Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norquloy о ‘zbekiston tarixi

Xiva — Rossiya  muno- 
sabatlarining  kes- 
kinlashuvi
Biroq  har  ikki  davlat  o‘rtasida  yaxshi  qo‘shnichilik  muno- 
sabatlarining qaror topishiga to‘sqinlik qilgan omillar ham mavjud 
bo‘lgan.  Bular:  savdo  karvonlariga  hujum  qilish  xavfming  mav- 
judligi,  har  ikki  tarafning  Kichik  juz  qozoqlarini  va 
qora- 
qalpoqlami  o‘z  fuqarolari  deb  hisoblashlari;  shuningdek,  har 
ikki tomonning  o‘zaro  savdodan olinadigan boj  hajmi  masalasida 
uzoq  vaqt  bir  to‘xtamga  kela  olmaganliklari  bilan  bog‘liq  edi.
Maqsadi  0 ‘rta  Osiyoni  egallashdan 
iborat  bo‘lgan  podsho  Rossiyasi  0 ‘rta 
Osiyo  davlatlariga,  xususan,  Xiva xon- 
ligiga  turli  bahonalami  ro‘kach  qilib, 
bosim  o‘tkazishni  kuchaytirib  borgan.  Ayni  paytda,  qozoq 
juzlarini,  qoraqalpoqlami hamda turkmanlaming ayrim qabilalarini 
Xivaga  bo‘ysunmaslikka  da’vat  etib  turgan.  Chunonchi,  podsho 
Rossiyasi Xiva xonligi tarkibida yashovchi turkmanlaming yovmut 
qabilasini Rossiya  fuqaroligiga  o‘tkazish istiqbollarini hamda savdo 
karvonlarining  xavfsizligini  ta ’minlash  bahonasida  chegara 
hududlarda  istehkomlar  qurish  imkoniyatlarini  o‘rganish  maqsa- 
dida  1819- yilda  armiya  zobiti  N.  Muravyov  rahbarligida  maxsus 
ekspeditsiya  ham  yuborgan.
Podsho  Rossiyasining  tajovuzkorligi  1822-  yilda  0 ‘rta  juz, 
1824-  yilda esa Kichik juz xonliklarida xonlik hokimiyatini tugatib, 
ulaming Rossiyaga bo‘ysundirilganida yaqqol ko‘rildi.  Endi podsho 
Rossiyasi  chegarasi  bevosita  Xiva xonligi  chegarasiga  yaqinlashib 
qoldi.  Bunday  sharoitda  Xiva  xonligi  qozoq  cho‘Banning  ikki 
davlat  o‘rtasida  bir-birini  ajratib  turuvchi  hudud  bo‘lib  qolishi 
uchun  harakat  qildi.  Biroq,  podsho  Rossiyasi  buni  istamadi. 
Oqibatda,  ikki  davlat  o‘rtasidagi  munosabat  keskinlasha  bordi.
Xiva—Rossiya  munosabatlari  keskinlashgan  bir  sharoitda 
Muhammad  Rahimxon  I  vafot  etdi.  Taxtga  o‘g‘li  Olloqulixon 
o‘tirdi.  U  Xiva—Rossiya  munosabatlaridagi  keskinlikni  yumsha- 
tishga  urindi.
1826—1829-yillardagi  Eron—Rossiya  va  1828—1829-yillar- 
dagi Rossiya—Turkiya urushi Rossiyani Xiva bilan munosabat!arini 
yanada  keskinlashtirishdan  o‘zini  tiyishga  majbur  etdi.  Bu  orada 
Buyuk  Britaniya  razvedkasi  Markaziy  Osiyo  xonliklariga  suqilib 
kira  boshladi.  Shunday  sharoitda  Buyuk  Britaniya  tovarlarining 
xonliklar  bozorini  to‘ldirish  xavfi  ham  vujudga  keldi.  Bundan 
tashqari,  Eron  bilan  urush  oqibatida  Rossiya—Eron  savdo-sotiq
90

---

ishlarining  ahvoli yomonlashdi.  Bunday sharoitda Markaziy  Osiyo 
xonliklari bilan savdo-sotiqni har qachongidan ko‘ra rivojlantirish 
dolzarb  masalaga  aylandi.  Ayni  paytda,  Rossiya  hukumati  Xiva 
xonligiga nisbatan o‘z talablari ko‘lamini tobora kengaytirib bordi. 
Chunonchi,  u  keyinchalik  Xivadan  Amudaryoda  Rossiya  savdo 
kemalarining  suzishiga  ruxsat  berishini  ham  talab  eta  boshladi.
Bora-bora Rossiya Xiva bilan munosabatni harbiy kuch orqali 
tartibga solish yo‘lini tanladi.  Shu maqsadda  1839-yilda V.  Perovskiy 
harbiy  ekspeditsiyasi  tashkil  etildi.
Uning  ixtiyorida  4  ming  piyoda  askar,  12  ta  to‘p  va  yuk 
ortilgan o‘n ming tuya bor edi.  Biroq,  Ustyurtning  qattiq sovug‘i, 
oziq-ovqat  va  yem-xashakning  yetishmasligi  oqibatida  ekspedi- 
tsiya talafot ko‘rdi.  Oqibatda, V.  Perovskiy orqaga qaytishga majbur 
bo‘ldi.
Ink in  ekspeditsiya  izsiz  ketmadi.  V.  Perovskiy  ekspeditsiyasi 
Xiva  xonini  Rossiya  bilan  kelishuv  yo‘lini  axtarishga  majbur 
etdi.
Vaqt  o‘tishi  bilan  Rossiya  hukumati