Qarshi davlat universiteti geografiya va agronomiya fakulteti geografiya o

2-karta Sharqiy Osiyo kartasi
3. Sharqiy Osiyo tabiiy geografik o’lkasi iqlimi
Sharqiy Osiyo musson iqlimli o’lka bo’lsada, uning landshaft komplekslari uchun o’ziga xos xususiyatlar, ichki tafovutlar, zonal tabaqalanishlar xarakterli. Bunday xususiyatlami o’lka sharoitida birinchidan turli xil iqlim mintaqalarida joylashganligi, ikkinchidan materik qismi bilan orollar qismini geologik rivojlanish tarixi, uchinchidan tarkibi va relefining xilma-xilligi kabi omillar belgilaydi. Ana shu mezonga asoslanib Sharqiy Osiyo tabiiy geografik rayoni quyidagi o’lkalarga ajratiladi: mo’tadil iqlimli Sharqiy Osiyo, subtropik iqlimli Sharqiy Osiyo, tropik iqlimli Sharqiy Osiyo va Yapon orollari.
Mo’tadil iqlimli Sharqiy Osiyo. O’lkaga Katta Xingan, Kichik Xingan tog’ tizmalari, Markaziy Manjuriya tekisligi, Janubiy Manjuriya pastekisligi va Koreya yarim oroli kiradi. O ’lkaning g ’arbiy qismida Katta Xingan tog’ tizmasi shimoldan janubga tomon 1200 km masofaga cho’zilgan, eng keng joyi 400 km gacha boradi. Aksariyat qismining o’rtacha balandligi 1200 m atrofida. Eng baland nuqtasi Xuanganshan cho’qqisi 2034 m. Tizma kristall jinslardan tarkib topgan, tepalarida tekislangan qadimiy yuzalar yaxshi saqlangan. Umumiy shakli assimmetrik xarakterga ega: g’arbiy yonbag’ri qiya, sharqiy yonbag’ri tik tushgan va daryo vodiylari bilan kuchli parchalangan. Katta Xingan shimolda llxuri-Alin tog’i orqali Kichik Xingan bilan tutashgan. Kichik Xingan o ’rtacha balandlikdagi tog’, lekin uning yonbag’irlari tik, tor darasimon vodiylar bilan chuqur kesilgan. Eng baland joyi Duymyanshan tog’ida 1150 m ga yetadi.
O’lkaning ichki qismida Katta va Kichik Xingan, Lyaosi, Manjuriya- Koreya tog’lari bilan o’ralgan tektonik cho’kmada Manjuriya yoki Sunyalo tekisligi hosil bo’lgan. Uning markazidagi past joylari dengiz sathidan 50-100 m, chekka qiya tekisliklari 200-300 m baland. Tepalik suvayirg’ich Sunyalo tekisligini ikki qismga bo’ladi. Kengligi 500 km ga boradigan shimoliy katta qismi Markaziy Manjuriya tekisligi va kengligi 120 km bo’lgan kichik qismi Janubiy Manjuriya pastekisligi deb ataladi. Sunyalo tekisligi shimoli-sharqda O’rta Amur va Xankabo’yi pastekisliklari bilan tutashgan. Barcha pastekisliklar qadimgi kristall zaminda joylashgan bo’lib, kaynozoyning ko’l va allyuvial yotqiziqlari bilan qoplangan. Manjuriya-Koreya tog’lari kristall massivning shimoliy qismida vujudga kelgan va Koreya yarim orolini ham egallagan.
Balandligi 1000-2000 m atrofida, eng baland joyi Baytoushan vulkanida 2744m ni tashkil etadi. Manjuriya-Koreya tog’lari granit, bazalt, metamorfik slanes va ohaktoshlardan tuzilgan. Koreya yarim oroli Sariq va Yapon dengizlari orasida joylashgan va materik bilan Koreya bo’yni orqali tutashgan. Maydoni qariyb 150000km^2, uzunligi 600 km, eni 200 km. Uning sharqiy qismi tog’lik, Yapon dengiziga tik tushgan, qirg’oq chiziqlari tekis. Janubiy va g’arbiy qirg’oqlari kuchli parchalangan, mayda orollar nihoyatda ko’p. Yarim orolning eng baland joyi Sharqiy Koreya tog’idagi Chirisan cho’qqisida 1915 m ga yetadi. G’arbiy qismida Pxenyan va Xangan tekisliklari joylashgan. Mo’tadil iqlimli Sharqiy Osiyoda foydali qazilmalar ko’p. Manjuriya- Koreya tog’larida temir, mis, polimetall ruda konlari, magnezit koni mavjud. Kichik Xingan va Manjuriya tog’larida toshko’mir havzalari joylashgan. Koreya yarim orolida oltin, volfram, rangli metallar, toshko’mir, grafit qazib olinadi. O’lkaning iqlimi mo’tadil, mussonli, faqat Koreya yarim orolining janubiy qismi subtropik iqlimga qaraydi. Qishda shimoli-g’arbiy musson yetti oy davomida hukmornlik qilib, havo juda sovuq bo’ladi. Yanvaming o’rtacha harorati shimolida -28°C dan, janubida -8°C gacha o ’zgaradi, Xarbinda mutloq minimal harorat -40°C kuzatilgan. Yarim orolning janubiy qismida subtropik iqlim barqaror bo’lib, yanvaming o’rtacha harorat +2°C ni tashkil etadi. Yozi hamma joyda issiq nam va seryog’in, iyulning o ’rtacha harorati shimolda +23°C dan, janubda +28°C gacha ko’tariladi, maksimal harorat +39°C ga yetadi. Yozgi musson yomg’irlari bir tekisda taqsimlanmagan. O’lkaning g’arbiy qismiga nisbatan janubi sharqiy qismida yog’in ko’p bo’ladi. Markaziy Manjuriya tekisligida o’rtacha yillik yog’in miqdori 400-700 mm ga teng. Koreya yarim orolining janubi-g’arbida 1000mm gacha yomg’ir yog’adi. Yarim orolning janubiy qismida yoz olti oygacha davom etadi.
Daryolar yaxshi rivojlangan va sersuv. Ularning gidrologik rejimi atmosfera yog’inlarining fasliy taqsimlanishiga bog’liq holda yil davomida o’zgarib turadi. Daryolar bahorda qor suvlaridan va yozda musson yomg’irlaridan to’yinadi, bahorda to ’lib, yozda toshib oqadi. Eng yirik daryolari Amur havzasiga qaraydigan Sungari (1500 km) va Nunszyan (1200 km) hisoblanadi. Uncha katta bo’lmagan Lyaoxe, Xunxe, Koreya yarim orolidagi Tedongan, Naktongan daryolari ham qishloq xo’jaligini suv bilan ta’minlab turadi.
Tekislik va past to g ’lardagi dasht landshaftlarda qora va kashtan tuproqlar, botiqlardagi quruq dashtlarda qo’ng’ir, bo’z va sho’r tuproqlar ko’p uchraydi. Pastqam yassi tekisliklarda o ’tloq-botqoq tuproqlar shakllangan. Manjuriya-Koreya tog’larining shimoli-sharqiy yonbag’irlarida tog’-podzol, janubi-g’arbiy yonbag’irlarida o’rmon qo’ng’ir tuproqlari rivojlangan. Koreya yarim orolining janubida qizil tuproqlar uchraydi.
O’simlik qoplami rivojlanish tarixiga ko’ra qadimiy va turlarga boy. Eng ko’p tarqalgan o’simlik tipi aralash va keng bargli o’rmonlardir. Ular shimolda tayga o’rmonlari bilan, markaziy tekislikslarda dasht va o’tloq o’simliklari bilan almashinadi.
Koreya yarim orolining janubida doimiy yashil subtropik o’rmonlar o’sadi. Katta va Kichik Xinganning shimoliy qismi, Ilxuri-Alin tog’lari Dauriya tilog’ochi, Sibir yeli, qayin va ignabarglilardan iborat tayga o’rmonlari bilan qoplangan. Manjuriya tog’Iarini va Koreya yarim orolining shimoliy qismini aralash va keng bargli o’rmonlar qoplab olgan va bu o ’rmonlarning yuqori chegarasi 1500 m gacha ko’tarilgan. Ular Amur baxmal daraxti, Koreya kedri, jo’ka, eman, zarang, qora va kumush rang pixta. yovvoyi mevali daraxtlardan tarkib topgan. Daraxt tanalarini Amur yovvoyi toki. aktinidiya va limonniklar o ’rab olgan. Tog’larining yuqori qismida aralash o ’rmonlar tog’ taygasi bilan almashinadi. Tog’ taygasida Ayan yeli, Sibir yeli, pixta va qayinlar ko’pchilikni tashkil etadi. O’rmonlar tagida relikt o’simliklardan jenshen o’sadi. Koreya yarim orolining janubida subtropik o’rmonlar tog’ bag’irlab 400 m balandlikkacha ko’tariladi. Bu yerda Yapon kameliyasi, doimiy yashil emanlar, chiroyli gullaydigan daraxtlar o’sadi. Undan yuqorida bargini to’kadigan o’rmonlar mintaqasi joylashgan. Sunlyao tekisligining sharqiy va janubiy hududlarida, Koreya yarim orolining vodiylari va past tekisliklarida aholi juda zich joylashgan, tabiiy landshaftlari maksimal darajada madaniylashtirilgan. Qishloq xo’jaligida gaolyan, sholi, makkajo’xori, dukkaklilar va mevali daraxtlar ko’p ekiladi. Yarim orolning janubida paxta va madaniylashtirilgan jenshen yetishtiriladi.
Hayvonot olamida taygaga va subtropiklarga xos turlar aralash holda uchraydi. Yirik tuyoqlilardan los, dasht antilopasi, kosulya, tog’ quyi, asl zotli bug’u, olachipor bug’ular yashaydi. Yirtqichlardan qora va qo’ng’ir ayiq, Ussuri yo’lbarsi, bo’ri, yovvoyi mushuk, suvsar, qunduz, latcha, Sharqiy Osiyo uchun endemik bo’lgan yenotsimon itlar keng tarqalgan. faunasi juda rang-barang. O’rmonlarda tustovuqlarning bir necha turi, daryo vodiylarida va ko’llarda qiziloyoq ,ibis, o’rdak-mandarinka, qora qarg’a, dashtlarda tuvaloqlar hayot kechiradi.