Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

Qoraqalpoq va Rossiya 
Qoraqalpoqlar Rossiya bilan munosa- 
munosabatlari 
batlar o‘matishga harakat qilgan. Bunday
yaqinlashishga bir qator omillar sabab 
bo‘lgan edi. Birinchidan, Rossiya bilan savdo-tijorat ishlarini yo‘l- 
ga qo‘yishdan manfaatdorlik, ikkinchidan, jung‘orlaming tinim­
siz hujumlaridan himoyalanish zarurati sabab bo‘ldi.
1726-yilda qozoq xoni Abulxayrxon Peterburgga o‘z elchilarini 
jo ‘natgan. Uning tarkibida qoraqalpoq vakillari ham bor edi.
Bunga javoban, 1731-yilda Rossiya o‘z elchisi M. Tevkelevni 
Abulxayrxon huzuriga jo ‘natadi. Muzokaralar natijasida ham Kichik 
juz, ham Quyi qoraqalpoqlar Rossiya fuqaroligiga qabul qilinadi. 
Ayni paytda, qoraqalpoqlarning Rossiyaga emas, Kichik juz 
xonligiga yasoq to ‘lashi tan olindi. Qoraqalpoqlarning Rossiya 
imperiyasi fuqaroligiga qabul qilinishi — ularni Eron hukmdori 
Nodirshoh hujumidan saqlab qoldi.
Qoraqalpoq va Xiva 
Q oraq alpoq larning asosiy q ism i n o -
munosabatlari 
tmch og lr yillarda Amu va Sirdaryo ora-
lig‘idagi bo‘sh yotgan yerlarga, Yan- 
gidaryo va Quvondaryo bo‘ylariga ко‘chib kelib yashardilar. Bu 
yerlar Xiva xonligiga chegara hududlar edi.
Bu yangi yerlar qoraqalpoq xalqining o‘ta mashaqqatli mehnati 
evaziga o‘zlashtirilgan. Tarixchi olimlar Yangidaryoda yaratilgan 
ajoyib sug‘orish inshootlari tizimiga — bu qoraqalpoq xalqi qah- 
ramonona mehnatining ulug‘vorligi xotirasidir, deb baho bergan.
Asta-sekin qoraqalpoqlarning Orolbo‘yi o‘zbeklari (qo‘ng‘i- 
rotlar) bilan yaqinlashuvi yuz bera boshlagan.
Markaziy hokimiyat qoraqalpoqlami bo‘ysundirmasdan turib 
orollik o‘zbeklami itoat ettira olmasligini yaxshi tushungan. Bunga- 
cha ham Xiva xonligi Orolbo‘yi o‘zbeklari bilan qo‘shni yashayot- 
gan qoraqalpoqlami bo‘ysundirishga bir necha bor uringan edi.
Chunonchi, 1715-yilda Sherg‘ozixon shunday harakat qilgan 
edi. Biroq u o‘z maqsadiga erisha olmagan. Faqatgina 1735-yilda 
Elbarsxon davrida Orolbo‘yi o‘zbeklari va qoraqalpoqlar Xiva xon­
ligi hokimiyatini tan olganlar.
M uhamm ad Amin inoq davrida ayrim qoraqalpoq qabila­
lari ixtiyoriy ravishda Xiva xonligi fuqaroligiga o ‘ta boshlagan. 
Bunga — qabila biylarining o‘z shaxsiy hokimiyatlarini shu yo‘l 
bilan saqlab qolishga intilishlari sabab bo‘lgan edi.

---

18 09-yilda Amudaryo, Quvondaryo va Oral dengizi atrofida 
yashovchi qoraqalpoqlar xonlikka b o ‘ysundirildi. 1810—1811- 
yillarda esa Yangidaryo (Janadaryo) atrofida yashovchi qora­
qalpoqlar ham tobe etildi. Shu tariqa qoraqalpoqlami Xiva xonli­
giga bo‘ysundirish nihoyasiga yetkazildi. Shuningdek, qoraqal­
poqlarning Xorazm vohasidagi b o ‘sh yerlarga o‘mashish jara- 
yoni ham nihoyasiga yetdi.
f
Qoraqalpoqlar Oral va Quyi Sirdaryo bo‘ylarida yashab 
kelgan qadimgi xalqlardan biri.
Bijanaklar negizida VIII—XVI asrlarda qoraqalpoq xalqi 
shakllandi.
XVIII asr birinchi choragida Eshimxon yetakchiligida 
qoraqalpoq xonligi tashkil topadi.
Biy — bu ... 
Eshimxon — bu ...
Bijanaklar — bu ...