Qadimgi xitoy

Tarixnavislik
An’anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o ‘ziga xos xususiyat:
— Xitoy madaniyatining boshqa qo‘shni madaniyatlardan ustunligi;
— Xitoy davlatchiligini kelib chiqishini afsonalaiga bog‘lab o ‘ta qadimiylashtirish ajralib turadi.
Xitoy tarixini o ‘iganishni o ‘rta asrlarda Yapon olimlari boshlab berdilar. Yaponiyada Xitoy tarixini barcha davrlari o ‘iganildi. Mashhur xitoyshunos olim Kaydzuka Sigeki Qadimgi Xitoy davlatlarini shakllanishiga oid kapital tadqiqotlar muallifi hisoblanadi.
Yevropada Xitoy tarixini o ‘rganishda fransuz tadqiqotchilari katta yutuqqa erishdilar. XX asr boshlarida E. Shavann «Sima Syanning «Tarixiy yozishmalar»«ni taijima qila boshladi. Mashhur sharqshunos olim fransuz A. Maspero «Qadimgi Xitoy» nomli kapital asarini yaratdi. AQSHda XX asming 60-yillari oxirida «Qadimgi Xitoy tarixini o ‘rganish» xalqaro jamiyati tashkil topdi. AQSHda Xitoy tarixini kelib chiqishi Xitoydan bo‘lgan olimlar o ‘rganadi. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, ilk daviatlarning shakllanishi Er. aw. V—III ming yilliklarda Xuanxe daryosi o ‘rta oqimida Yanshao madaniyati tipidagi neolit manzilgohlari vujudga keladi. Dehqonchilik, cho‘chqa va it boqish asosiy mashg'ulot bo‘ladi, kulolchilik rivojlanadi. Er. aw. Ill ming yillikning ikkinchi yarmida kulolchilik charxi yordamida kulrang va qora rangli idishlar tayyorlanadi, dehqonchilikda o ‘roq va pichoqning takomillashgan shakli vujudga keladi. Ijtimoiy tabaqalashuv jarayoni tezlashadi. Bu davr Lunshan madaniyati deb ataladi. Eng qadimgi jez davri buyumlari (er. aw. II ming yillik birinchi yarmi) Ermitou tipidagi manzilgohlarda topilgan. Er. aw.XIV—XI asrlarda o ‘rta Xitoyda In davrida ilk shaharlar paydo bo‘ladi. Bu davrdagi ijtimoiy tabaqalanish izlarini In qabrlarida ko‘rish mumkin. In davlati tepasida Van (hokim) turgan. Hukmdorning yagona hokimiyati shakllanishidan dalolat beradigan «Men kishilar orasida yagonaman» degan so‘zini keltirish mumkin. Van bir vaqtni o'zida oliy kohin vazifasini ham bajargan. In davlatining eng qudratli davri er. aw. XIII asrning ikkinchi yarmida hukmronlik qilgan Van U Di davriga to‘g‘ri keladi. Uning davrida Shan shahrida saroy va ibodatxonalar quriladi, mamlakat hududi kengayadi. Er. aw. 1027-yilda chjoular boshchilik qilgan g ’arbiy qabilalar
In davlatini ag‘darib tashlaydilar. Chjoular Inlardan jez quyish san’atini, yozuvni o‘zlashtiradilar. Ular harbiy jang aravalarini ham inlardan o ‘rganadilar. Chjou davrida jamiyat besh ijtimoiy qatlamga ajralgan:.
1. Van- «kishilar orasida yagona» hukmdor.
2. Chjou-merosiy hudud hokimlari, chjou oliy aslzodalari.
3. Dafu-urug‘ qabila guruhlari boshliqlari.
4. In- katta oila boshliqlari.
5. Oddiy kishilar.
Van Osmon mamlakatida eng oliy mulkdor, boshqalar esa uning xizmatkori edi. Shu bilan birga «Van Chjouni o ‘z xizmatkori deb hisoblaydi, chjou o ‘z xizmatkori deb dafuni hisoblaydi, dafu o ‘z xizmatkori deb inni hisoblaydi» tushunchasi mavjud bo‘lgan. Bu davrda asirlar ko'plab qullarga aylantirila boshlanadi.