Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

36-тema. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

Joba:

1. 
   Tolıqlawısh.
   
2. 
   Anıqlawısh.
   
3. 
   Pısıqlawısh.
   
4. 
   Ekinshi dárejeli aǵzalardıń qurılısı.
   

Tayanısh sózler: tolıqlawısh, anıqlawısh, pısıqlawısh.
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları bas aǵzalar menen sintaksislik baylanıs xarakterine hám funkcionallıq belgisine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi.

Tolıqlawısh. Tolıqlawısh bas aǵzalardan dúzilgen jay gáplerdiń strukturasın keńeytip tolıqtırıp, is-háreket obektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Tolıqlawısh kóbinese atlıq, almasıq hám basqa da substantivlengen sóz shaqapları arqalı bildiriledi.

Tolıqlawısh ataw, iyelik sepliklerinen basqa sepliklerde de kelip, bayanlawısh penen tiykarınan basqarıw, geyde jupkerlesiw usılında baylanısadı: Shopanlarǵa oǵada qolaylı sharayat dúziledi. Jarqıraǵan jaqtı atlıǵıp shıqqan suwdan da kúshli.

Tolıqlawıshlar tiykarınan kimge, nege, kimdi, neni,kimde, nede, kimnen, neden, kim menen, ne menen, kim ushın, ne ushın sorawlarına juwap beredi. Tolıqlawıshlar is-háreket procesine, qatnasına, máni hám formasına qaray tuwra hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige bólinedi.

Gáp ishinde is-háreket tuwrıdan-tuwrı qaratılǵan tabıs sepligindegi yamasa sol mánide kelgen basqa da sózler tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Tuwra tolıqlawıshlar kóbinese awıspalı feyillerge baylanıslı aytıladı. Mısalı: Aspandı tunjıraǵan qara bult basqan. Arzıgúl qoralardı tazaladı.

Qıya tolıqlawısh xızmetinde barıs, shıǵıs, orın seplik formalarındaǵı hám geypara tirkewishli kelgen obektlik mánidegi sózler qollanıladı. Qıya tolıqlawıshlar kóbinese feyilden bolǵan bayanlawıshtıń obektisi bolıp keledi. Qıya tolıqlawıshlardı talap etetuǵın bayanlawıshlar tuwra obektlerdi talap etetuǵın bayanlawıshlarday tek awıspalı feyillerden bolıp qoymastan, olar awıspalı, awıspasız feyiller arqalı da bildireledi. Mısalı: Rawshan qız-jigitler menen lekciyasın baslap jiberdi. Maldı tapqanǵa baqtır, otındı shapqanǵa jaqtır.

Anıqlawısh. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń biri. Anıqlawısh predmetlik mánide qollanılatuǵın bas aǵzaları da, ekinshi dárejeli aǵzaları da, sonday-aq anıqlawıshlıq mánide qollanılatuǵın anıqlawısh aǵzanıń ózinde anıqlap keledi. Anıqlawıshlar anıqlaytuǵın predmettiń túr-túsin, sının, kelbetin, sanın, sapasın, kólemin, muǵdarlıq, formalıq, háreketlik hám waqıtlıq, orınlıq belgileri boyınsha da anıqlap keledi. Mısalı: Báhárdiń jaǵımlı, jıllı samalı jerdiń tońın jibitti. Orta boylı, qarapáreń jigit ásten ornınan turdı.

Qaraqalpaq tilindegi anıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa, keńeytilgen anıqlawıshlar bolıp úshke bólinedi. Mısalı: Endi qalıń qamıs onsha gezlesken joq. (Jay anıqlawısh). Keń kósheli, baǵ-baqshalı awıl anaw kóringen aq terekler menen qara tallardıń arasında jaylasqan. (keńeytilgen anıqlawısh).

Pısıqlawısh. Pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw usılın, sapasın, sebep-maqsetin, shárt hám qarsılaslıq belgilerin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Pısıqlawıshtıń mánisi tiykarınan is-háreketke baylanıslı anıqlanadı. Sonlıqtan olar kóbinese feyilden bolǵan bayanlawıshtıń mánisin keńeytip túsindirip keledi. Mısalı, olar tórt atlı bolıp awılǵa kún shıǵa jetti. Jawıngerler ádewir kúlisip aldı.

Pısıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa, keńeytilgen pısıqlawısh bolıp bólinedi. Olar alǵa júrdi (jay pısıqlawısh). Awıldıń janınan úlken jol ótedi. (qospa pısıqlawısh). Payıw-piyada kópirge jetkenimde onıń menen ushırastım. (keńeytilgen pısıqlawısh).

Pısıqlawısh semantikalıq jaqtan tómendegi túrlerge bólinedi: sın, orın, waqıt, muǵdar-dáreje, sebep, maqset, shárt, qarsılas.

1- tapsırma. Gáptegi anıqlawıshlardı dúzilisi boyınsha qaysı túri ekenin anıqlań.
Hár birimizge maqpal kórpe tabıldı. (T.Q.) eki jaǵınan kúshli palwanlar da boldı. (T.Q.) Jumabaydıń úlken qara kózlerine quwanısh jasları kóńgeylendi. (T.Q.) Úlkennniń de, kishiniń de, xiywalınıń da, qaraqalpaqtıń da, pútkil Xorezm shuqırına jıynalǵan barlıq tamashagóylerdiń tilegi ernazardıń jeńisi. (T.Q.)
2-tapsırma. Tolıqlawıshtıń túrlerin, qaysı sóz shaqabınan ańlatılǵanın túsindiriń.
Góne arshasın ashıp, ishinen aydınlı kóylek shıǵarıp, Perxanǵa uslattı. (T.Q.) onı kútá taynapır kók ógiz kóterip turıptı (T.Q.) Bıyılǵı egis diyxanlardı biriktirdi. Ol Dospanǵa gúmis teńge uslattı. Usı sálemnamalar qaraqalpaq eliniń qos tayanıshı Begis hám Mırjıqqa. (T.Q.) Hár birinde tórt-bes túpten qara talları bar. (T.Q.) onıń sózi ernazarǵa jaǵıńqıramadı.
3-tapsırma. Pısıqlawısh hám onıń túrlerin anıqlań.
Átirapqa jalt-jalt qaraydı. (K.S.) ekewiniń ortasında jetekke alǵan bir salt at bar. (K.S.) ótemurat tań ala gewgimde ılashıǵınan maydanǵa shıqtı da, dárya boyına qaray júrdi. (K.S.) Búginnen baslap mektepke qatnamasın! (K.S.) ótemurat ayaǵın dik-dik basıp, awılǵa qaray tarttı. (K.S.) Aral teńizi jaqtan kóterilip kiyatırǵan qara bult awıldıń ústinen dawıllatıp ótip atır. (K.S.) Adım atsa aldınan gúdi shıǵadı. (K.S.) Búrkit qartaysa tıshqan awlaydı degen. Ótemurat qırǵawıldı bermese de, adamlardıń kózinshe jazısıp maqtaǵanǵa mardıyıp qaldı.