Qadimgi dunyodagi iqtisodiy talimotlar

Aristotelning iqtisodiy qarashlari

• Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlarning yirik namoyondalaridan biri Aristotel (m. o. 384-322 y.) hisoblanadi. O‘z mamlakatida shakllangan natural-xo‘jalik munosabatlarini himoya qilgan bu qadimgi grek mutafakkiri boshqa zamondoshlariga qaraganda iqtisodiy muammolarga chuqurroq kirib borishga muvaffaq bo‘lgan. Uning iqtisodiy savollar bo‘yicha fikr yuritgan asosiy asarlari «Nikomaxova etikasi» va «Siyosat» hisoblanadi. Bu yerda Aristotel, xuddi Platonga o‘xshab, ideal davlat loyihasini ilgari suradi. Aristotel loyihasining o‘ziga xosligi shundan iboratki, unda xo‘jalik va kishilar faoliyatining barcha turlari ( mayli u: erkin fuqarolar bajaradigan boshqaruv-nazorat funktsiyasi bo‘lsin, yoki yer egalari, chorvador, xunarmandlar, savdogarlar bo‘lsin) har bir toifa yashash vositalaridan foydalanishi va boylik topishi nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Shu yerda Aristotel boylik topish va ehtiyojlarni qondirish usullari to‘g‘risida fikr yuritib, iqtisodiyot (ekonomika) va xrematistika tushunchalari farqini ajratib ko‘rsatib beradi.
• Ekonomika, Aristotel tushunchasi bo‘yicha - bu eng avvalo dehqonchilikdagi kishilarning hamda hunarmandchilik va mayda savdo bilan band bo‘lganlarning asosiy va sharafli faoliyatidir. Uning maqsadi - insonning eng muhim ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi, va shuning uchun unga davlat g‘amxo‘rlik qilishi kerak.

Xrematistika

• Xrematistika - bu yirik savdo yo‘li bilan boylik orttirish mahoratidir. Aristotelning qayd qilib o‘tishicha, bunday boylik ortirish maqsadiga erishishning cheki bo‘lmaydi. Bunday maqsad - boylik va pul topishdir. (Shu boisdan uning chegarasi yo‘q). Ekonomikadan farqli ravishda, xrematistika zarur hisoblanmaydi va tabiat qonunlariga zid deb ko‘rsatiladi. Shunday kelib chiqqan holda, Aristotelning xitob qilishicha, «ekonomika maqtovga sazovor», xrematistika esa - «tanbehga».

Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar

• Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi Mark Portsiy Katon Starshiy (m.o. 234-149 y.) o‘zining «Dehqonchilik to‘g‘risida» asarida qishloq xo‘jaligini halq xo‘jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi. Katon dehqonchilikni tashkil qilishning eng qulay usulini qo‘llashga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil qilishga katta e’tibor berdi. U faqat ortiqcha mahsulotni sotish, xo‘jalikda ishlab chiqarish mumkin bo‘lmagan narsalarni esa sotib olish zarurligi to‘g‘risida fikr yuritdi. Eng foydali mahsulot deb olif yog‘ini hisoblagan. Katon savdogarlar va sudxo‘rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo‘lgan. Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan va qiymatni to‘la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritgan. Masalan, uningcha, barcha «qiymat o‘zagini» material sarflari, usta va yordamchilarga to‘lanadigan haq tashkil etadi.