Qarshi davlat universiteti Kimyo-biologiya fakulteti

Sifatiy gistoximiyaviy usullar. Bu usullar gistologik va ximiyaviy tekshirish usullarini birga qo’llash natijasida kelib chiqqan. Binobarin, sifatiy gistoximiyaviy tekshirish usullari ob’ektlar struk-turasidagi ximiyaviy moddalar taqsimotini aniqlash yo’lida turli xil ximiyaviy reaksiyalardan foydala-nishga asoslangan.
Miqdoriy gistoximiyaviy usullar. Gistologik usullar uzluksiz takomillashib, murakkablashib bor-moqda. Endilikda shunday gistoximiyaviy tekshirish usullari yaratildiki, ular yordamida faqat to’qimalar tarkibidagi moddalar, ya’ni elementlarning sifatini emas, balki ularning miqdorini ham aniqlash mumkin.
Radioavtografiya usuli. Bu usul yangi zamonaviy usul bo’lib, uning yordamida hujayra va to’qimalardagi moddalar almashinuvi o’rganiladi. Buning uchun hay-vonlar organizmiga ovqat hazm qilish sistemasi orqali yoki in’eksiya yo’li bilan har xil radioaktiv elementlar yoki nishonlangan birikmalar yuboriladi.
To‘qima bu - ko‘p hujayrali organizmning tarixiy filogenetik rivojlanishi jarayonida vujudga kelgan, muayyan bir fiziologik vazifani bajarishga ixtisoslashgan hujayra va hujayralararo elementlar (strukturalar) majmuasidan tarkib topgan tuzilma. U ham o ‘ziga xos bir sistema, chunki bir emas, balki bir necha elementdan: hujayra va hujayralararo moddalardan tashkil topgan boMadi. To‘qimani hujayraga nisbatan sistema desak, organlarga nisbatan element deyiladi. Chunki to‘qimalar birlashib muayyan organni hosil qiladi.
To‘qimalar hozirgi zamon mikroskoplari va yangi tadqiqot usullari yordamida har tomonlama o‘rganilishiga qaramay, shu vaqtgacha ulami aniq mujassamlashtiradigan yagona klassifikatsiya tuzilgan emas. Binobarin, to'qimalar tuzilishi, vazifasiga va rivojlanish xususiyatlariga qarab bir oz shartli ravishda bir necha guruhga boMinadi. Har qaysi toftqima hujayralari o‘ziga xos morfologik tuzilishga ega boMib, organizmning turli qismida joylashgan va turlicha vazifalami bajarishga moslashgan. Yana shunday tobqim aIar borki, o 'zi bir xil boMishiga qaram ay, organizmning ham m a qism ida uchrashi va har xil morfologik tuzilishga ega turlicha fiziologik vazifani bajaradi
Ma’lumki, epiteliy (epithelium) termini birinchi marta 1701 - yili Ryuish tomonidan qo'llangan. Epi - ustidan qoplovchi, tele — so'rg'ich degan ma’noni bildiradi. Epiteliy nomi mazkur ishimizda birinchi marta terining mikroskopik tuzilishini o'rganilganda tilga olingan va o'shanda epiteliy terining so'rg'ichsim on qavatini qoplab turadigan to'qim a dsb e’tirof etilgan edi. Shu jihatdan bu terminni shartli ravishda gistologiya faniga oid termin desak ham bo'ladi. So'nggi yillarda odam va hayvonlar organizmining mikroskopik tuzilishi chuqur va har tomollama o'rganilishi natijasida gistologiya fani ancha rivojlandi va yuksaldi. Organizmda yana yangi epteliy to'qim alari topildi. Ularga ayrim bezlar ham kiritildi. Xuddi shunday epiteliylar ayrim sodda va umurtqali hayvonlarda ham topildi. Hozirgi vaqtda ular har tomonlama o'rganilmoqda.
Epiteliy to'qimasi odam va hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo'lib, epiteliotsit hujayralaridan tarkib topgan. Bu to'qim a (yoki qisqacha epiteliy) odam va hayvonlar tanasining tashqi va ichki tomonida (ichki a’zolarda ham) joylashgan. U tanani ham tashqi, ham ichki muhitdan ajratib turadi. U mana shu ajratib turish vazifasi tufayli chegaralovchi (chegaralab turuvchi) to'qim a deb ham yuritiladi. Tashqi va nchki muhitdan organizmni chegaralab turar ekan, u m uhit bilan bevosita bog'liq turadi. Epiteliy to'qim asining hujayralari, odatda, qatlam-qatlam bo'lib organlami o'rab turadi.
Epiteliy to‘qimasining hujayralari hamma joyda hamma vaqt bir-biriga nisbatan yonma-yon, zich joylashgan bo‘ladi. Uning epidermis hujayralari qavat-qavat bo‘lib joylashib, himoya vazifasini o‘taydi. Yuqorida aytilganidek, bu hujayralarda oraliq modda bo‘lmaydi. Ular bir-biri bilan desmasomalar va tutashtiruvchi plastinkalar yordamida birikkan bo‘ladi. Epiteliy to‘qimasining hujayralari hamma vaqt bazal membrana ustida joylashadi. Buzul membrana muayyan strukturaga ega bo‘lmagan, ovaksimon, ya’ni amorf modda va fibrinlar strukturasiga ega tuzilma bo‘lib, epiteliy to‘qimasi hayotida muhim vazifani bajaradi. Masalan, birinchidan, epiteliy to‘qimasi hujayralarining trofikasini ta’minlaydi, ya’ni oziq moddalar bazal membrana orqali diffuziya yo‘li bilan kapillyar qon tomirlardan (filtrlanib) epiteliy hujayralariga o‘tadi (epiteliy to‘qimasining o‘zida esa qon tomirlar bo‘lmaydi).
Epiteliy hujayralari doim qutbli, ya’ni bazal va apikal qismlarga ega bo‘ladi. Hujayralarning pastki, ya’ni bazal membranaga qaragan qismi tashqi va ichki morfologik tuzilishi va bajaradigan vazifasiga ko‘ra apikal qismidan farq qiladi. Ayniqsa, bir qatorli yoki ko‘p qatorli silindrsimon epiteliy hujayralarining apikal qismi har xil spesifik, morfologik tuzilishga ega. Bu tuzilmalarning har qaysisi bajaradigan muayyan vazifasiga moslashgan. Masalan, organizm nafas olish sistemasi devorlarini qoplab turuvchi epiteliy hujayralarining apikal qismida mayda kiprikchalar bo‘lib, ular doim harakatlanib turadi. ularning vazifasi nafas bilan olingan havoni namlab, ilitib, havo zarrachalaridan tozalab berishdir.
Epiteliy to‘qimasining o‘ziga xos tuzilishi va vazifasi metodik nuqtai nazardan bir necha xil klassifikasiyalarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Hozirgi vaqtda qo‘llaniladigan ana shunday klassifikasiyalardan asosiysi uchta: 1)morfologik; 2)fiziologik va 3)genetik klassifikasiyadir.

• Morfologik klassifikasiyada epiteliy to‘qimasi hujayralari-ning shakli, tuzilishi va qavatlar hosil qilishi asos qilib olin-gan. Hozirgi vaqtda epiteliy to‘qima hujayralarining mikroskopik preparatlarini o‘rganishda va o‘qishda asosan morfologik klassifikasiyadan foydalanib kelinmoqda, chunki bu klassifikasiyada epiteliyning tuzilishiga xos barcha xususiyatlar e’tiborga olingan bo‘lib, bunda gistologik preparatlar oson ko‘rinadi va o‘rganiladi. Shu bilan birga to‘qimaning morfofunksional tasviri yaxshi yoritib beriladi. Shuni e’tiborga olib, biz ham epiteliy to‘qimadan olingan gistologik preparatlarni ko‘rish va o‘rganishda asosan shu klassifikasiyadan foydalanamiz.

Epiteliy to‘qimasi, yuqorida aytib o‘tilganidek morfologik tuzilishi jihatidan ikkita yirik guruhga: bir qavatli va ko‘p qavatli epiteliyga bo‘linadi.
Bir qavatli epiteliy. Bu epiteliyda barcha hujayralarning pastki bazal qismlari bazal membrana bilan bevosita tutashgan bo‘lib, bir qator joylashgan bir qavat hujayralardan iborat epiteliy tashkil qiladi.
Organizmning ayrim joylarida (ichaklarda, nafas olish sistemasi epiteliysida) uchraydigan bunday epiteliy hujayralari orasida bo‘yi-bo‘yiga teng bir hujayrali (qadoqsimon) bex hujayralari ham uchraydi. Bir qavatli epiteliy o‘z navbatida yana ikkiga: bir qatorli va ko‘p qatorliga bo‘linadi.
Bir qavatli bir qatorli epiteliy hujayrasi bazal membranaga tutashgan bo‘lib, yuqoridagi erkin, ya’ni apikal1 qismi tashqi muhit bilan boliq bo‘ladi. Shu bilan birga bu epiteliy hujayralari, odatda bir xil o‘lchamda bo‘lib, ularning yadrosi bir qator bo‘lib joylashadi, ayrimlarida esa yadro hujayraning bazal qismiga siljigan bo‘ladi.
Ko‘p qavatli epiteliy. Bu epiteliy bir necha qavat hujay-ralardan tashkil topgan bo‘lib, bazal membrana bilan faqat eng birin-chi qavat hujayralari orqali tutashib turadi, yuqori qavatdagilari esa tutashmaydi. Bu epiteliy bir necha xil bo‘lib, tarkibidagi qavatlarni tashkil etuvchi hujayralar kubsimon, o‘simtali va silindrsimon bo‘lishiga qaramasdan, to‘qima eng ustki qavatini qoplab turuvchi hujayralarning shakliga qarab nomlanadi. Masalan, to‘qimaning ustki qavatini yassi epiteliy qoplab turgan bo‘lsa, uni ko‘p qavatli yassi epiteliy deyiladi. Ko‘p qavatli epiteliy umurtqali hayvonlarda muguzlanadigan va muguzlanmaydigan holda uchraydi. Epiteliy hujay-ralari muguz qavat, ya’ni tangacha hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lib, to‘qimada shu qatlam hosil bo‘lsa, unda bunday to‘qima ko‘p ko‘p qavatli muguzlanadigan epiteliy deyiladi.
Epiteliy to‘qimasi hujayralarining vazifasi umuman olganda quyidagicha ta’riflanadi:
1. Qoplovchi epiteliy-teri, seroz parda epiteliysi. Bunga chiqaruv kanalchalari devorini qoplovchi epiteliy; plevra, perikard epiteliysi, organizm ichki bo‘shliqlarining devorini qoplaydigan epiteliy kiradi.
2. Ichak epiteliysi butun organizm trofikasini ta’minlaydi, fiziologik vazifasiga ko‘ra o‘ziga xos morfologik tuzilishga ega.
3. Kiprikli yoki hilpillovchi epiteliy.
4. Ayirish organlari epiteliysi.
5. Tanosil organlari epiteliysi.
6. Bez epiteliysi.
E`tiboringiz uchun rahmat