|
OMAr súyIrBeK ULÍ
(1879 — 1922)
XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq jazba ádebiyatında Omar
Súyirbek ulınıń dóretiwshiligi belgili orın iyeleydi. Ol 1879-jılı
Aral teńiziniń qubla betinde «Samay» atawında orta dármiyan
shańaraqlardıń birinde tuwıladı. Omar shayırdıń ómiri hám dó-
retiwshiligi ótken XX ásirdiń 1940-jıllarınan baslap Kósherbay
Berdimuratov, Nájim Dáwqaraev, Nawrız Japaqov, Ayımqıl Pir-
nazarovlar tárepinen úyrenile basladı. Shayırdıń ádebiy miy-
rasları 1930-jılları Sádirbay Máwlenov hám Shámshet Xoja-
niyazovlar tárepinen xalıq arasınan jıynalıp, jazıp alınǵan hám
bul qoljazbalar elege shekem Ózbekstan Respublikası Ilimler
Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi fundamental kitapxanasında
saqlanadı. Ásirese, Omar shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi
boyınsha belgili ádebiyatshı alım Ayımqul Pirnazarov arnawlı
izertlewler alıp barıp, shayırdıń qaraqalpaq ádebiyatında tutqan
ornın belgilep beriwge salmaqlı úles qostı.
Omar shayırdıń shıǵarmaları ózine shekemgi hám ózi me-
nen zamanlas jasaǵan Annaqul Mámbetxoja ulı, Sıdıq Toqpan
ulı, Qulmurat Qurbanalı ulı sıyaqlı xalıq shayırlarınıń shıǵar-
malarına salıstırǵanda ózgeshelenip turadı. Omar Súyirbek ulı
óz dáwiriniń sawatlı adamlarınıń biri sıpatında shıǵarmala-
rında jallanba miynet adamlarınıń awır turmısın ashıqtan-
ashıq súwretlewge, miynetkesh xalıqtıń muńın muńlap, jırın
jırlap, ústem klass wákilleriniń zulımlıq háreketlerin áshka-
ralawǵa baǵdarlanǵan. Shayır jaslayınan-aq zeyinli bala boladı.
95
Ol dáslep awıllıq eski mektepte oqıp, bes-altı jılda sawat ashıp,
arabsha kitaplardı irkilmey oqıytuǵın hám xat jaza alatuǵın
dárejege jetedi. Awıllıq mektepte oqıp júrgen jıllarınan baslap-
aq qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatımızdıń belgili wákilleri
Jiyen jıraw, Kúnxoja, Berdaq hám Óteshtiń ayırım qosıqların
jazıp alıp úyrenip, xalıq arasına taratıwshılardıń biri boladı.
Sol dáwirlerde xalqımız arasında keńnen taralǵan «Qoblan»,
«Alpamıs», «Máspatsha», «Qız jipek», «Muńlıq-Zarlıq», «Edige»
sıyaqlı xalıq dástanların kóshirip alıp, olardı jası úlkenlerdiń
hám jaslardıń jıynalǵan otırıspalarında oqıp beretuǵın bolǵan.
Omar xalıq ertekleriniń de birazın yadqa bilip, olardı qatar-
qurbılarına aytıp beretuǵın bolǵan. Omar ertek aytıwdı erjete
kele taslap ketpegen. Balıq awlap júrgen atawlarda, kúnlikshilik
etip júrgen jerlerinde buwday, salı oraqta dem alıs payıtında
qasındaǵı jası úlken, jası kishilerge qızıqlı túrde jetkerip beriw-
ge umtılǵan. Omar shayırdıń usınday óz xalqınıń awızeki áde-
biyatı menen jazba ádebiyatına bolǵan qızıǵıwshılıǵı, onıń kele-
shegine kúshli tásir jasaǵan. Ol awıllıq mektepti pitkergennen
keyin basqa jerge barıp oqıwın dawam ete almaydı. Ol xojalıq
jaǵdaylarınıń tómenligine baylanıslı awılında Ermekbay degen
baydıń qoyın baǵadı. Omar jeti jastan on toǵız jasqa shekem
Ermekbaydıń qarawında on eki jıl xızmet islese de, bay onıń
haqısın tolıq bermeydi. Bul haqqında shayır «Seniń» hám
«Eki ılaq» degen qosıqların jazadı. Shayır hayal-qızlarǵa arnap
«Gúlayım», «Periyzat», «Birge júrsem qızlar menen», «Jetkersin»,
«Sáliyma», «Gúlbazar», «Aybiyke» sıyaqlı birneshe qosıqların
dóretedi. Omar Ermekbaydan soń Arzımbet bolıstıń ákesi Niyaz
ulı Orazǵa 5—6 ay jallanıp, kúnlikshilik etip, onnan da tiyisli
haqısın ala almay, «Gúnayım» qosıǵın jazadı. Qosıqta shayır ózi
jasaǵan jámiyettegi sociallıq teńsizlikti súwretlew arqalı ayırım
adamlardıń minez-qulqındaǵı unamsız illetlerdi ashıqtan ashıq
áshkara etedi.
1900-jıl Omar ushın úlken burılıs dáwiri boladı. Ol birneshe
joldasları menen Qazaqstannıń iri qalalarına napaqa tabıw ushın
talap izlep ketedi. Óz elin, ata-anası menen tuwǵan-tuwısqan-
ların taslap, ózge elge ketiw shayır ushın ańsat keshpeydi. Shayır
óz joldasları menen birgelikte Qazaqstannıń Qızıl Orda, Qazalı
qalalarında, Tay tóbe, Uyalı, Bektaw, Sulıw tam, Aq suw, Mıq,
96
Báybishe ataw degen jerlerde, Sırdárya jaǵalarında jallanba ju-
mıslarda isleydi. Qazaqstanǵa qalay barǵanlıǵın, jolda qanday
qıyınshılıqlardı basınan keshirgenligin, jol boyı qaysı awıllar
menen qalalardan ótkenligin shayır óziniń «Bunnan hám arman
ótip kettik» qosıǵında birme-bir kórkem bayanlaǵan. Shayırdıń
«Qaytaman» qosıǵı da tuwılǵan jerden, ana Watannan uzaqta
júrip jazıladı. Qosıqta shayırdıń kindik qanı tamǵan tuwılǵan
jerge, óz eline, xalqına bolǵan tereń saǵınısh sezimleri isenimli
súwretlengen.
Usılayınsha, Omar shayır Súyirbek ulınıń qosıqlarınıń tema-
tikası ráńbáreń bolıp, miynetkesh xalıq turmısı, hayal-qızlar
táǵdiri, ayırım bay-sawdagerlerdiń xalıqqa islegen zulımlıq háre-
ketlerine shayırdıń jek kóriwshilik sezimleri, tuwılǵan jer, ana
Watan temaları tiykarǵı orındı iyeledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
