Punktuatsiya

2. So‘z shakllari qo‘shimchalari.
(Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomili shakllar, shart 
mayli, buyruq-istak mayli shakllari) Masalan: 
Yigit uni yana urmoqchi bo‘lib xezlanganida, 
oshxona tomondan yugurib chiqqan xizmatchi oraga tushib, unga nimadir dedi.
(T.M.)
3. Ohang va o‘rinlashuv.
Masalan: 
Sizga aytishgandir, birga harakat qilamiz.
(So‘zl.)
Xullas, o‘zbek tilida qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalar xilma-xil bo‘lib, bu 
vositalar nafaqat qo‘shma gapni tuzish uchun, balki uning qismlari orasida turli mazmuniy 
munosabatlarni shakllantirish uchun ham xizmat qiladi.
Qo‘shma gaplar shakl va mazmunning uzviy birligidan tashkil topgan sintaktik butunlik 
hisoblanadi. Qo‘shma gaplarning shakli ularning sintaktik tuzilishi asosida belgilansa, mazmuni 
qanday voqelikni aks ettirishi asosida aniqlanadi. 
Qo‘shma gaplarning shakliy va mazmuniy tarkiblari orasidagi aloqa murakkab bo‘lib, 
ko‘pincha ular bir-biriga muvofiq kelmaydi. N.Mahmudovning fikricha, «til birliklarining shakli 
7
Abdurahmonov G‘. О‘zbek tili grammatikasi. - Toshkent: О‘qituvchi, 1996. - B.124 - 132. 
8
Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar. - Toshkent: О‘zFA, 1960. - B.6. 

---

38 
va mazmuni o‘rtasidagi dialektik ziddiyat ularning uzviy birligiga to‘sqinlik qilmaydigan emas, 
balki bu ziddiyat ana shunday birlik mavjud bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi...»
9
О‘zbek tilidagi qo‘shma gaplarda shakl va mazmun birligi gap sintaktik strukturasining ifoda 
planiga mos kelmasligi natijasida buziladi. Ya’ni birdan ortiq denotativ voqeani aks ettirishga 
xoslangan sintaktik shakl faqat bir denotativ voqeani ifodalaydi. Natijada shakliy-mazmuniy 
nomuvofiqlik yuzaga keladiki, u tildagi ortiqchalik tamoyili asosida yuz beradi.
10
Masalan, 
«Men 
sizga aytsam, kecha ajoyib o‘tdi»
gapida ergash gap 
(Men sizga aytsam
) bosh gapga nisbatan 
nomuhimligi bilan ajralib turadi. Bu nomuhimlik oqibatda ergash gap predikatidagi ma’nolarning 
(shart, payt) kuchsizlanishiga yoki mo‘tadillashuviga olib keladi. Mo‘tadillashuv asosida shaklan 
qo‘shma gaplar mazmunan kirish tizimli sodda gaplarga aylanadi. Natijada qo‘shma gapda 
shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik yuzaga keladi.
Xullas, formal tadqiq natijalariga ko‘ra qo‘shma gaplar ikki yoki undan ortiq sodda 
gaplarning o‘zaro birikuvidan tashkil topgan semantik-sintaktik butunlik. Qo‘shma gaplar sintaktik 
tuzilishi, semantik belgisi hamda ohang jihatdan shakllanishiga ko‘ra gap turlari paradigmasida 
alohida o‘rin tutadi. Qo‘shma gaplarning qurilish qoliplari, semantik-sintaktik tarkibi, qismlarini 
bog‘lovchi vositalar uning har bir turida farqli bo‘lib, bu farq qo‘shma gaplarning turlarini 
belgilashda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Uzoq yillar davomida o‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplar qismlarining xarakteri, ularning 
miqdori, sintaktik mavqei, mazmuniy munosabati asosida turlarga bo‘lib o‘rganildi. Biroq bu 
belgilar asosida tasnif qilishda doimo izchilikka rioya qilingan deb bo‘lmaydi.
Qo‘shma gapning turlari ko‘pincha ikki komponentli qo‘shma gaplar asosida belgilandi. 
Xususan, G‘.Abdurahmonov qo‘shma gaplarni qismlarining semantik, grammatik, intonatsion 
munosabatlariga ko‘ra 3 guruhga bo‘lib o‘rgandi. Bular:
1.