Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Xonlikda parokan- 
Abulfayzxon  kundan  kunga  mamlakat
italikning  kuchayishi 
hayotida  nufuzi  kuchayib  borayotgan
amirlar  va  zodagonlar  qo‘lida  bir  qo‘- 
g‘irchoq  hukm dor  edi,  xolos.  Bu  davrga  kelib,  xonning  ahvoli 
shu  darajaga  borib  yetdiki,  uning  farmonlari  saroy  ostonasidan 
nariga  o ‘tm aydigan  b o ‘lib  qoldi.  Zam ondosh  tarixchilarning 
m a’lumotlariga  qaraganda,  Abulfayzxon  „Registon  (ya’ni  Sa- 
royning  oldi)  tinch  b o ‘lsa  b o ‘lgani“ ,  degan  gapni  doimo  takror- 
lab  turgan.
Xon  hokimiyatining  bu  darajaga  tushib  qolishiga  xonlikning 
m untazam   q o ‘shinga  ega  b o ‘lmaganligi  ham   sabab  b o ‘lgan. 
M untazam   qo‘shin  tuzishga  va  uni  saqlashga  mablag‘  yetish- 
magan.  Bunday  yetishmovchilikka  esa  xonlik  iqtisodiyotining 
nochorligi  sabab  b o ‘lgan.  Xon  zarur  b o ‘lganida  viloyatlardan 
qo‘shin  so‘rar  edi.  Biroq  viloyat  hokimlari  hamisha  ham   xon­
ning  q o ‘shin  yuborish  haqidagi  buyrug‘iga  itoat  etavermas 
edilar.
Abulfayzxon  davrida  o ‘zbeklaming  m ang‘it  qabilasidan  kelib 
chiqqan  M uham m ad  Hakimbiy  katta  nufuzga  ega b o ‘lib  oladi.  U 
barcha  shahzodalar  otaliqlarining  boshlig‘i  deb  tan  olingan  edi. 
Bu  boshqa  qabilalar  aslzodalarining  qat’iy  noroziligiga  sabab 
b o ‘ladi.
Shahrisabz  h o kim i,  kenagas  qabilasidan  chiqqan  Ibro- 
himbiy  Urgut  va  M iyonqol  hokimlari  bilan  til  biriktirib,  Buxoro 
xonligidan  mustaqil,  poytaxti  Samarqand  b o ‘lgan  davlat  tuzishga 
qaror  qildi.  1723-yilda  Sam arqandni  egallab,  kuyovi  Rajab 
Sultonni  taxtga  o ‘tqazdi.  Ibrohimbiy  o‘ziga  „am ir  ul-um aro“ 
(ulug‘  amir)  unvonini  oldi.
Ibrohimbiyning  navbatdagi 
maqsadi  Buxoro  taxtini  egal- 
lash,  Rajab  Sultonni  Buxoro  taxtiga  o ‘tqazish  ham da  shu  yo‘l 
bilan  xonlikning  eng  nufuzli  kishisi  b o ‘lib  olish  edi.  Abulfayz­
xon  siyosatidan  norozi b o ‘lgan beklar  Ibrohimbiyga  qo‘shiladilar. 
Ibrohimbiy  katta  qo‘shin  to ‘plab  Buxoroga  yurish  boshlaydi. 
Ibrohimbiy  va  Rajab  Sultonlar  kimki  ularga  qo‘shilsa,  g‘alaba- 
dan  so‘ng juda katta boylik va amalni va’da  qiladilar.  Jangda  M u­
ham m ad  Hakimbiy  otaliq  boshchiligidagi  Buxoro  qo ‘shinlari 
m ag‘lubiyatga  uchraydi.  Lekin  Rajab  Sulton 
Buxoro  shahrini 
egallay  olmaydi.
Qanday  b o ‘lmasin  Buxoro  taxtini  egallash  ishtiyoqida  yona-
41

---

yotgan  Ibrohimbiy  va  Rajab  Sulton  oqibatini  chuqur  o ‘ylab 
ko‘rm asdan  turib,  ko‘chm anchi  qozoqlardan  yordam   so‘raydi- 
lar.  Ularga  katta  o ‘ljalar va’da  qiladilar.
Ju n g ‘or  qalm oq  k o ‘chm anchilarining 
bosqinidan  katta 
talafot  ko‘rgan,  talangan  ham da  ocharcliilikka  duchor  etilgan 
qozoqlar  bu  taklifga  rozi  b o ‘ladilar.  Mamlakatga  kirib  kelgan 
qozoqlar  talon-tarojni  avj  oldiradilar.  U lar  yetti  yil  mobaynida 
Zarafshon  va  Qashqadaryo  vohalariga  talonchilik  yurishlari 
uyushtirib,  ham m a  yoqni  talab,  xonavayron  qiladilar.  N a 
Buxoroda,  na  Sam arqandda  ularni  to ‘xtatishga  qodir  kuch 
topilmadi.
Bunday  sharoitda  ichki  nizolar  yanada  avj  oldi.  Aholining 
A b u lfa y z x o n d a n   n o ro z ilig i  k u c h a y ib   k e td i.  N ih o y a t, 
Abulfayzxon  yaqinlarining  talabi  bilan  M uham m ad  Hakimbiyni 
Buxorodan  chiqarib  yuborishga  qaror  qiladi.  Hakimbiy  Qarshiga 
jo ‘nab  ketadi,  biroq  u  qulay  fursat  tug‘ilislii  bilanoq,  Buxoroda 
hokimiyatni  yana  o ‘z  qo‘liga  olish  niyatidan  qaytmagan  edi.
Abulfayzxon esa vaqtini ko‘ngilxushlik ishlariga  sarflab,  davlat 
ishlarini  deyarli  nazorat  qilmay  qo‘ydi.  Markaziy  hokimiyatning 
zaiflashuvi  siyosiy  tarqoqlikni  yanada  kuchaytirdi.  Samarqand, 
Qarslii,  Balx,  Farg‘ona,  Badaxshon amalda m ustaqilbo‘lib oldilar.