Qadimgi sharq adabiyoti

Rim adabiyotining “oltin davri”. Eramizdan oldingi 31 yilda Yunonistonning g‘arbi-janub qirg‘og‘idagi Aksium jangida Oktavian qo‘shinlarining Antoniy qo‘shinlari ustidan g‘alaba qozonishi natijasida eski respublika tuzumi tamomila yemirilib, Rim tarixining yangi davri – yakka hukmronlikka asoslangan imperatorlik saltanati boshlanadi. Zamonasining anchagina o‘qimishli kishisi va san'at ishlariga bir daraja yaqin turgan Avgust, adabiyotining kattakon targ‘ibotchilik imkoniyatlarini yaxshi tushunadi va hokimiyatni qo‘lga olgan kunlaridan boshlab, o‘zining idora usullarini xalq ommasiga ma'qul qilish maqsadida shu imkoniyatlardan keng suratda foydalanishga kirishadi. San'at va adabiyot ishlarini uyushtirishda mehnatlari singan va shu yo‘lda Avgustga juda katta xizmat ko‘rsatgan kishilar orasida eng mashhur Metsenatdir. Nomi keyinchalik san'at va adabiyot homiysi timsoliga aylanib ketgan bu odamning o‘zi ham uncha-muncha she'r yozar, adabiy harakatlarga yaqindan qatnashar edi. Metsenat Vergiliy hamda Goratsiy kabi shoirlarning ulug‘ talantini payqab, shular ishtirokida maxsus yozuvchilar to‘garagi tashkil qiladi. Rim hayotining badiiy ijod markazi hisoblangan bu to‘garak, yangi imperiya adabiyotining shakllanishi va rivoj topishida benihoyat muhim rol o‘ynaydi. Respublika tuzumidan imperatorlik sistemasiga o‘tish paytidagi adabiyotning asosiy xususiyati madhiyabozlikdan iboratdir. Ammo, shunga qaramay, Oktavian zamonasi, Rim poeziyasining badiiy jihatdan bemisl yuksak darajalarga ko‘tarilgan “oltin davri” bo‘lgan. Darhaqiqat Avgust saltanati yillarida ijod qilgan Vergiliy, Goratsiy, Ovidiy kabi ulug‘ shoirlar o‘zlarining asarlari bilan Rim poeziyasining klassik davr yunon adabiyotidan qolishmaydigan va keyinchalik jahon adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta'sir o‘tkazishga qodir bo‘lgan kamolot bosqichiga olib chiqadilar.
Vergiliy (m.o. 70 y) Rimning eng ulug‘ shoiri Publiy Vergiliy Maron miloddan oldingi 70 yilda Italiyaning shimolidagi Mantuya shahri atrofida tug‘ilgan. Vergiliy oldin Kremonda, keyinchalik Milan, Rim shaharlarida tahsil oladi; ritorika , falsafa bilimlarini, ayniqsa adabiyotni chuqur o‘rganadi. Birq tabiatan yumshoqligi, uyatchanligi, notiqlikka qiziqishi va iste'dodining yo‘qligidan faqat bir marta sud ishida qatnashib, tez orada o‘z yuritiga qaytib ketadi, bu yerda dehqonchilik qiladi va adabiyot bilan shug‘ullanadi. 41 yilda Oktavian Avgust o‘zining qo‘shinini Italiyaning shimoliga joylashtiradi, Vergiliyning mansabdor muxlislari uni imperator bilan tanishtiradilar. Shoir Avgust saltanatiga chuqur samimiyat va xayrixohlik bilan qaragan va o‘z asarlarida Avgust saltanatini kuylovchi, uning ishlarini tarannum etuvchi ulug‘ saroy shoiri darajasiga ko‘tariladi. Rim eposi asoschisining Vergiliyning “Eneida” dostoni, Homerning dostonlari bilan tenglashtirilgan.
Vergiliydan hammasi bo‘lib uchta asar yetib kelgan. Bulardan birinchisi “Bukolikalar”(cho‘pon she'rlari), ikkinchisi “Gerogikalar”(dehqon qo‘shiqlari) va uchinchisi “Eneida” dostonidir. Mazkur asarlardan tashqari bizga qadar “catalepta”, ya'ni “mayda-chuda she'rlar” deb ataluvchi yana bir to‘plami saqlanib qolgan. Bu to‘plamga kirgan she'rlarning ko‘pchiligi neoteriklar, ayniqsa, Katull usulida yozilgan turli-tuman vazndagi she'riy asarlardan iborat.
Vergiliyning birinchi yirik asari “Bukolikalar” o‘nta she'rdan iborat to‘plamdir. Bu to‘plamga kiritilgan she'rlarni ko‘pchiligi eklogalar, ya'ni she'riy parchalar deb ham ataladi. “Bukolikalar” muallifining diqqat makazida turadigan asosiy masala – dehqonchilik ishlarining boshqa kasblarga nisbatan a'loligini, oddiy qishloq hayotining go‘zalliklarini madh qidishdan va shu yo‘sin yer egalarining manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir.
Vergiliyning dehqonchilik haqida yozilgan ikkinchi asari – “Georgikalar” dostoni ham mazmun jihatidan birinchi to‘plamga juda yaqin turadi. Didaktik mazmundagi ushbu asar yirik-yirik to‘rt qismdan iboratdir. Bu qismlardan birinchisi g‘allakorlikka, ikkinchisi bog‘dorchilik va tokchilikka, uchinchisi chorvachilikka va to‘rtinchisi asalarichilikka bag‘ishlanadi.
Doston muallifining otashin vatanparvarligi, qishloq hayotiga bo‘lgan jo‘shqin muhabbati, ayniqsa dehqonlarga samimiy xayrixohlik bilan qarashi – asarning yuksak badiiy mahorat bilan yozilishini ta'minlagan.
Vergiliyni Rim she'riyatining cho‘qqisiga olib chiqqan, uning shuhratini yer yuziga taratgan ulug‘ asari “Eneida” dostonidir. Qadimgi ma'lumotlarga qaraganda, shoir asar ustida o‘n ishlagan va uni m.o. 19 yilda tugatgan. “Eneida” dostonining butun voqeasi Troya shahri tor-mor qilinganidan so‘ng bosh qahramon Eneyning o‘z hamrohlari bilan birga Italiyaga qarab yo‘lga chiqishi, uning dengizda tortgan og‘ir mashaqqatlari, nihoyat manzilga yetib kelishi, Rim davlatini barpo qilish yo‘lida olib borgan kurashlari tasviridan iborat. Asar har biri olti bobdan(qo‘shiqdan) iborat, ikki qismga ajratib yozilgan. Birinchi olti bob qahramonning Troyadan chiqib Italiyaga yetib kelish davrida kechirgan saoguzashtlariga, keyingisi Italiya tuprog‘idagi janglariga bag‘ishlanadi.
Vergiliy o‘z asarini oxiriga yetkazolmagan bo‘lsa kerak. Chunki dostonda troyaliklar bilan rutullar o‘rtasidagi urushdan keyingi voqealarni, masalan, troyaliklarning lotinlarga qo‘shilib, har ikkala xalqning totuvlashib ketganini, Eneyning Laviniyaga uylanishi, ulardan Iulning tug‘ilishi, Iul naslidan Romul hamda Rem degan egizak bolalarning dunyoga kelishi, shular tomonidan Rim shahrining barpo etilishi va, nihoyat, dastlabki Rim podshohlari avlodlarining(Yuliy Sezar, Oktavian Avgustning ajdodlari) tarqalishi haqidagi afsonalarni ko‘rmaymiz.
Vergiliyning Rim she'riyatini rivojlantirishga hissasi beqiyos. Yunon dostonchiligining eng murakkab bo‘lgan gekzamert vaznini lotin she'riyati talablariga moslashtirishga ko‘plab shoirlar uringanlar, biroq bu o‘lchovni mislsiz kamolot bosqichiga ko‘tarish faqat Vergiliyga nasib qilgan.