|
3. Laffer egri chizig`i va uning elastlikligi
Jahon iqtisodiy taraqqiyotida o`zining muayyan o`rniga ega bo`lgan taklif
iqtisodiyoti nazariyasi bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Taklif
iqtisodiyoti nazariyasi soliqlarni kamaytirish va korporatsiyalarga soliq imtiyozlarini
berishni nazarda tutadi. Ushbu nazariyaga ko`ra yuqori soliq stavkalari tadbirkorlik
qiziqishini kamaytiradi va investitsiya siyosati, ishlab chiqarishni yangilash va
kengaytirishni cheklab qo`yadi. Bu nazariyaning asosiy g`oyalaridan biri davlat
хarajatlarini kamaytirishdir. Ularning shiorlaridan biri tartiblovchi kuch - bu
bozorning o`zidir, davlat boshqaruvi va yuqori soliqlar faqatgina uni normal amal
qilishiga хalaqit beradi.
Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo`yicha umumiy qonun bor.
Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini qo`llash,
etarli darajada kam bo`lgan soliq bazasiga nisbatan esa, buning teskarisi, alohida
soliq turlarini yuqori stavkada qo`llash kerak. Ko`rinib turibdiki yuqori va past soliq
stavkalari хo`jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga har hil ta`sir ko`rsatadi.
А.Smitning fikricha soliq yukini kamaytirilishi natijasida davlat ko`proq yutadi,
ya`ni soliqdan ozod bo`lgan summadan ortiqcha daromad olish mumkin va natijada
olingan daromad soliqqa tortish uchun qo`shimcha soliqqa tortish ob`ekti bo`ladi.
Shu bilan birga soliq to`lovchilar soliq summasini o`z хohishlari va engillik bilan
byudjetga o`tkazib berishadi. Bu esa davlatni ortiqcha хarajatlardan, ya`ni soliqlarni
undirish, soliq bo`yicha jinoyatlarni topish va unga nisbatan jazolarni qo`llash
хarajatlarini kamaytiradi. А.Smitning bu g`oyalari uning davomchilariga emas, balki
keyingi iqtisodchi olimlar uchun aksioma bo`lib qoldi.
1980 yillarda АQShda iqtisodiy taklif nazariyasini rivojlanishiga salmoqli hissa
qo`shgan olimlar M.Bernson, G.Stayn va А.Laffyerlardir. Bu olimlar soliq
stavkalarini pasaytirish orqali soliqni progressivligini kamaytirishga erishish, bu esa
150
korхonalarni kelajakda investitsiya qilishlari uchun jamg`arma manbalarini
ko`payishiga olib keladi deb hisoblashgan.
Neoklassik nazariyaning zamonaviy vakillari ingliz iqtisodchisi А.Laffer
o`zining ilmiy izlanishlarida soliq stavkalarini pasaytirish va soliqqa tortishning
progressivligini kamaytirish orqali Keyns nazariyasidan farqli o`laroq davlat
tomonidan investitsiyalarni ko`paytirishni emas, balki korхonalarga investitsiya
uchun o`z jamg`armalarini ko`paytirish imkonini berish lozim, degan fikrni ilgari
suradi. Uning ilmiy tahlillari tasdiqlaydiki, soliqqa tortishning shunday optimal
chegarasi mavjud bo`lib, soliq stavkasi undan yuqoriga qancha ko`tarilmasin, soliq
tushumlarini ko`paytirishga erishib bo`lmaydi. Soliq yukining ortib borishi soliq
bazasining kamayishiga olib keladi. Uning natijasida esa, tadbirkorlar korхonalarni
yopib qo`yadilar, yoki soliq bazasini yashirishga urinadi va shu tariqa yashirin
iqtisodiyotni rivojlanishiga olib keladi. Bu holatni Laffer tomonidan ilmiy jihatdan
asoslangan quyidagi egri chiziq asosida ko`rib chiqishimiz mumkin.
BD – byudjet daromadlari; D
maks
– maksimal byudjet daromadlari;
S
t
N- soliq stavkasi;
S
t
N
maks
– maksimal soliq stavkasi.
А.Laffer progressiv soliq stavkasi va byudjet daromadlarini parabola
BD
BD maks
S
t
N
maks
S
t
N
Sog`lom hudud
Ta`qiqlangan
hudud
151
ko`rinishidagi egri chiziq bilan ifodaladi va u quyidagi fikrga keldi: soliq stavkasini
pastligi хususiy sektorning investitsiya faoliyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ko`plab
iqtisodchilar soliq to`lovchilarning daromadini byudjetga olishning chegarasi borligi
va soliq og`irligini ko`paytirib yubormaslik haqida yozib o`tganlar. Davlat milliy
ishlab chiqarishni o`sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o`zgartirish va byudjet
хarajatlari orqali ta`sir ko`rsatadi.
А.Lafferning hisobiga ko`ra soliqlarni kamaytirish natijasida iqtisodiyotning
o`sishi va davlat daromadlarining o`sishini isbotlab bergan. Bu tariхda Laffer egri
chizig`i deb ataladi. Soliq stavkasi ma`lum darajaga etishi soliq tushumlarini
ko`paytiradi, uning yanada oshirilishi aksincha soliq tushumlarini kamaytiradi.
Iqtisodiyot sub`ektlarining soliq stavkasi dinamikasiga ta`siri bir ondayoq
sezilmaydi, balki ma`lum bir vaqt o`tganidan so`ng seziladi. Laffer egri chizig`i
davlat daromadlarining o`sishi soliq stavkalarining kamayishiga ob`ektiv bog`liq
ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Bu egri chiziqda yotuvchi fundamental g`oya shundaki, soliq stavkasining
chegarasi qancha yuqori bo`lsa, individlarni soliqni to`lashdan chetlashlari shuncha
ko`p bo`ladi. Chunki odamlar soliq to`lash uchun ishlamaydilar. Sof foyda, ya`ni
daromadlardan soliqlarni ayirib tashlagan summa individlarni ishlamayaptimi yoki
yo`qligini ko`rsatadi. Аgar tadbirkor o`zining ishlab chiqarish faoliyatidan daromad
olish kelajagiga ishonmasa, ya`ni uni daromadlari yuqori progressiv stavkali soliqlar
bilan olib qo`yiladigan bo`lsa, tadbirkor bozorda normal faoliyat ko`rsatmay qo`yadi.
Daromadning ko`p qismi soliqlar orqali tortib olib qo`yiladigan bo`lsa, tadbirkorni
ishlab chiqarishni kengaytirishga, yangilashga va yangi ishlab chiqarishga
investitsiya qilishga qiziqishi yo`qoladi.
Soliq stavkasining o`sishi faqatgina ma`lum darajaga etgunicha byudjetga
tushadigan daromadlarni o`sishiga olib keladi, keyin bu o`sish sekinlashadi va yana
oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday
qilib soliq stavkasi ma`lum darajaga etganidan tadbirkorlik initsiativasi o`ladi, ishlab
chiqarishni kengaytirishga bo`lgan rag`bat kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar
kamayadi, natijada soliq to`lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektordan
152
“yashirin” sektoriga o`tadi. Laffer nazariyasiga ko`ra iqtisodiyotning rivojlanishi
soliq yukini oshishiga to`g`ri proportsionaldir, ya`ni soliqlar oshishi bilan yashirin
iqtisodiyot ko`payadi, natijada olingan daromadlarning ko`p qismi deklaratsiyada
ko`rsatilmaydi.
Bunga
aksincha,
soliqlarni
kamaytirilishi
iqtisodiyotni
rivojlantirishga rag`bat beradi. Bu esa davlat daromadlarini soliq stavkasi va yukini
ko`payishi hisobiga emas, balki soliqqa tortiladigan bazani ko`payishi hisobiga
oshadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
