Сиз ҳечам оломондан, нураб кетган сўқмоқлардан ҳоли, алоҳида жойда ҳордиқ чиқариш ҳақида ўйлаб кўрганмисиз

Qora materiya rolini bajarishga nomzodlar: Astronomlar Koinotda oddiy barion moddadan tashkil topgan qora yoki xira nurlanayotgan ob’ektlar borligini rad etishmagan. Masalan, yulduzlarning to’g’ilishi, ma’lum nur sochishi va so’ngra so’nishi hammaga ma’lum. Va albatta ushbu yulduz qoldiqlari qora materiya bo’lishi mumkin. Xa, bu neytron yulduzlar, jigarrang va oq mitti yulduzlar va qora uralarning barchasi qora materiyami? – deb katta yoshdagi astronomlarning jaxli chiqdi. Bu siz uchun hali kammi? Og’irroq bo’lishi uchun sayyoralarni va Yupiterni qushing.Yana kosmik gaz va changlar bor. Yana sizga nima kerak? Ko’p narsa kerak, lekin... Biz massasining asosiy qismi o’zidan yoro’g’lik chiqaruvchi modda. Emas, balki qora materiyadan iborat Koinotda yashayapmiz. Kattagina miqdordagi yulduz qoldiqlari bizning galaktikamiz va qushni galaktikaning qorong’u galosida mavjud deb faraz qilaylik. U holda yorug’lik nuri millionlab yillar yo’l bosib keluvchi ushbu olis galaktikalar atrofida biz yorqin galoni kuzatgan bo’lardik, chunki usha paytda bu yulduzlar yorug’lik chiqarar edi-ku! Yaxshi planetalarni olib kuraylik. Agar bu planetalar Yupiter kabi gigant bo’lgan taqdirda ham galaktika atrofidagi ko’rinmas galo massasini taminlash uchun ular soni juda ham ko’p bo’lishi kerak, chunki alohida olingan sayyora Quyoshga o’xshash yulduzdan juda ko’plab martaga yengildir. Bu o’zidan o’zi, yulduzsiz paydo bo’la olmaydi. Bu yulduzlar qora galoni yorqin nurlanuvchi galoga aylantirgan bo’lar edi. Lekin bu hodisa kuzatilmayapdi. Va nihoyat, gaz va chang ham qora materiya rolini o’ynay olmaydi, chunki aslida ular turli xil chastotadagi elektromagnit tulqinlarni chiqaradi (ayniqsa gaz) va yo’tadi (ayniqsa chang). Bunday materiya mavjudligini uning gravitatsion effekti orqali aytish emas, balki bevosita ”ko’rish” mumkin edi. Lekin afsuski, oddiy barion materik yopiq massa roliga yaramaydi. Astroolimlar qiynalib qolganida, sahnaga “Yangi fizik”lar chiqishdi. Ular qora energiya roliga turli xil ko’rinishdagi mikroolamning supersimmetriya nazariyasidan ekzotik zarralarni taklif etishdi. Shu bilan bir vaqtda gepotetik kosmik uzunlik va super uzunlik magnit monopoli va vaqt – fazo deffektini ham reklama qilishga kirishishdi, bir qancha qiziqqon astronomlar Nyuton va uning butun olam tortishish qonunini “Yangi fizik”lar kemasi bilan to’qnashtirishni hohlashdi. Super simmetriya nazariyasi elementar zarralarning royxatini anchaga oshirdi. Elementar zarralar supersimmetrik juftlari ichida taqqoslanadi. Bu g’oyalar tortishuvida fiziklar ustun keldi. Fiziklarga jahon ahli va rivojlangan davlatlar hukumati juda ulkan tezlatgichlar va yuqori aniqlikda qayd qiladigan detektorlar qurish uchun mablag’ ajratdilar va asrlar muammosi bo’lgan qora materik zarralarini tutishini topshirdilar. Fiziklarga bo’lgan e’tibordan xafa bo’lgan astronomlar o’zlarining sevimli asboblari teleskop va antennalarga qaytdilar va shijoat bilan astronomik ko’zi va qo’loqlarini uzoq koinotning burchaklariga yo’naltirdilar hali ham qora materiya oddiy barion moddalardan tashkil topgan degan umid bor edi. Buni isbotlashga bo’lgan o’rinish natijasiz qolaverdi, ularning imkoniyati kamayib boraverdi. Quyosh tutilishidan keyin Quyosh toji juda yorqin nur sochadi, ana shu xodisadek uzoq galaktikadagi yulduzdan yoki galaktikadan qoramtir kompakt ob’ektning harakati davomida yorug’likning bir necha kun davomida yorqinligi ortganligini kuzatish mumkin. Bu hodisa galaktikamizda kam sodir bo’lgan, shunga asoslanib qoramtir kompakt ob’ektlar juda kam va ular ko’rinmas moddani tashkil etmaydi. O’zaro ilmiy kurashda fiziklar astronomlardan ustun kelib, ularni iskanjaga olishdi. Qoramtir materiyani topish, ularning asosiy maqsadi edi. Erishgan yutuqlaridan g’ururlangan fiziklar 2 ta mavhum narsa ketidan quvishdi. Fiziklar hech bo’lmasa gipotetik zarralardan birini tutishga muvaffaq bo’lishganda edi, bu bilan yangi fizikaning konseptual holatini tasdiqlashgan bo’lar edilar. Ikkinchidan qoramtir materiya bu darajada “qoramtir” bo’lmas edi. Chunki supersimmetrik zarraning xossalarini o’rganish orqali, qoramtir materiya haqida ko’p narsani bilish mumkin edi, fiziklarning fikricha qoramtir materiya xuddi shu zarralardan tashkil topgan.

Fiziklar o’zlarining nihoyatda sezgir asboblarini chuqur shaxta va g’orga tushirishdi. Fiziklar foto ko’paytirgichlar shodasini ko’llarga osib chiqdilar (m/n Baykal ko’liga). Fiziklar juda o’lkan tezlatgichlar kollayderida og’ir atom yadrolarini o’zaro to’qlashtirishni o’zlarining sezgir hisoblagichlari va detectorlari bilan har qanday, juda kichik, zarralarning bo’laklarini qayd qilib borishadilar.

Chunki og’ir yadrolarini yorug’lik tezligidan juda katta tezliklarda tuqnashtirishdan gitotetik zarrani qayd qilish mumkin deb taxmin qilishadi. “Yangi fizik” vimplarini ovlashmoqda. Vimplar – (WimPs – inglizcha qisqartma so’z) – tinchlikdagi massasi 0 ga teng bo’lgan, kuchsiz o’zaro ta’sirlanuvchi elementar zarralar. Vimplarini qayd qila olishmayapti. Qoramtir materiya sirini ochish hozirgacha hech kimga nasib qilmadi. [13]