Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

 
2. Shaxsning tuzilishi. 
 
Shaxs xususiyatlarining tuzilishida odatda, uchta tarkibiy qism ajratiladi.
1) biologik (temperament, tana tuzilishi, jinsi). 2) psixologik (xarakter). 3) 
ijtimoiy (ijtimoiy tajriba, shaxs yo’nalishi, dunyoqarashi, e’tiqodi,
qadriyatlari, intellekti) 
Shaxsning psixologik tuzilishi, psixologik xususiyatlarining birikmasi har 
bir konkret odamda barqaror birlikni tashkil etadi, bu esa shaxs psixologik 
tuzilishining nisbatan doimiyligi deb qaralishi mumkin. Psixik holatlar doim 
o’zgarib tursa ham, har turli ijtimoiy guruhlarda va har hil hayotiy vaziyatlarda 
odam o’z zimmasiga olgan rollari bilan bog’liq holda xulq–atvori o’zgarib tursa 
ham, yoshning o’zgarib borishi va hokazolari bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar 
sodir bo’lsa ham shaxsning psixik qiyofasi ma’lum darajada barqaror bo’lib 
qolaveradi.
Shaxsning psixologik tuzilishiga ikki xil qarash mavjuddir. Bir guruh 
olimlar shaxs tuzilishini faqat biologik faktorlar (anatomik – fiziologik 
tuzilishga) bog’lab tushuntirsalar, boshqalari faqat ijtimoiy faktorlarga 
bog’laydilar. Aslida shaxs tuzilishida ikki faktorning ham roli bor. Lekin shaxs 
tuzilishi va uning shakllanishida ijtimoiy faktornnig roli kattadir. Chunki shaxs 
ijtimoiy kategoriyadir.
Bundan tashqari, shaxs faolligining manbai masalasida ham ikki xil 
qarash mavjuddir. Birinchi guruh tarafdorlari shaxs aktivligini biologik 
faktorlarga bog’laydilar. Shaxsning shakllanishini va faolligini biologik 
faktorlarga bog’lovchilardan eng ommaviysi freydizm bo’lib hisoblanadi. Bu 
ta’limotning asoschisi avstriyalik vrach va psixolog Zigmund Freyd bo’lib,
uning ta’limotiga ko’ra shasx psixologik hayotining asosini jinsiy lazzat olishga 
qaratilgan tug’ma, ongsiz mayllar tashkil etadi.
Freydning ba’zi shogirdlari uning bu ta’limotiga qarshi chiqqan. Masalan,
Adolf Adler (1870 – 1937) ning fikricha, shaxs psixologik hayotining asosini 
seksual mayl emas, balki ustunlikka, hokimiyatga, boshqa kishilar ustidan 
hukmronlik qilishga bo’lgan tabiiy mayl tashkil etadi.
Vaholanki, shaxs faolligining manbai turli ehtiyojlardir. Mana shu 
ehtiyoj odamni ma’lum tarzda va ma’lum yo’nalishda harakat qilishga undaydi.

---

22 
Ehtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida namoyon bo’ladigan va uning konkret 
yashash sharoitiga bog’liqligini ifodalovchi holatdir.
Shaxs ehtiyojlaridan tashqari, qiziqishlarga ham ega bo’ladi. Qiziqishlar 
deganda odamning bilish jarayoni bilan bog’liq ehtiyojlarining hissiy namoyon 
bo’lishi tushuniladi. Bilish ehtiyojlarini qondirish bilimlardagi kamchiliklarni 
to’ldirishga, sharoitga yaxshiroq moslashishga, o’zi uchun ahamiyatli 
narsalarni tushunishga yordam beradi.
Faoliyat jarayonida qiziqishlarning roli nihoyatda kattadir. Qiziqishlar 
mazmuniga, maqsadiga, kengligi va mustahkamligiga qarab klassifikasiya 
qilinishi mumkin.
Shaxs o’z e’tiqodiga ham ega bo’ladi. E’tiqod shaxsning o’z qarashlari,
prinsiplari, dunyoqarashlariga mos ravishda harakat qilishga undovchi 
anglangan ehtiyojlar yig’indisidir. E’tiqodli kishi Hech qachon o’z prinsiplari,
qarashlari, maqsadlaridan chekinmaydi. Hozirgi tarbiyamizdan maqsad ham 
e’tiqodli, iymonli, ma’naviy yetuk kishilarni tarbiyalab yetishtirishdir.
Shaxsda tilaklar ham mavjud bo’ladi. Tilak hatti–harakat motivi bo’lib, u 
kishini harakat qilishga undaydi. Tilak niyat, orzu, ehtiros shakllarida 
namoyon bo’lishi mumkin. Ular yuksak va past bo’lib, odamlar faoliyati va 
jamiyat hayotida turli rol o’ynashi mumkin.
Qiziqishlar, ehtiyojlar, e’tiqodlar, tilaklar anglanilgan harakatlardir.
Lekin insonda anglanilgan motivlardan tashqari, anglanilmagan mayllar ham 
borki, inson hayotida katta ahamiyatga egadir.