Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

4.  Oydo‘stbiy boshchiligidagi qo‘zg‘olon haqida so‘zlab bering.
xotirasiga bag‘ishlab  yozilgan m otam  she’ri.
Yakunlami chiqaramiz
108

---

29-  §.  Qoraqalpoq  xalqi  madaniyati
V 'lki
J ^ v
'T 
-\
P
Ш
Turmush  tarzi 
Q oraqalpoqlar  uzoq  yillar  davom ida
ko‘chm anchilik  turm ush  tarzidan  o ‘t- 
roqlikka  o‘tish jarayonini  bosliidan  kecliirdilar.  Aholining  asosiy 
qismi o ‘tov va paxsa uylardan iborat ovullarda yashardi.  Keyinchalik 
qo‘rg‘on (qal’a)  va shaharlar vujudga keladi.  Q o‘rg‘onlam ing to ‘rt 
tom oni  devor  yoki  baland  tepalar  bilan  o ‘rab  olinardi.
Q o r a q a lp o q la r   b ir   n e c h a  
u ru g ‘la rd a n   shakllangan  b o ‘lib, 
h a r  u ru g ‘  a ’zosi  o ‘z  u ru g ‘ining 
m u s ta h k a m lig in i  t a ’m in la sh g a  
intilardi.  Bir urug‘  ichida  qiz  olish, 
qiz  berish  taqiqlangan  edi.  Shu 
boisdan  boshqa  urug‘dan  qiz  olib 
qochish odatiy hodisa hisoblanardi.
M a’lum   vaqt  o ‘tgach  qiz  olib  ke- 
tilgan  joy  m a’lum   qilinib,  qiz  to- 
0 ‘tov
m o n n in g   o ta -o n a s i,  y aq in   q a-
rindoslilari  va  urug‘  oqsoqoli  turli  sarpolar  bilan  siylanib,  to ‘yga 
rozilik  olinardi.  T o ‘yda  baxshilar  dostonlardan  qo‘shiqlar  kuy- 
lashardi,  aytishuvlar avjiga  chiqardi.  Polvonlar va botirlar kurash- 
ga tushardi.
Qoraqalpoqlar  qislilovni  ko‘pincha  dengiz va  daryo b o ‘ylarida 
o ‘tkazganlar.  Arava,  qayiq,  sol  va  ot  asosiy  transport  vositasi 
bolgan.  Qoraqalpoqlar kiyim-kechagida  milliylikka  alohida  e’tibor 
berganlar.  Bu  narsa  ayniqsa  ayollar  va  qiz  bolalar  savkeli  (qalin 
b o ‘zdan  tikilib,  kum ush  va  m aijonlar  bilan  bezatilgan  bosh 
kiyim)da  yaqqol  nam oyon  bolgan.
Shaharlar 
Q oraqalpoqlar  Q o ‘ng ‘irot,  Chim boy,
X o‘jayli  kabi  yirik  shaharlami  bunyod 
etganlar.  Shulardan  Q o‘ng‘irot  va  Chimboy  qoraqalpoqlam ing 
m a’muriy  m arkazlari  b o lg a n .  Bu  shaharlar  XVII  asr  oxiri  — 
XVIII  asr boshlarida  barpo  etilgan.
X o‘jayli  shahri Orol va Xiva oralig‘idagi savdo markazi b o lib , 
bojxona shu shaharda joylashgan.  Shaharlar og‘ir m ehnat evaziga 
baland  devorlar  bilan  o ‘rab  olingan,  shahar  iclikarisida  ko‘rkam 
binolar,  saroylar  barpo  etilgan.
Janaqal’a,  Oydo‘stqal’a,  Em azarqal’a,  K o‘ko‘zakqal’a,  Eshon-
109

---

qal’a kabi qal’a shaklida qurilgan shaharlar qoraqalpoq xalqi tom o­
nidan yaratilgan m e’morchilik madaniyati yodgorliklari hisoblanadi.
Shaharlarda XIX asr boshlarida  318  maktab,  Qoraqum  eshon, 
Qalila  oxun,  Egambergan  oxun,  Oyimbet  eshon  mavzelarida, 
Eshonqal’ada  madrasalar  mavjud  b o ‘lgan.  H unarm andlar  12— 
13  yoshli bolalam i  shogirdlikka  qabul  qilib,  ularga  hunar  sirlarini 
o ‘rgatganlar.  Qoraqalpoq  yoshlari  Xiva  va  Buxoro  madrasalarida 
ham   ta ’lim  olganlar.
Qoraqalpoqlaming  xalq  og‘zaki  ijodi 
0  or 
juda  boy.  Qoraqalpoq  folklor  nam u-
nalari  20  jildligining  nashr  etilgani  fikrimizning  dalilidir.  Ular 
so‘z  ustalari  b o ‘lgan  chechanlam i,  baxshi  (jirov)lami  sevadilar. 
El  oqsoqollari,  rahbarlari  yonidan  qissaxonlar  arimagan.
0 ‘zbeklaming  Afandisi  kabi  qoraqalpoqlaming  qiziqchisi — 
0 ‘mirbek  laqqisi  bor.  0 ‘mirbek  laqqi  o ‘z  og‘zaki  latifalarida 
ayrim  shaxslar  va  jamiyatdagi  kamchiliklar  ustidan  kuluvchi 
xalq  qahram oni  sifatida  gavdalangan.  U   adolatsiz  amaldorlar, 
qozilar,  so‘zi  bilan  ishi  mos  kelmaydigan  m honiylar  kirdikor- 
larini  fosh  qilib,  mardlik,  to ‘g‘rilik,  haqiqat,  adolatni  kuylagan. 
U   o‘z  latifalarini  yengil  mutoyiba,  achchiq  hajv  bilan  ixcham 
ifodalab,  tinglovchilami  xursand  qilgan.
Qoraqalpoqlaming  qahramonlik dostonlari  qadimdan m a’lum. 
U lardan  ,,Q irqqiz“ ,  ,,Alpomis“ ,  ,,Q ublon“ ,  ,,M astposhsho“ , 
,,Edigey“  dostonlarida  qoraqalpoqlaming  voqealarga  boy  tarixi 
k u y lan ad i.  M asa lan ,  ,,E d ig ey “  d o s to n id a   A m ir  T em u r, 
To‘xtamish  faoliyati  bilan  bog‘liq  voqealar  bayon  etilsa,  „Qirq- 
qiz“da  qoraqalpoq  xalqining  ozodlik  kurashi,  Xorazm  xalqining 
Eron  shohi  Nodirshohga  qarshi  kurashi  o ‘z  badiiy  ifodasini 
topgan.
Qoraqalpoqlaming  xalq  qo‘shiqlarida  el-yurt  yo‘lboshchi- 
lari,  qahramonlari  — M am an  botir,  Esangeldi  m ahram ,  Oy- 
do ‘stbiy,  Em azarbiylar  ulug‘lanadi.
Qozoq  m a’rifatparvar  olimi  C ho‘qon  Valixonovning:  „Q ora­
qalpoqlar  sahrodagi  ham   birinchi  shoir,  ham   qo ‘shiqchilar- 
dir“ ,  degan  so‘zlari  bejiz  aytilmagan.