Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

balandlik, yaxshi, yoniort
va 
h ok a z o la r ) o ‘z l as h t i ri b ol i shlariga y o r d a m beradi.
Bol a b i r y o s h g a t o l g a n d a faol Iug‘ati t e z o ‘sadi. Bola ayt adi - 
g a n s o ' z l a r n i n g m i q d o r i b i rd a ni g a or t ib ket adi . B o l an i ng k a t ta l ar
n ut qi ga t a q l i d qi l ishi yangi s o ‘zlarni bilib ol is hi da katta a h a m i y a t
kasb et adi . E n d i u k a t t al ar n i ng so 'z la ri ga ongl i ravishda, u n i n g
m a ' n o s i g a t u s h u n i b t aql i d qila bos hl aydi . Ikki yos hga ki r g anda 
u n i n g nu t q i m a ’n ol i b o l a boshl aydi . N a r s al a r n i o ‘z n o m i bilan 
a t ay b os h l ay di . C h u n o n c h i ,
vov-vov — kuchuk, m iyov-m iyov —
mushuk, chiq-chiq — soat
va h o kaz ol a r . E n d i bol a „ B u n i m a ? ,
N o m i n i m a ? “ d e g a n savollar b e r a boshl ay di . Bu savollar u n i n g
o ‘t a s i nchkovl igi , m i y a s i d a nar s a bi l an u n i n g n o m i ( y a ’ni s o kz) 
o ‘rtasida y a n g i b o g ' l a n i s h l a r p a y d o boMganl i gi dan dalolatdir.
Da st labki p a y t d a b o l a n ar sal arni bi l di r uvchi s o kzlarni k o kp- 
roq i s h l at sa, k e y i n c h a l i k i s h - h a r a k a t n i n g n o m i n i b i l d i r u vc h i
so ' z l a r n i h a m i sh l at a boshl aydi . Ikki y os hg a t o ‘lgan b ol ani ng s o kz 
boyligi 250 — 3 0 0 t a g a yet adi . U c h y os h g a q a d a m q o ‘yishi bilan 
u n i n g l u g ‘a t i d a f a z o v i y m u n o s a b a t l a r n i b i l d i r u v c h i
orqada,
yuqorida, pa std a , yon da
kabi b a ' z i s o ‘z l a r p a y d o b o kla boshl aydi .
U c h y o s h n i n g o xi ri ga b o r g a n d a bol a t ev a r ak -a tr of i da g i kishilar- 
ni ng n ut qi ni t o b o r a m u k a m m a l r o q t u s h u n a d i g a n b o ‘iadi, ul ar ni ng 
aytib b e r g a n h i k o y a l a r i n i , ki chi k s h e ’rlarni, a s hul a va er takl arni
di qq a t bi l an t i n gl ay di , yangi s o ‘zlarni o kzlasht i ri b boradi. Ka t-
t al arga: B u n i n g n o m i n i m a ? N i m a u c h u n ? N e g a s h u n d a y ?
Q a y e r d a ? Q a y e r g a k et di ? Q a y e r d a n ke l ga n? N i m a d a n yasalgan? 
kabi savol l arni b er a d i . S h u l a r asosi da u c h y os h g a t o' I ga n b o l a ­
ni ng l uglat boyl i gi 1000 t a d a n 1200 t a g a c h a , olti y a s ha r b o l an i n g
s o ‘z mi qd o ri 3 — 3,5 m i n g ta g a c h a yetadi. D e m a k , b o g ‘c h a yoshi - 
dagi d a v r d a u n i n g s o ‘z boyligi j u d a t e z ort adi . B o g ' ch a y os hi da 
b o l a n i n g n u t q i m i q d o r j i h a t i d a n g i n a y angi s o ‘zl ar hisobiga boyib 
q o l m a y , balki sifat j i h a t i d a n h a m a n c h a t ako mi ll as hadi . M a s a -
lan, yasli y o s h i d a g i b ol al ar j u d a k am s o ‘z boyligiga ega b o ‘lib, 
ayr i m t o v u s h l a m i ( r - l , s h - s , j - z kabi) yaxshi farqlay ol maydi lar.
B o g kc h a y os h i d a g i b o l al a r esa b u n d a y t o v u s h l a r n i n g k o ‘pchiligini 
a n i q va r a v s h a n t al af fu z ct a oladi l ar, s o ‘zlarni g ap l a r t arki bi da 
t o ‘g ‘ri q o ‘llab, t o ‘g kri j u m l a l a r t u z a ol adi l ar. A n i m o b o g ‘c h a
yos hi dagi b o l a l a r n i n g h a m m a s i d a h a m s o kz boyliklari m i q d o r
j i h a t i d a n b i r xil boMmaydi . S o ‘z t o ‘p l a m i n i n g bi r xil m i q d o r d a
boMishi b o l a t a r b i y a l a n a y o t g a n oila shar oi t iga, oila a ' z o l ar i n i n g
70

---

m a d a n i y saviyasiga, t as hqi m u h i t t a ’siriga b o g i i q d i r . B a ’zi oila- 
l ar da bo l a n u t q i n i n g o ‘sishi bi l an ma x su s s h u g ' u l l a n a d i l a r , y a ’ni 
ul arg a yangi -ya n gi b u y u m l a r n i k o ‘rsatadil ar, u l a r n i n g n o ml ar i ni
a y t a d i l a r , u b il an t urli i s h - h a r a k a t l a r n i b a j a r i b k o ' r s a t a d i l a r ,
b ol an i n g s anoqs i z savollariga e r i n m a y j a v ob b e r a d i l a r , o ‘zlari bilan 
k o ‘c h a g a ay la n g an i olib chi q a d i l ar , t e v a r a k - a t r o f , m u h i t bilan 
t a n i s h t i r a d i l a r . K i t o b d a g i i i l u s t r a t s i y a l a r y u z a s i d a n s u h b a t -
lashadilar, k i ch i k - ki ch i k s h e ' r l a r , hi koya va e r t a k l a r o ‘qib b e r a ­
d i l ar va hokaz o. B u n d a y s h a r oi t d a t ar b i y al an a y o t g a n bolalar lug‘ati 
t a l a b eti l gan s o lz m i q d o r i g a ega b o' l a d i . U l a r kelgusi faoliyatga 
( m a k t a b va u n d a n keyingi faoliyatga) t a y y o r b o ‘lishadi, y a' ni
yetarli s o ‘z m i q d o r i g a , n u t q n i n g sifat j i h a t d a n t a ko m i l l a s h g a n
darajasiga ega b o ‘lishadi. B a ’zi oilalarda esa b ol a n ut q i n i ng o'sishiga 
e ' t i b o r ber il maydi . A n a s h u n i n g natijasida b o g ‘c h a yoshi dagi b o ­
l al ar s o kz boyligi o ‘rt asi da sezilarli farq k o ‘z g a y a q q o l t ashl anadi.
2- §. B o lalar bog‘chasida lu g 4a t ishining 
vazifalari va mazm uni
Bol al ar b o g ‘c h a s i d a l u g ‘a t ishi — bu b o l a l a r n i n g faol l ug‘atini 
ul arga n o t a n i s h yoki qiyi n s o lzlar hi sobi ga rejali kengaytirishdir.
M a ’Iumki, m a k t a b g a c h a t ar bi ya yoshi dagi b o l a l a r n i n g lug'atini 
kengayti r ish bi r v a q t n i n g o ' z i d a t e v a r a k - a t r o f d a g i voqel i k bilan 
tanishtirish va u n g a t o ‘g ‘ri m u n o s a b a t d a boMishni t arbiyalash bilan 
q o ‘shib olib boriladi.
Biz o ‘z flkrlarimizni g a p orqali i fo d al a y mi z. G a p s o' z l ar d an
tuziladi. S o ‘z esa t i lning quri l i sh materialidir. S h u n i n g u c h u n h a m
s o ‘zni b i l m a y t u r i b , t i lni bilish m u m k i n e m a s . N u t q i m i z d a
i shlatiladigan s o kz l a r n i n g h a m m a s i t i l i m i z n i n g l u g ‘at boyligini, 
y a ' n i leksikasini tashkil etadi. Leksi ka s o kzi y u n o n c h a leksis s o lzi- 
d a n ol ing an b o' l i b , u s o ‘z d e g a n i n a ' n o n i bi ldi r adi .
H a r bi r s o ‘z d a q u y i d a g i l a r m u h i m a h a m i y a t g a ega: 1) lining 
a h a m i y a t i yoki m a ’nosi; 2) s o ‘zn in g t o v u s h t arki bi ; 3) u n i n g
m o rf ol ogi k tuzilishi. B o l a l a r bi l an l ug‘at i s hi ni t ashki l e t ga nda
s o ' z n i n g m a n a s hu u c h t a t o m o n i g a e ’t i b o r b e r i s h kerak.
Bol al ar b o g ‘c h a s i d a l u g ‘at ishi ning a n i q vazifalari bolalarni 
p r e d m e t l a r n i n g q i s m l a r i n i , r a nglari ni , h a j m i n i f a r ql as hga o ‘r- 
g a t i s h d a n iborat. S h u a s o s d a gavda q i s m l a r i n i ( b o s h , qoMlar, 
o yoql ar , b u r u n , o g ‘iz, k o ‘zl ar va h ok az o) , h a j m n i (katta, kichik) 
va ranglarni (qizil, sariq, k o l k, yashil) b i l di r uv c hi s o ‘zl ar bol aning 
lug'atiga kiritiladi.

---

Ikki y o s h n i n g oxi ri da o ' x s h a s h p r e d m e t l a r n i , n a r s a - b u y u m -
larni 
( m a s a l a n , m u s h u k n i u n i n g rangi, kattaligidan q a t ’i n a z a r
t ani sh) bi tt a s o ‘z bilan aytishga, b i r gur uhda gi buyuml ar ni bo s hqa 
g ur uhd a gi b u y u m l a r d a n rangi, k at t al igi dan q a t ’i na z ar ( k o p t o k ni
s h a r d a n , p i y o l a n i s t a k a n d a n va h o k a z o ) farqlashga o' r gat il adi.
U c h y o s h d a n b o s h l a b b o l a l u g ‘ati k a t t a l a r va o ‘zi s h a x s a n
m u n o s a b a t d a b o ‘l adigan u y - r o ‘z g ko r b u yn m l a r i n o m i n i , k o ' c h a d a ,
b o g ‘d a , x i y o b o n d a v a b o s h q a j o y l a r d a ( t r a n s p o r t v o si tal ar i . 
qurilishlar, o ‘simliktar, h a y v on l a r va h o k az o) k o krgan pre dme t la r
nomi ni bildiruvchi s o' zlar bilan boyiydi.
Bol a o ‘zi m u n o s a b a t d a boMadi gan b u y u m l a r n i n g q i s mi ni
(dasta, c h o y n a k n i n g q o p q o g ki; yeng, c h o ' n t a k , t ug ma l ar , t u g m a
teshigi, y o q a v a h o k a z o l a r n i ) , s hakl i ni (shar, kubik, a yl a n a) ,
m e v a - s a b z a v o t j a r n i n g mazasi ni (shi ri n, n o r d o n , mazali, b e m a z a ,
a c h c h i q ) , k u n n i n g q i s m l a r i n i ( e r t a l a b , k u n d u z i , k e c h q u r u n )
bi l dir uvchi s o ‘z l a r hisobiga l ug‘at boyligi kengayadi.
T o ‘rt y o s h l i b o l a l a r h a m m a b u y u m l a r n i , j i h o z l a r n i , turli 
t r a n s p o r t v o s i t a l a r i n i n g n o m i n i a n i q aytadilar. B ul ar da n t as h- 
qari: 1) b u y u m l a r n i n g h a jmi ni , d e t al l ar i n i n g kat t a- ki chi kl igi ni
fa rql ashni b i l d i r u v c h i ( k a t t a r o q , katta, k i ch ki n a , k i c h k i n a r o q ,
keng, k e n g r o q , u z u n , u z u n r o q , y o ‘g ‘o n , i ngi chka kabi);
2) b u y u m l a r n i n g j o y l a s h i s h o ‘ r n i n i ( o kn g d a , c h a p d a ,
o ‘rtasida, o r q a s i d a , yaqi n i d a , y o n i d a ) , k u n qi s mlari ni va u l ar n i n g
belgilarini ( e r t a l a b , k e c h q u r u n , kcc hasi , s ah a r , s hor n, xuf t o n ,
q o r o n g ' i , y o r u g 4 kabi);
3) b u y u m l a r n i n g fizik si fat l arini ( y u m s h o q , q at t i q , issiq, 
s o v u q, si lliq, t i p - t i n i q , g ‘a d i r - b u d u r , y a lt ir oq va h o k a z o l a r ) ,
xusu si yat lari ni (eriydi, iviydi, yirtiladi kabi) bi ldiruvchi s o 'z la r
h a m u l a r l u g ‘at ini boyitadi.
I . 
B o l a l a r n i n g lu g ‘atini bo y itish . Bol al ar l ug‘atini boyitish 
d e g a n d a , b i z , u l a r n i n i u s t a q i l o lz l a s h t i r i s h l a r i u c h u n q i y i n
b o ' l g a n y a n g i s o ' z l a r b i l a n m u n t a z a m t a n i s h t i r i b b o r i s h n i
t u s h u n a m i z . B o l a l a r l ug'atini boyi t ish ishi u c h y o ' n a l i s h d a olib 
borilishi m u m k i n :
1. S e ki n -a s t a l i k bilan m i q d o r i oitib boradigan b u y u m l a r va 
hodi sal ar b il an tanisht irib borish.
2. T e v a r a k - a t r o f i m i z n i o ‘r a b t u r g a n p r e d m e t l a r va h o d i -
s a l ar ni n g n o m i n i , sifatini, xusus i yat lari ni , ul ar n i n g o ‘z a r o m u -
n o s ab a tl a r i n i bi l di r uvch i s o ‘z l ar ni kiritish.

---

3. 
Fred met í a rn i n g belgilariga q a r a b f a rq l as h va u m u m l a s h -
tirish asosi da b o s h l a n g ' i c h t u s h u n c h a l a r n i b i l d i r u vc h i so' z l a r ni
kiritish.
Lu g' a t ni bo yi ti sh ishi ning u c h y o ‘nal i sh i b o ‘y i c h a olib b o r i -
ladigan ish h a m m a g u r u h l a r u c h u n t aal l uql i b o klib, faqat m a z m u n
j i h a t d a n fa r q q i l a d i . M a s a l a n , t a b i a t
h o d i s a l a r i , b u y u m l a r ,
ijti moi y ha y o t hodi sal ar i va h o k a z o l a r b i l a n t an i s h t i r i s hd a ish 
m a z m u n i n i n g o d d i y d a n m u r a k k a b g a bor i shi b i lan turli g u r u h l a r d a
o kz a ro farq qiladi.
Ikki yoshli b o l a l a r b o g ' c h a d a , u y d a m u n o s a b a t d a b o ' l a d i g a n
b u y u m l a r n i n g , k i y i m - k e c h a k l a r , m e b e l l a r , i d i s h - t o v o q l a r ,
o ‘y i n c h o q l a r va h o k a z o l a r n i n g n o m l a r i n i bilib ol adi l ar. E n d i u l a r
m a i s h i y - x o ‘jal i k va o ‘yi n f a oii yatl ar ida f o y d a l a n i l a d i g a n a y r i m
b u y u m l a r va u l a r b il an baj ar i l adi gan h a r a k a t l a r n i n g n o m l a r i n i
bilib oiishlari kerak.
Bu y o s h da u l a r n i n g n a r s a - b u y u m l a r t o ‘g ‘risidagi bi l iml ari
c h u q u r l a s h i b va m u s t a h k a m l a n i b b o r a d i , e n d i u l a r o ‘x s h a s h
b u y u m l a r n i bel gi l ari ga q a r a b f a r q l a s h g a o ‘r gati l adi va b u n i n g
nat i j asi da u l a r l u g ‘ati