Q. X. Abdurahmonov, Sh. R. Xolmo’minov, N. Q. Zokirova, A. B. Irmatova personalni boshqarish darslik

shartnoma usuliki
ham tarifsiz tizimga 
kiritish mumkin. Bunda ish beruvchi xodimni ishga yollar ekan bajarilgan 
muayyan ish uchun muayyan ish haqi belgilanishi bo’yicha o’zaro 
shartnoma tuzadi.
Ish haqi miqdorini
komissiya tomonidan aniqlanishini
ham tarifsiz 
usulning turi deyish mumkin. Bu holda bajarilgan ish hajmi, bunga 
sarflangan ish vaqti, soat, kun ish beruvchi tomonidan tayinlangan 
komissiya tomonidan aniqlanadm. Shundan so’ng mehnat bozorida bu 
turdagi ishga to’lanayotgan haq mikdori hisobga olinib, xodim mehnatiga 
ish haqi beriladi.
Mehnatning mmqdori va sifatini baholaidga asoslangan mehnatga haq 
to’lashning shakl va usullari personal ish haqi tarkibidan kelib chiqadi.
Ish haqi tarkibi
uch qismdan iboratdir:
— asosiy (doimiy, bazali);
— qo’shimcha (o’zgaruvchan);
— ijtimoiy omillar hisobga olingan holda to’lanadigan ish haqi.
Ish hakining asosiy qismi
tarif ish haqi hamda uni 
muvofiqlashtiruvchi ustamalar (mehnat unumdorligi uchun, tirikchilik 
qiymati oshishi uchun va hokazolar) dan tashkil topadi. Asosiy ish haqi 
miqdori faoliyat turiga bog’liqdir. Atar u yoki bu faoliyat xodimga yuksak 
talablar qo’yadigan bo’lsa, unga yuqori ish haqi to’lanadi. Aks holda ish 
haqi miqdori kamroq belgilanadi. Ushbu o’rinda masala xodim qaysi ishni 
bajara olishida emas, balki faoliyat turi hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
Shu munosabat bilan ish haqi tamoyillari va funktsiyalari (9.26- rasm) 
384
9.28-rasm.
Ish haqini shaklilantirishga ta’sir 
ko’rsatuvchi omillar

---

o’zaro bog’liqligini yodda tutish muhimdir. 
Ish haqining asosiy qismi ham eng muhim - qiziqtirish funktsiyasini 
bajarishi uchun quyidagi shartlar mavjud bo’lishi kerak:
— ish haqi qo’lga tekkan vaqtda u xodimda manfaatdorlik uyg’otadi;
— ish haqi ish natijalari bilan bog’liq va bu bog’liqlik ravshan;
— xodim ish jarayonida mehnatga xalaqit beradigan salbiy omillarga 
duch kelmaydi.
Ish haqi, shu jumladan uning asosiy qismiga qator - bozor, bozorga 
taalluqli bo’lmagan, tashqi va ichki omillar (9.28- rasm) ta’sir qiladi.
Ayrim korxonalar asosiy ish haqini belgilashda faoliyat turi bilan 
birgalikda mehnat stajini ham hisobga oladilar. Bu nisbiy ish haqi, deb 
baholanadi. Chunki bir xil ishni bajargan tajribali xodim yosh ishchiga 
nisbatan ko’proq ish haqi oladi. Bunda ish beruvchilar mazkur nisbiylikni 
xodimning ish tajribasini hisobga olish hamda uning korxonaga sadoqatini 
rag’batlantirish zarurati bilan izohlaydilar.
385