Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Ulıwma qollanılıwshı leksika. Til stilleri, olardıń bir-birinen ózgeshelikleri, baylanısı haqqında sóz etilgende barlıq stiller ushın ortaq ulıwma til quralların anıqlaw obektiv túrde birinshi jobaǵa shıǵadı. Sonlıqtan bul másele kópshilik til ilimpazlarınıń ayırıqsha názerin awdarıp kiyatır. Olar bunday uluwmalıq sıpatqa iye bolǵan ortaq til qurallarınıń til stiller sistemasındaǵı ornın ayrıqsha belgilep ótedi.

Haqıyqatında da qaysı tilde bolmasın onıń fonologiyalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qurılısında barlıq stiller ushın ortaq sıpatqa iye ulıwma til qurallarınıń bolıwı-zańlı qubılıs. Al uslublıq til baylıqları bolsa tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi hám rawajlanıwına baylanıslı sol ulıwma ortaq til baylıqlarınıń tiykarında iske asadı. Turmıstıń barlıq tarawları boyınsha da bayanlawıshınıń qanday kásipte ekenligine, qaysı uslubta bayanlawına qaramastan, onıń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózler toparı bar. Sóylew tili me, kórkem ádebiyat shıǵarması ma, ilimiy ádebiyat pa, rásmiy is qaǵazları ma - olardıń barlıǵı da mine sol tiykarǵı sózlik baylıqtıń tiykarında dóreydi. Bul sózlik topar hesh qanday óris tańlamastan qollanıla beredi, hesh qanday uslublıq shekleniwshilikke iye emes. Sonlıqtan da olar til leksikasınıń tiykarı retinde xızmet atqarıp kiyatır.

Awızeki sóylew tili ushın da, jazba uslublar ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler ulıwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem hám t.b.

Bunday sózlerdiń ulıwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til uslublarınıń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.

Emocionallıq-ekspressivlik kóz-qarastan sóylewshiniń sol sóz arqalı atalatuǵın zat yaki qubılısqa bolǵan anaw ya mınaw ózgeshe qatnasın ańlatatuǵın qosımsha máni boyawı jeke turǵanda ulıwma qollanılıwshı leksika birliklerinde sezilmeydi.

Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwınıń sońǵı dáwirinde miynet baxıt deregi adamlardıń turmıs talabı sıpatında tanılıwına baylanıslı miynetke jańa kóz-qaras payda boldı. Xalıq jámiyettiń materiallıq baylıqların dóretiw tarawında jańa tabıslarǵa erisiwdiń, miynetti ónimli shólkemlestiriwdiń dóretiwshi usılların tabıw, onı turmısqa endiriwdiń keń múmkinshiliklerine iye boldı. Usı tiykarda tilimizde baslama sózi payda boldı. Bul sóz qaraqalpaq tiliniń leksikasına óndiriske baylanıslı jańa sóz túrinde kelip qosıldı. Ol qosımta qosılıw arqalı basla sózine -ma qosımtasınıń qosılıw arqalı jasalǵan. Al bolımsız túrindegi baslama sóziniń mánisi pútkilley ózgeshe. Eki sóz de sırtqı forması jaǵınan birdey qosımtaǵa iye bolǵanı menen, mánisi, xızmeti boyınsha bir-birinen alıs grammatikalıq formalardan ibarat. Birinshisi basla feyil sózinen bolımsız máni ańlatıwshı feyil forması dóregen bolsa, ekinshiden sol feyil tiykarınan jańa mánili termin túrindegi atlıq sóz jasalıp tur.

Ushırasıw, háptelik, baspa sóz, xalıq aralıq usaǵan jámiyetlik-publicistikalıq uslubqa, kelisiw, jupkerlesiw, basqarıw, kosmos keńligi usaǵan ilimiy uslubqa tán terminler de anaw ya mınaw sóz jasaw usılı arqalı ulıwma qollanılıwshı sózlerden jasalǵan leksikalıq-uslublıq birliklerden ibarat.

Awızeki sóylew tili leksikası da, jazba uslub leksikası da ulıwma qollanılıwshı leksika tiykarında rawajlanadı. Bir-birimiz benen pikir alısıwdıń, til arqalı qatnastıń eki túrinde de tek sol biytárep sóz qatlamınıń járdemi menen iske asadı.

Sóylew tili leksikası. Sóylew tili - bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń jedel túri. Onıń tiykarın, joqarıda aytıp ótilgenindey-aq, tildegi ulıwma qollanıwshı sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında tek ulıwma qollanılıwshı sózler ǵana emes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de bar. Máselen, xalıq awızeki sóylesiw jaǵdayında jutım (awqat degen mánide), párwayı pánseri, (hesh nárseden xabarı joq degen mánide), mázi (tek, áytewir degen mánide), pátamamı (barlıǵı degen mánide) usaǵan sózlerden júdá jiyi paydalanadı. Bulardıń barlıǵı da tek sóylew tiline ǵana tán sózlerden ibarat. Olar kóbinese ádebiy tilde óziniń sinonimlik sıńarlarına iye bolıp keledi. Sonlıqtan da bunday sózler sóylew tili leksikasınıń qaramaǵında ǵana jiyi qollanılıp, ádebiy til normalarınan biraz alısıraqta qalıp qoyadı. Bunnan sóylew tili menen ádebiy til arasında baylanıs joq, sóylew tiliniń leksikası ádebiy tildiń leksikasına jaqın kelmeydi degen máni kelip shıqpaydı. Olar ekewi arasında bekkem baylanıs bar, ádebiy til usı sóylew tiliniń bazasında ǵana jumsaladı. Solay da sóylew tili leksikasındaǵı ayırım sózlerdiń ádebiy tilde qollanılmawı olar arasındaǵı ayırıqshalıqtan derek beredi.

Qaraqalpaq tilinde sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emocionallıq-ekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olardı kóbinese kemsitiw, kishireytiw yamasa soǵan usaǵan shıǵarmalarda sóylew tiliniń elementleri júdá jiyi ushırasadı. Mısalı:

1. Biziń abısın gáptiń poskellesin aytadı, soniki máz, -dedi qasındaǵı hayal (K. Sultanov, «Aqdárya»).

2. Ǵálet pe usı sózim, Ajar kelin - dep ǵarrınıń awzı kemseńledi (Sonda).

3. Qapılǵır, kelinshek bolmay atırıp, shashıma qosılajaq pa degendey qolı menen ornına ákelip qoydı (T.Qayıpbergenov, «Qaraqalpaq qızı»).

4. Párwayı pánseri bolsa da, júzinde az ǵana quwanıshtıń izi bilinedi (Sonda).

5. Taǵı da mına sum bir is qılıp júrmese bolar edi degen taqlette tum-tusqa qaradı (A.Begimov, «Balıqshınıń qızı»).

Bul mısallardaǵı poskellesin, ǵálet pe, máz, qapılǵır, párwayı pánseri, taqılette degen sózler ózlerindegi anıq máni ayrıqshalıǵı menen (boyawı) kózge túsedi. Jazıwshı bul jerde ádebiy shıǵarmadaǵı waqıyanı kórkem súwretlewde til baylıqlarınan paydalanıwınıń belgili usılı retinde sóylew tili leksikasına kiretuǵın sózlerdi qollanıp atır.

Ádebiy tildiń normaları sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń belgili bir qáliplesken grammatikalıq formada qollanılıwın talap etedi. Al sóylew tilinde kópshilik jaǵdayda sózler hám sóz dizbekleri ózgeriske ushırap aytıla beredi. Mısalı: qáyer, qáydem, jurmediń, qalayıq, qaymanda, olmanda, aytós, óytpe, búytpe, kelós, t.b.

Sóylew tiliniń leksikasına vulgarizmler menen mádeniyatsız sózler de kiredi. Bunday sózlerde kemsitiwshilik, jek kóriwshilik hám turpayı máni boladı. Olar ádebiy tilge túp-tamırınan qarsı keledi hám sóylew tilindegi úlken bolmaǵan leksikalıq qatlamdı quraydı.

Házirgi xalıqtıń sóylew mádeniyatınıń ósiwi nátiyjesinde sóylew tilinde ushırasatuǵın vulgarizmler menen mádeniyatsız sózlerdiń órisi tartılıp, hátteki turmıstan derlik shıǵıp baratır.