Qadimgi dunyo tarixi

Qadimgi Yunon manzilgohlari.
Qadimgi Yunonistonning ko’p hududlarida dehqonchilik uchun yerlarning yaroqsiz bo’lganligidan yerning yetishmovchiligi mulkiy tabaqalanishni erta keltirib chiqargan. Yersiz dehqonlar ko’paygan. Hunarmandchilikda arzon qul mehnatidan foydalanish esa fuqoralarning ko’pchiligiga hunarmand bo’lish imkonini bermagan. Polislar ko’pincha o’z hududlarida aholini ish bilan ta’minlash imkoniga ega bo’lmaganlar, aholining ozgina qismi amal-taqal kilib kun kechirgan. Bunday sosial muammolar, siyosiy taraqqiyot ortiqcha fuqoralarni o’z tug’ilib o’sgan polislaridan ommaviy ravishda ko’chishlarga olib kelgan. Bu ko’chishlar mil avv. 8 asr oxirlaridan va ayniqsa 7 va 6 asrlarda shu qadar keng miqyosda ko’payib ketganki bu tarixda buyuk yunon manzilgohlarining paydo bo’lishi davri deb nom oldi. Bunday ko’chishlarga albatta, dengiz savdo-sotiqchilik ishlari rivoji imkoniyat bergan. Yunon manzilgohlari paydo bo’lishiga uchinchi sabab-bu davrda yunon polislarida sinfiy va siyosiy kurashlarning keskinlashuvi bo’lgan. Odatda mag’lubiyatga uchragan sosial va siyosiy guruhlarning eng aktiv vakillari tug’ilib o’sgan polisdan yo haydab yuborilgan yoki o’zlari ixtiyoriy ravishda polisdan ko’chib ketgan. Ko’pincha bunday ko’chishlar uyushgan holda bo’lgan, ya’ni ular o’zlariga rahbar saylashgan. O’zaro pul mablag’ yig’ishib kemalar sotib olishib, dengiz sohillari bo’ylab uzoq yerlarga suzib borishib qulay joylarda o’z manzilgohlarini qurishganlar. Dastlab, yunonlar Egey dengizining shimoliy sohilini o’zlashtirganlar, undan keyingi yunon manzilgohlari uch yo’nalish bo’yicha bo’lgan: g’arbiy, janubiy va shimoliy-sharqiy yo’nalishlari aniqlangan. Yunonlar Janubiy Italiya va Sisiliya oroliga juda erta manzilgohlar tashkil etganlar. Masalan, 8- asrdayoq g’arbiy Italiyada Kumi manzilgohi tashkil etilgan. Keyinchalik Italiyaning janubida Kroton, Sibaris, Tarent kabi manzilgohlar tashkil etilgan. Sisiliyada esa eng kattasi Sirakuza bo’lgan. Italiyaning shimoliy-g’arbida Massaliya shahribo’lgan. O’rta Yer dengizi g’arbiy qismi janubiy sohillarida finikiyaliklar hukumronlik qilishib o’z koloniyalarini qurishganlar. Yunon manzilgohlarining janubiy yo’nalishida manzilgohlar nisbatan kamroq tashkil etilgan. Bular Kirena, hamda Nil havzasidagi Navkratis shaharlari hisoblanadi. Bu manzilgohni yunonlarning 12 ta shahridan chiqqan kishilar tashkil etishganlar. Uchinchi yo’nalish hisoblangan shimoliy-sharqiy tomon Dardanel bug’ozi, Marmar dengizi, Frakiya sohillarida ko’plab manzilgohlar tashkil etilgan. Masalan, Qiziq, Xolkedon, Vizzantiy kabilari muhim hisoblangan. Yunonlar 8-asrdayoq Bosfordan Qora dengizga suzib borishib o’z manzilgohlarini qurishganlar.( eroncha Axshayna-«qora»;yunonlar avval Pont Aksin- badqovoq dengiz deb atashganlar.). Sinopa manzilgohi. 7-asr oxirlaridan esa Qora dengizning shimoliy sohillarida manzilgohlarini quraboshlashdilar. Miletliklar Dnepr-Bug yonida Olviya, Qrimda Feodosiya, hozirgi Kerch o’rnida Pantikapey, Suxumi yonida Dioskuria, Taman yarim orolida Kuban daryosi havzasida Fanagoriya, Azov dengizi shimoliy-sharqiy sohilida(hozirgi Rostov –Don yaqinida) Tanais manzilgohini qurishganlar Qora dengizning janubiy qirg’og’iga joylashgan doriylar manzilgohlari Gerakleyadan mil.avv. 5 –asrning boshlarida Qrimning janubiy qirg’og’iga Xersones manzilgohi ko’chirilgan.(hozirgi Sevastopol yaqinida).
Antik qullikning rivojlanishi. Yunonistonning ba’zi polislarida davlatmand xo’jayinlar o’z xo’jaliklarida ishchi kuchi yetishmaganlidan chetdan qullar sotib ola boshlaganlar. Qul bozorlarida harbiy asirlar, qaroqchilar olib kelgan kishilar, qarzini o’z vaqtida to’lay olmagan yoki qonunni buzgan kishilar qul tariqasida sotilgan. Yunonistonda qullar shu tariqa buyum tarziga aylanganlar.Qullarning bunday ahvoli qonun yo’li bilan mustahkamlangan.( andrapodon- «odam oyoqli»). Shunday qilib, arxaik davrda Yunonistonda qullik eng sof va keskin formasida paydo bo’lib rvojlangan va u antik qullik deb nom olgan. Ta’kidlash joizki, bu davrda Yunoniston iqtisodiy taraqqiyoti notekis rivojlanishda bo’lgan. Uning dengizdan yiroq bo’lgan joylarida ibtidoiy eskilik sarqitlari saqlanib qolgan va aristokratlar hukumronligi asta-sekinlik bilan aristokratik aligarxiyaga aylanib borgan. Bu yerda tiraniya bo’lmagan. Qullar ahvoli ham juda nochor bo’lishgan. Lakoniya,Argolida, Fessaliya, Krit kabi hududlarda ham ahvol shunday bo’lgan.

Xullas, bu davrda Yunonistonda sinfiy jamiyat uzil-kesil qaror topdi. Quldorlik demokratiyasi,oligarxiya hokimiyatlari o’rnatilgan. Iqtisodiy yuksalishlar yunon manzilgohlari paydo bo’lishiga imkoniyat bergan. Qulchilik ham o’zining rivojini topgan.