Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

2.
Boshqarish qonuniyatlari
Boshqarishda ham o’z qonuniyatlari bo’lib, ular boshqarish sohasidagi 
tez-tez qaytarilib turuvchi hodisalar, boshqarish jarayonidagi voqealarning ichki 

---

69 
tabiatini va mantiqiy bog’liqligini tushunishga yordam beradi. 
Avtomobilning yuki oshgan sari, benzin sarflanishning oshishi, 
korxonada mahsulot chiqaravchi xodimlar sonining oshishi, ma’muriy 
boshqaravchi xodimlar sonining oshishiga olib kelishi, murakkab tex-nologiya 
uchun ko’p yoki murakkab stanoklarning jalb qilinishi boshqa-rishdagi 
qonuniyatlarga misol bo’la oladi. 
Adabiyotda e’lon qilingan ba’zi bir qonuniyatlarga biroz to’xtalib 
o’tamiz. 
Xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida boshqarish tizimlari ko’p 
bo’g’inli, ko’p pog’onali bo’lishi mumkin bo’lib, ishlab chiqarishning asosiy 
maqsadi xalqning farovonligi va madaniyatini rivojlantirish bo’lib, ilmiy-texnika 
yutuqlariga asoslangan holda rivojlanishi kerak. Xalq xo’jaligining 
hamma bo’g’inlarida va shajaraviy boshqarishning hamma sathlarida boshqarish 
tamoyillarining birligi boshqarish, xo’jalik yuritish oldiga qo’yilgan 
maqsadlarning va ularni amalga oshiradigan usullarning birligidadir. Boshqarish 
va xo’jalik yuritish bo’g’inlariga tarmoqlar, korxonalar, tumanlar, shaharlar, 
viloyatlar va butun mamlakat misol bo’la oladi. 
Xalq xo’jaligi, boshqarish tizimlarining bo’Iaklari orasida muta-
nosiblikka maqbul o’zaro munosabat (nisbat) ga erishish va uni saqlash. 
Xalq xo’jaligi murakkab dinamik tizim bo’lib, bir qancha tizimcha va 
elementlardan iboratdir. Bu tizimcha va elementlarga yoki bo’laklarga sanoat, 
qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va aloqa, savdo va maishiy xizmat, fan, 
madaniyat, tibbiyot, bank xizmati va hokazolar kiradi. Bo’-laklar orasidagi 
bog’lanish uzviydir. Masalan, sanoat qishloq xo’jaligiga, kurilishga, transportga 
va boshqalarga mehnat qurollarini yetkazib bersa, qishloq xo’jaligi esa sanoat va 
boshqa bo’laklarga xom ashyo va materiallar yetkazib beradi. Shularni inobatga 
olgan holda, xalq xo’ja-ligining rivojlanishida bo’laklar orasidagi bog’lanishlar 
o’zaro mutanosib bo’lishi kerak. 
Hayotda bu esa har bir bo’lakning rivojlanishi boshqa bo’laklarning 
talabini to’liq qondiradigan darajada bo’lishi kerak. Boshqa so’zlar bilan 
aytganda, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlarning quwatlari, mexa-
nizatsiyalash va avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, ishlab chiqa-rishni 
uyushtirish orasida mutanosiblik va maqbul o’zaro munosabat bo’lishi kerak. 
Boshqarishda esa vaqti bilan (davriy holda) boshqariluvchi tizimchalarning 
holatini tahlil qilish, ulardagi nomutanosiblikni o’z vaqtida yo’qotishga imkon 
beradi. 

---

70 
Mutanosiblikvamaqbulo’zaronisbatfaqattizimchaelementlariorasidaemas, 
boshqaruvchivaboshqariluvchitizimlarningorasidahamta’minlanishikerak. 
Buqonuniyatningbajarilishixalqxo’jaligivaboshqaravbo’limlariningmaromvasam
araliishlashinita’minlaydi. 
Ishlabchiqarishfondlariharakatininguzluksizligiga, maromligiga, 
aylanishdavrtezliginioshirishga (maromigaetkazishga) 
erishishkorxonaningishlabchiqarishfondlariuningishlabchiqarishqobiliyatibilana
niqlanibpulholatidaifodalanadi. 
Ishlab chiqarish fondlarining aylanish davri (vaqti) va elementlari 
yuqoridagi tarx (4-rasm) bilan ifodalanishi mumkin. 
Xususiy aylanish vaqtlari 
t
1
, 
t2
, 
tz, t
4
, 
t
n
har
qanday korxonada mavjud 
bo’lgan jarayonlar uzluksiz, maromli bo’lib, vaqtlarning o’zlari esa minimum 
bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Shundagina umumiy aylanish vaqti (davri) T 
minimum bo’lishi mumkin. Aylanish vaqti T-ning kamayishi aylanuvchanlikni 
va 
daromadni 
oshiradi. 
Bunga 
esa 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini 
avtomatlashtirish, ulgurji savdoni rivojlantirish, ishlab chiqarish fondlarini tez-
tez va samarali yuqori bo’lganlariga almashtirish, sotiladigan mollarning