Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

34-тema. Jay gáp.

Jay gáptiń mazmunı boyınsha túrleri
Joba:

1. 
   Predikativlik.
   
2. 
   Bas aǵzalar
   
3. 
   Gáplik intonaciya
   
4. 
   Gáptiń mánisine qaray túrleri.
   

Tayanısh sózler jay gáp, soraw gáp, xabar gáp, úndew gáp, buyrıq gáp.
Adamlardıń óz-ara pikir alısıp qarım qatnas jasawı gáp arqalı támiynlenedi. Gáptiń tilde atqaratuǵın kommunikativlik (baylanıs) funkciyası ayrıqshA) Biz aytajaq pikirimizdi sanamızǵa gáp túrinde qolaylastırıp alamız da, onı (pikirdi) sol gáp túrinde awızeki yamasa xat arqalı basqalarǵa bildiremiz, bilgenimizdi xabarlaymız hám t.b.

Jay gápler bir sózden de, eki yamasa birneshe sózden de dúzile beredi. Olar qádimgi jay sózden sóz dizbeklerinen tómendegi belgileri menen ayrıladı.

1. Predikativlik. 2. Bas aǵzaları (yaki bir bas aǵzanıń tiykarında dúziliwi). 3. Gáplik intonaciyası.

1. Predikativlik (predikat-bayanlawısh, predikativlik-gápte pikirdiń bayanlanıwı degen mánide alınǵan grammatikalıq termin). Bul-jay gáptiń sózden, sóz dizbeginen, qospa gápten parıqlanatuǵın bas belgisi, predikativlik gáptiń birer nárse qubılıs haqqında belgili bir waqıtqa, betke tiyisli xabar, soraw, úndew yamasa buyrıq ótiniishti bayanlaydı. Mısalı Dúnyada kitaptan súykimli dos joq. (Nawayı). Egisti qashan baslaymız? Súyinshi! Tún. Awıl uyqıdA)

2. Bas aǵzalar (baslawısh hám bayanlawısh) jay gáptiń predikativlik negizi bolıp sanaladı. Mısalı Qawın pisti. Bunda baslawısh (qawın) gáptiń temasın, ne haqqında aytılǵanın atap kórsetedi. Al, bayanlawısh (pisti) onıń háreketin bildiredi, ekewi birigip ótken waqıtqa, úshinshi betke (forması-ti) tiyisli anıq xabardı ańlatadı, yaǵnıy predikativlik belgige iye boladı.

3. Gáplik intonaciyanıń gáptiń bir belgisi dep qaralatuǵın sebepleri bar birinshiden, gáptiń modallıq mazmunı intonaciyasına qaray anıqlanadı. Hátte bir gáptiń ózi hár qıylı modallıq mazmunǵa iye bolıwı múmkin. Mısalı Atam qanday adam edi? Atam qanday adam edi? Allabay atam keldi.

Tapsırma. Gáptiń tiykarǵı belgilerin anıqlań.
Báhár men kútken saǵınıshlı báhár keldi. (G.T.) Toǵaydıń ishi jım-jırt. (SH.S.) Miynetsiz dúnya - haram. Eldi miynetke úyret. Birewdiń miynetine iyek artsań, bul dúnyadan baxıt taba almaysań. (K.M.) onıń eki qıylı ertegi bar. Birewi óziniki, bul ertekti ózinen basqa heshkim bilmeydi. Ekinshisin oǵan atası aytıp bergen edi. (SH.A.)
Tapsırma. Jay gáplerdiń mazmunı boyınsha túrlerin ajıratıń. Gáplerdiń grammatikalıq hám intonaciyalıq ózgesheliklerin túsindirip beriń.
Kelgenine bir-eki kún bolıp qalǵan bolsa da, Asan Qasım menen ashılısıp sóylesken joq edi. Asan onıń menen sóyleskisi keldi. -Keshe bizlerdi qattı qorqıtıp jiberdiń ǵoy, aǵa, - dedi Asan. Birden es-túsińdi bilmey qaldıń. -Geyde sonday boladı.

- Anaw esnazarov degen jigit kimińiz edi Aǵaynińiz be

- YAq, dostım edi. Oǵan ne boldı

- Heshnárse mázi aytıp otırman dá. (K.M.)

- Attı kóter, attı! - dep Mómin orazquldı nuqıp jiberdi.

- SHesh!-dep buyırdı Mómin. SHesh deymen men saǵan! (SH.A.)