Qaraqalpaqstan awil xojaligi ham agrotexnologiyalari instituti

Ushıw apparatları, olardıń túrleri hám xarakteristikaları.

Hawa kárwan sarayları ushıw, texnikalıq kórsetiw hám turar jay zonalarınan ibarat boladı.

Ushıw zonaları -ushıw maydanshası, qawipsizlik qayısı hám hawadan túsiw qayısı bolıp tabıladı. Ushıw maydanshaları arnawlı buyımlanǵan aymaqtan ibarat bolıp, samolyotlardıń ushıw hám qonıw aldı háreketleri ushın hizmat etedi. Ushıw qayısları sanı hám jaylasıwı hawa kárwan sarayınıń samolyotlar ótkera alıw uqıplıyatiga, samaldıń hawa kárwan sarayı rayonı janındaǵı kóbisiy baǵdarına, maydan relyefi hám gidrogeologiyalıq sharayatlarına baylanıslı. Samolyot hám vertoletlar ushıw hám qonıwı ushın ushıw zonasınıń bir kismidagi qayıslar ústine cement hám asfaltbeton
Qatlamları jatqızıladı, olar hár qanday hawa rayı sharayatında da samolyot hám vertoletlarning ushıwı hám qonıwı remontlawǵa qaratılǵan bolıp, ushıw hám qonıw qayısları dep ataladı. Hawa kárwan sarayları kategoriyalariga qaray bunday qayıslar ulıwma uzınlıǵı 600-2600 metr hám odan da artık boladı ; keńligi bolsa 25-80 metr hám odan artıq bolıwı zárúr. Ushıw hám qonıw qayısınan samolyotlardıń qonıw jaylarına shekem yamasa perronlargacha bolǵan jollar rulejka jolları dep ataladı. Olar keńligi 10 -25 metr átirapında boladı.
Samolyot hám vertolyotlardı toqtatıp qoyıw jayları da qattı qatlamlı jollardan ibarat bolıp, olarda samolyot hám vertoletlarga texnikalıq xızmet kórsetiledi.
Tungi saatlarda hám quramalı hawa rayı sharayatlarında samolyotlar úzliksiz qatnası ushın hawa kárwan sarayları territoriyasidagi jollar arnawlı elektr chirog'i hám radio-texnika menen buyımlanǵan boladı.

Havo yo’llari va aeroportlar.

Hawa kárwan sarayı tap átirapında ushıw qawipsizligin támiyinlew ushın málim radius daǵı jay hám imaratlar sheklengen bolıp, ol hawa kárwan sarayı aldı tap dep ataladı.

Hawa kárwan sarayı aldı tap jáne onıń ústindegi shama menen 50 kilometrler átirapındaǵı hawa keńisligi aerotoriya yamasa aeroport tap dep ataladı.
Hawa kárwan sarayları xizmet kórsetiw zonaları samolyot hám vertolyotlar remonti ushın zárúr regionlar bolıp tabıladı. Ushqıshlar, texnikalıq xizmet kórsetiw xızmetkerlerin turaq-jay menen támiyinlew ushın hawa kárwan sarayları tap janında turaq-jay regionları shólkemlestiriledi.
Bir yamasa bir neshe túrdegi samolyot hám vertolyotlar remonti menen shuǵıllanatuǵın samolyot remonti zavodları iri aeroportlardagina shólkemlestiriledi.
Barlıq transport túrleri ishinde eń tez háreket etiwshi transport hawa transportı bolıp, onıń uzaq aralıqqa qo'nmasdan ushıw daǵı háreket tezligi saatına 900-1000 km ni quraydı. IL-62 samolyotınıń qo'nmasdan ucha alıw aralıǵı 9000-11000 km bolıp tabıladı.
Hawa transportınıń tiykarǵı qásiyeti-samolyotlardıń úlken tezligi, jolawshı, pochta hám júk tasıw waqtıniń kisqarishi bolıp tabıladı. Eger kuryer poyezdi 100-110 km/soat, suw astı qanatlı teploxod 70-75 km/soat, qalalararo avtobus 50-60 km/soat, okean teploxodi 30 -40 km/soat, dárya kemesi 20 -25 km/soat tezlik menen jolawshı tasısa, gaz-turbina dvigatelli samolyot orta xhsobda saatına 600-800 km tezlikte jolawshı tashiy aladı. Gaz-trubinali hawa kemelerinde jolawshılardıń ortasha ushıw aralıǵı 2000 km ga jetti.
Transport quralları jolda bolǵan waqtın tejab, ulıwma islep shıǵarıw intensivligine qolay tásir etedi. Respublikamız wálayatları ortasındaǵı ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq baylanıslardı jolǵa qoyıwda úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Ulıwma waqtın tejew-aeroflottıń mámleketimiz óndiriwshi kúshlerin rawajlandırıwǵa, materiallıq-texnikalıqa bazasın jaratılıwma qosatuǵın úlken úlesi bolıp tabıladı.
Hawa transportınıń taǵı bir qolaylıǵı sondaǵı, ol transporttıń basqa túrlerine salıstırǵanda júklerdi eń qısqa marshrut boyınsha jetkezip beredi. Temir jollarǵa qaraǵanda hawa baǵdarları 20 -30 % qısqa boladı.
Dárya transportındaǵı júziw aralıǵı dárya aǵımı hám konfiguratsiyasiga baylanıslı boladı. Júdá qısqa marshrutlardan paydalanıw waqtın, artıqsha transport hám miynet sapasın tejeydi.
Hawa transportı aqırındada joqarı hám tez ushıwı menen parıq etedi. Bul onıń úshinshi abzallıǵı bolıp tabıladı. Poyezdler, avtomobiller, dárya hám teńiz kemeleri orınnıń fizikalıq-geografiyalıq jaǵdayına tikkeley baylanıslı bolıp, tek belgilengen
Magistrallardagina islewi múmkin. Bunday baylanıslılidan samolyot holi bolıp, ol hawada suw háwizleri hám tawlar ústinen, urmon hám saxrolardan asıp uchaveradi.
Samolyotlardıń bálent ucha alıwı onıń poyezdler hám avtomobiller bara almaytuǵın eń shet úlkelikke de jetip barıwına múmkinshilik beredi.
Hawa transportınıń tórtini abzallıǵı tez hám bálent ucha alıwı menen baylanıstı tez ámelge asırıwı bolıp tabıladı. Arnawlı bir punktler arasında baylanıs ornatıw ushın aeroflotqa olardıń hár birinde aeroport qurıw hám jańa avialiniyani radiotexnika quralları menen úskenelewdiń ózi jetkilikli etedi. Tayınagoxlarni basqa transport túrleri bara almaytuǵın rayonlarǵa qurıw múmkin. Hawa jolı samolyot xızmeti ushın hámme waqıt tayın. Onı avtomobil jolları hám temir jollar sıyaqlı qurıw yamasa suw magistrali sıyaqlı tereńlatish hám keńeytiw talap etilmeydi. Mine sol sebepli de fuqoro aviasiyasi transporttıń basqa túrlerine qaraǵanda júdá qısqa múddetlerde jańa baylanıs jolları shólkemlestiriwge ılayıq.
Júdá kóp waqıt toqtamasdan, tuwrı bara alatuǵın baylanıs marshrutlari shólkemlestiriw - hawa transportinig besinshi abzallıǵı bolıp tabıladı. Fuqoro aviasiyasi júdá qısqa hám tuwrı hawa trassalaridan paydalanıp, transporttıń basqa túrlerinde barıp bolmaytuǵın hár qanday punktler aralıǵına qo'nmasdan júk hám jolawshı tashib bere aladı. Hawa transportı joqarı manevrchanligi hám de jolawshı hám júk potoklari ózgeriwine muwapıqlanıwı onıń taǵı bir zárúrli abzallıǵı bolıp tabıladı.
Hawa transporttıń kemshiliklerinen biri transportınıń basqa túrlerine salıstırǵanda júk hám jolawshılar tasıw ózine túser bahasınıń bir neshe ret úlkenligi bolıp tabıladı.
Tasıw ózine túser bahasınıń joqarı dárejede bolıwı sebepleri birinshiden, samolyot ushıwı ushın kerek bolǵan zárúr júktiń úlken vaznliligi, ekinshiden júk kóteriw birligine tuwrı keletuǵın dvigatel quwatınıń úlkenligidirki, bul óz gezeginde janılg'ining kóp sarıplanıwına alıp keledi.
Hawa transportınıń taǵı bir kemshiligi onıń jumisına hawa rayı sharayatınıń tásir etiwi bolıp tabıladı. Joqarıda bayanlaingan kemshilikler hawa transportınıń jolawshılar hám júk tasıw daǵı úlken moxiyatini sıra kamsitmaydi.
Ushıw qawipsizligin támiyinlewge bólek itibar beriledi. Qawipsizlik máseleleri eki jónelis - ushıw apparatları puqtalıǵı hám bekkemligin asırıw hám jerden turıp samolyotlardı hár qanday quramalı sharayatlarda basqarib barıw qurallarınıń anıq islewi boyınsha alıp barıladı.
Házirgi ushıw úzliksizligi hám qawipsizligine hawa sharayatı (atap aytqanda, rayon hám tómen bultlar ) úlken tásir etedi. Sonday eken, rayon hám bultlardı aeroport ústinen tarqatıp jiberiw úlken áhmiyetke iye esaplanadı.
Ushıw qawipsizligi kóp qallarda háreketti basqarıw sistemalarına baylanıslı. Ásirese bul másele ushıw potoklari kóp jerlerde úlken ahamiyaga iye hám bunday qallarǵa samolyotlar to'qnashmasligi ushın olardıń ushıw biyiklikleri hám intervalların eshelonlarga bolıw kerek. Hár túrlı túrdegi samolyotlar ushın arnawlı ushıw koridorlari da belgilenedi. Kórsetilgen koridorlardan samolyotlar ruxsatsız shetke shıqpawları kerek.
Kútá úlken aeroportlarda samolyotlardı qo'ndirish hám ushırıw jumıslarında EHM den paydalanıladı. Quramalı sharayatlarda EHM samolyotlardıń ushıw trayektoriyalari hám basqa zárúr shártlerin xisoblab shıǵıp, samolyot basqarıwshı pilotga tayın maǵlıwmatlar jetkezip beredi.
Hawa transportın rawajlandırıw daǵı tiykarǵı jónelislerden biri maksimal ushıw tezligin asırıw bolıp tabıladı. Ushıw tezligin asırıw insaniyattıń ázeliy ármansı bolıp tabıladı. Házirgi 1000 km tezlik menen ushıw joqarı tekshe bolmay qaldı. Keleside Ózbekstan Respublikasında hám basqa mamalakatlarda dawıs tezliginen (1200 kmG'soat) tez uchadigan jolawshı samolyotları qatnab turıptı. Bular qatarına TU-144 samolyotı (ushıw tezligi 2500 km/soat) kiredi.
Házirgi sırt ellerde saatına 6500 km tezlik menen uchadigan eksperemental samolyot jaratılǵan. Bunday tezlikte ushqısh apparatlar gipertovushli samolyotlar dep ataladı.