Q. M. Murodov, D, Q, Murodova

Ionitlar 
 
Ionitlar odatdagi sharoitda qarama-qarshi ionlar hisobiga 
elektroneytral hisoblanadi. Tarkibdagi tutib turiluvchi kislotali yoki 
asosli xossali guruhlarning mavjudligi ionit zaryadini belgilaydi. 
Qarama-qarshi ionlarning harakati ushbu ionitning ion-almashinish 
hossasini belgilaydi. Statik sharoitda ionit va eritma o„rtasida yuzaga 
keluvchi ion-almashinish jarayonini quyidagi tenglama bilan ifodalash 
mumkin:
Kation –almashinish 
Anion –almashinish

---

103 
– ionit matritsasi; 
, 
-matritsaning yuzasidagi 
bog„langan ionlar. 
Ionlarning eritma va ionit o„rtasidagi taqsimlanishi taqsimlanish 
koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi: 
⁄
 
⁄
 
Taqsimlanish koeffitsiyentlari qiymatlari statik yoki dinamik 
sharoitlarda aniqlanib, ajralayotgan ionlarning tutilish hajmlarini
quyidagi tenglama bilan aniqlashda ishlatiladi : 
Yuqorida keltirilgan kation-almashinish jarayoni uchun muvozanat 
konstantasini hisoblash tenglamasi quyidagi ko„rinishda bo„ladi: 
⁄
a – zarrachaning faolligi; 
Odatda 
konsentratsion 
muvozanat 
konstantasi 
qiymatidan 
foydalinadi: 
⁄
⁄
Ion-almashinishing 
konsentratsion 
muvozanat 
konstantalari 
qiymatlari asosida kationlarning ionitga nisbatan moyillik qatorlari 
aniqlangan. Ushbu qatorlar mavjud ionitda kationlarning ajralish 
jarayonlarini bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Ionlarning zaryadi 
oshib borishi bilan, ularning ionitlarga moyilligi oshib borish qoniniyati 
o„rnatilgan, ya‟ni, kationlarning sorbsion xossalari
qatorda ortib boradi. 
Bir xil zaryadli gidratlangan ionlarning 
qatorida kation-almashuvchiga moyillik kamayib boradi. 
Anion-almashuvchilar uchun ham moyillik qatori o„rnatilgan: 
Ionitning selektivligi uning tabiatiga, matritsasining tuzilishiga va 
tajriba shart-sharoitlariga ( muhitning pH qiymatiga, haroratga va 

---

104 
boshqalarga) bog„liq. Suyultirilgan eritmalar ishlatilganda zaryadi 
kattaroq ionlar, konsentrlangan eritmalar ishlatilganda esa zaryadi kichik 
ionlar ko„proq almashinadi. Harorat ko„tarilishi bilan odatda selektivlik 
kamayadi. 
Jarayonning selektivligini harakatli fazani tanlash (tarkib, pH, ion 
kuchi, organik erituvchini qo„llash), sorbent g„ovakliligini o„zgartirish 
yoki ionogen guruhlarning tabiati va joylashish joyini o„zgartirish usuli 
bilan oshirish mumkin. Sorbent tarkibiga organik moddalarni (ditizon, 
dimetilglioksim, 8-oksixinolin, kraun-efir) joylashtirish orqali jarayon 
selektivligini yuqoriga ko„tarish mumkin. 
Ion-almashinish xromatografiyasi odatda ionlarni ajratishda 
qo„llaniladi. Ajratilgan moddalarni kimyoviy yoki fizik-kimyoviy 
usullar 
bilan 
miqdoriy 
aniqlash 
mumkin. 
Ion-almashinish 
xromatografiyasi yordamida xossalari bir-biriga juda yaqin ionlarni; 
masalan, natriy va kaliyni, sirkoniy va gafniyni, lantanoidlarni bir-
biridan ajratish mumkin.
Ion-almashinish 
jarayoni 
eritmadagi 
barcha 
kation 
yoki 
anionlarning umumiy miqdorini aniqlashga asoslangan. Masalan, 
tarkibida KCl bo„lgan eritmani kationitning 
formasi orqali 
o„tkazganimizda, eritmada ekvivalent miqdorda 
ionlari hosil bo„ladi: 
Titrimetrik usul bilan vodorod ionlari konsentratsiya aniqlanadi va 
shu asosda boshlang„ich eritmadagi kaliy ionlarining miqdori 
aniqlanadi. 
Suvni turli minerallardan tozalash ion-almashinish jarayoniga 
asoslangan. Tozalanayotgan suv kationitninг 
va anionitning 
formalari orqali o„tkaziladi. Jarayon natijasida 
va 
ionlari hosil 
bo„lib, ular suv molekulasiga aylanadi. 
Ion-almashuvchi membranalar orqali toza holda kislota va 
ishqorlar eritmalarini olish mumkin. Ion-almashuvchi membranalarning 
ion-almashish selektivligi juda yuqori: kationit membranadan faqat 
kationlar, anionit membranalardan esa faqat anionlar o„tadi. Masalan: 

---

105 
natriy sulfat suvli eritmasi elektroliz qilinganda toza sof holda natriy 
ishqori va sulfat kislota olinadi. 
Ionitlar sifatida tabiiy va sintetik moddalar ishlatiladi. 
Seolitlar – kationlar bilan almashinuvchi tabiiy ionitlar. Bu 
birikmalarda qarama-qarshi ionlari rolini ishqoriy va ishqoriy –yer 
metallari kationlari bajaradi. Seolitlarda elak effekti mavjud, shuning 
uchun ularning ichkari qismiga katta hajmli kation yoki molekulalar kira 
olmaydi. 
Toshko„mirni sulfat kislota bilan sulfolaganda va oksidlaganda, 
ko„mir tarkibiga sulfo va karboksil guruhlari kiritiladi. Bunday ko„mirlar 
ion-almashuvchi sifatida ishlatiladi. Oksidlangan ko„mirning yuqori 
selektivligi zaryadlari bir xil bo„lgan kationlarni (kalsiy va magniy 
kationlari) bir-biridan ajratishga imkon beradi. 
Sintetik polimer moddalardan sintetik ion-almashuvchi smolalar 
keng qo„llaniladi. Ular yuqori mexanik va kimyoviy mustahkamlikka, 
almashinish hajmiga va selektivlikka ega.
Qattiq ion-almashuvchilar ip yoki karkas tuzilishiga ega bo„lib, 
ion-almashuvchi guruhlarga ega bo„lgan makromolekulalardan tashkil 
topgan. 
Sintetik ion-almashuvchi smolalarning gidrofob matritsalarida 
zaryadga ega bo„lgan guruhlar mavjud. Kationlar uchun bunday 
guruhlarga
va anionlar uchun 
guruhlari kiradi. 
Ionitlar C-C mustahkam bog„ini buza olmaydigan suv va boshqa 
organik erituvchilarda erimaydi. Ion almashuvchi ionit kristall 
tuzilishida ko„pgina kanal va g„ovaklar bo„lganligi uchun bo„kish 
xossasiga ega. 
Ion-almashinish smolalarining asosiy sintez qilish reaksiyalari – 
polikondensatsiya va polimerizatsiya reaksiyalaridir. 
Ularni sintez qilishda boshlang„ich modda sifatida formaldegid va 
para-o„rinbosar fenollar, stirol va divinil benzol, etilendiamin, 
etilenglikol va stirol efirlari ishlatiladi. 

---

106 
Polimerizatsiya reaksiyasi orqali mono-, polikondensatsiya 
reaksiyasi orqali polifunksional ion almashuvchi smolalar olinadi. Stirol 
asosida kation almashuvchi ionitlar olishda birlashtiruvchi (bog„lovchi) 
modda sifatida asosan divinilbenzol ( rasm. .) ishlatiladi.
18- 
rasm. Stirol va divinilbenzol strukturasi (a) va ular asosida 
olingan kislotali kationalmashuvchi ionit strukturasi (b.
Bunday sorbentlarning ionalmashinish sig„imi silikagel asosida 
olingan sorbentlarnikiga nisbatan 5-10 marta kattadir( 2-jadval). 
Organik sintetik xossalari ular matritsasining tuzilishi, harakatli 
ionlar va qarama-qarshi ionlar, yutilayotgan ionlarning soni va turi bilan 
aniqlanadi. 
Qarama-qarshi ionlarning harakati matritsa tarkibidagi gidrofil 
guruhlarning soni va ko„ndalang bog„larning soni bilan aniqlanadi.
Organik 
birikmalarning 
(biokimyoviy 
aralashmalar) 
ion-
almashinish jarayonida asosan modifikatsiya qilingan sellyuloza-
karboksimetil sellyuloza (kuchsiz kislota xossali), dietil-aminosellyuloza 
(o„rta asosli) va dekstrinning gidrofil gellari ishlatiladi. 

---

107 
2-jadval 
Modifikatsiya qilingan silikagel asosidagi ionitlar 
Struktura formulasi 
Nomi 
Diasorb-130-DEAE 
Diasorb-130-TA 
Diasorb-130-Karboksi 
Diasorb-130-Sulfo 
Diasorb-130-IDK 
Dekstran qilingan gellar makro g„ovakli ion-almashuvchi 
smolalarni eslatadi. Xuddi sellyuloza asosidagi ionitlar kabi yuqori 
gidrofil xossaga ega. Dekstran gellar sharsimon shaklda ishlab 
chiqariladi. Ulardagi govak diametrining o„lchami ion-almashuvchi 
smolalarnikiga 
nisbatan 
katta. 
Shuning 
uchun 
ular 
asosan 
makromolekulalarni ajratishda gel xromatografiyasida qo„llaniladi.