Pul va pul haqidagi nazariyalar. Hozirgi zamon pulining tabiati

Aim.uz

Pul va pul haqidagi nazariyalar. Hozirgi zamon pulining tabiati.

Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor iqtisodiyoti

sharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda o’zbek tilida

ishlatilayotgan pul1 so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiyo xondiklari, Yaqin Sharqdagi

ayrim davlatlarda qo’llanilgan naqd chaqa pul. Masalan, XVIII, XIX asrda Qo’qon xonligida

1/45, - 1/30 tangaga teng bo’lgan. Eronda 1/40 qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100

afg’onga teng bo’lgan. Fikrimizcha, oltin tangalar o’rnida qog’ozning ishlatilishi uning qadri

past, ya’ni oltin tanga bo’la olmasligini ta’kidlab, muomalada umumiy nom pul deb atala

boshlagan bo’lishi kerak. Umumiy nom ham taraqqiyotning ma’lum bir yuqori bosqichida paydo

bo’ladi.)

Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va evolyutsion

yondashuv mavjud.

Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasida kelishuv

tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu

sub’ektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llaquvvatlanadi.

Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti mahsuli deb

qaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlarga

ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.

Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos nazariyalarni to’rt guruhga

bo’lish mumkin.

1. Metallik pul nazariyasi. Bu nazariyaga ko’ra qimmatbaho metallar oltin va kumush

o’z tabiatiga ko’ra pul. Bu nazariyada pul va qimmatbaho metallar aynan bir xil narsa deb

qaraladi.

2. Nominalistik pul nazariyasida pul shartli belgi, nominal hisob-kitob birligi, uning

xarid quvvati davlat tomonidan qonunlashtiriladi.

Bu nazariyaning ayrim namoyondalari pul oldi-sotdini tartibga solish uchun davlat

tomonidan ijod qilingan degan fikrni ilgari surishadi. Bu nazariya metallik nazariyasiga qaramaqarshi

nazariya bo’lib, pulni oltin bilan aloqasini uzadi, pulga tovar sifatida qarash rad etiladi.

3. Pulning mehnat nazariyasiga ko’ra pul ichki qimmatga ega maxsus tovar. Uning

qiymati umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi maxsus tovar – oltin, kumushni qidirib topish,

qazib chiqarish va undan tangalar tayyorlash uchun sarflangan mehnat xarajatlari bilan

o’lchanadi.

4. Pulning miqdoriylik nazariyasida pul ichki qadr-qimmatga ega emas. Pulning

qimmati muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikr ilgari suriladi. Pulninng oltin

asosi bekor qilingan.

Hozirgi paytda pul haqidagi nazariyalar ichida miqdoriylik nazariyasi eng obro’li

nazariya hisoblanadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori muammosi kapitalizm

rivojlanishining boshlanish davriga borib taqaladi.

«Yangi dunyo» Amerika qit’asi kashf etilgach, u erlardan Evropaga qimmatbaho

metallarni oqib kelishi (1503-1560 yillar davomida Ispaniyaga 120 tonna oltin, 574 tonna

kumush olib kelindi) tovarlar narxini 2,5-4 martagacha oshib ketishiga olib keldi. Ana shundan

so’ng iqtisodchilar muomaladagi pul miqdorini o’rganishga diqqat-e’tiborlariini qaratdilar.

Miqdoriylik nazariyasining asoschisi bo’lib, frantsuz iqtisodchisi J. Boden (1530-1596)

hisoblanadi.

18 asrda pulning miqdoriylik nazariyasini Angliyada – D. Yum va J. Mil, Frantsiyada Sh.

Monteskelar rivojlantirishdi. Pulning miqdoriylik nazariyasi XX asrda keng yoyildi,

iqtisodchilarning diqqat-e’tibori qaratiladi. Bunga sabab pul muomalasi muammolari va qog’oz

pullarning xarid qobiliyatini pasayib ketishi bo’ldi.

1 Pul forscha-tojikcha ko’prik degan ma’noda ishlatiladi, u ayirboshlashga xizmat qiluvchi ko’prik vazifasini o’taydi

degan fikrlar ham yo’q emas.

Pulning miqdoriylik nazariyasining g’oyasi oddiy: muomalada mavjud pul

miqdorining o’zgarishi, tovar va xizmatlar narxining absolyut darajasini o’zgarishiga olib

keladi, u o’z navbatida pulning xarid quvvatini o’zgarishiga olib keladi.

Bu nazariya pul va tovar bozori o’rtasidagi bog’lanishni tushunishga yordam beradi.

Pulning miqdoriylik nazariyasi yagona kontseptsiyani ifodalamaydi. Asosiy g’oya

atrofida iqtisodchilarning turli-tuman fikrlari mavjud bo’lib, u har bir iqtisodchining o’z qarashi,

nuqtai nazari, qo’ygan maqsadi iqtisodiy tahlili bilan bog’liq.

Pul maxsus tovar bo’lib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning mahsulidir. Pulning

kelib chiqishi to’g’risidagi evolyutsion kontseptsiyaga binoan, u ijtimoiy mehnat taqsimotining,

tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning natijasi.

Dastlab, ayirboshlash tasodifiy tarzda yuz bergan. Tasodifiy ayirboshlash mahsulot

tovarga aylanganligini bildiradi. Ayirboshlash natijasida mo’’jiza yuz beradi. Bir tovar, aytaylik,

qo’y bosh-qa bir tovarga — boltaga aylanib qoladi. Chunki, bunda turli xil iste’mol qiymatlari

ayirboshlanadi.

Bir tovarni bevosita boshqa tovarga almashtirish hozir ham mavjud bo’lib, u barter deb

ataladi. Lekin bunday ayirboshlash juda cheklangan, ozgina tovarlar o’rtasidagina amalga

oshirish mumkin.

Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaygan

shaklga o’tadi. Ayirboshlashda endi bir qancha tovar egalari ishtirok etadi.

Hayot tovarlar ichidan boshqa hamma tovarlarga ayirboshlash mumkin bo’lgan bir

tovarning ajralib chiqishini ob’ektiv zarurat qilib qo’ydi.

Ana shu zarurat tufayli turli yurtlarda turli narsalar ana shunday ayirboshlash vositasi

sifatida ishlatilgan. Ba’zi joylarda mo’yna, boshqasida chorva mollari, chig’anoq, tuz, don va

hokazolar qadrlanib, boshqa hamma narsalarga almashtirilgan. Lekin turli narsalarni

ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilishi almashuvning o’ziga xos ziddiyatlarini namoyon qildi.

Sababi, bir yurtda qadrlangan narsa boshqa yurtda unchalik qadrlanmagan. Undan tashqari,

ayrim narsalarni uzoq saqlab bo’lmasligi, uzoq joyga olib borish qiyinligi (masalan, chorva

mollarini) qo’shimcha qiyinchilik tug’dirgan. Natijada tovarlar ichidan shunday bir tovar ajralib

chiqishi ob’ektiv zarurat bo’lib qoldiki, bu tovar qator xususiyatlari bilan avvalgi ayirboshlash

vositasi bo’lib xizmat qilgan tovarlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishi talab etilgan:

1. Uzoq muddat saqlash mumkinligi.

2. Uzoq masofaga olib borish qulayligi.

3. Tabiatda kamyob bo’lib, kam miqdorining ham qadr-qimmatini yuqoriligi.

4. Sifat jihatidan bir xilligi.

5. Qadr-qimmatini yo’qotmay, oson bo’linishi va qo’shilishi.

Mana shunday xususiyatlarga nodir metallar, kumush va oltin ega bo’lib, ular har qanday

boshqa tovarga ayirboshlanadi, ya’ni umumiy ekvivalent rolini o’ynaydi. Ana shunday xossaga

ega bo’lgan alohida tovar pul deb ataladi.

Dastlab, muomalada kumush va oltin pullar, so’ngra oltin, ke-yinchalik oltinning belgisi

sifatida qog’oz pullar yuritilgan.

Hozirgi paytda elektron (kredit kartochkalari) pullar paydo bo’lib keng qo’llanila

boshladi.

Ma’lumki, pulga dastlab, klassik siyosiy iqtisod vakillari tomondan berilgan ta’rif

«Umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi tovar pul deyiladi» qoidasi keng tarqalgan.

Klassik nazariya vakillari pulning besh funktsiyasini: qiymat o’lchovi, muomala, to’lov va

jamg’arish (xazina to’plash) vositasi, jahon pulini ajratib ko’rsatishgan.

1. Pul qiymat o’lchovi. Pul barcha tovarlarning qiymatini o’lchaydi. Buyumning pulda

ifodalangan qadr-qimmati baho (narx) deyiladi.

Tovarlarning bahosi umumiy ekvivalent rolini bajarayotgan tovar-oltinning miqdorida

ifodalanadi. Qiymat o’lchovi funktsiyasini bajarish uchun naqd pulning o’zi kerak emas.

Sotuvchi tovarga narx belgilar ekan, tovar narxiga teng bo’lgan pul miqdorini xayolan ko’z

o’ngiga keltiradi. Bu pul ma’lum miqdordagi oltinga teng bo’lib, u davlat tomonidan belgilangan

baholar mashtabiga bog’liq. Baho mashstabi deb, pul birligida ifodalangan oltin miqdoriga

aytiladi.

Masalan: AQShchda 1971 yilgacha dollar 0,818513 gramm sof oltinga teng bo’lgan, agar

biror buyum, aytaylik oyoq kiyimining bahosi 100 dollar bo’lsa, u 0,818513 x 100=81,8513

gramm oltinga teng degan ma’noni beradi. Xar bir mamlakatning pul birligidagi oltin miqdori

turlicha bo’lgan.

2. Pul ayirboshlash vositasi funktsiyasini bajarganda xaridor va sotuvchilar qo’lida uzoq

ushlanib turmaydi. Pulning qo’ldan-qo’lga o’tib yurishi oxir oqibat to’laqonli pullarni to’laqonli

bo’lmagan pullar bilan almatirishga olib keladi.

Dastlab, oltin ayirboshlash vositasi funktsiyasini tilla quymalar tarzida bajargan. Har safar

almashuv jarayonida quyma oltinlarni tarozida tortib, kerakli miqdorini ajratish borgan sari

qiyinlashib borishi sabab avvaliga alohida savdogarlar, keyinchalik davlat uncha katta bo’lmagan

oltin bo’lakchalariga ma’lum shakl berib, undagi oltin miqdorini belgilab muhr bosadigan

bo’ldilar. Natijada har bir oldi-sotdidan so’ng oltin tortishdek mashaqqatli ish engillashtirildi.

Oltin pul sifatida tanga moneta shaklini oldi. Keyinchalik, muomaladagi pullarni eyilib, undagi

tillani kamayishi, o’z og’irligini yo’qotishi muomalada qog’oz pullarni paydo bo’lishiga olib

keldi. Muomalada metall monetalarning o’rinbosari sifatida qog’oz pullar ishlatila boshladi.

3. Tovarlarni sotib olganda puli to’lanmay nasiyaga olinishi mumkin. Tovarlarni pulini

ma’lum muddati o’tgach to’lanishi mumkin, bunda pul to’lov vositasini bajaradi. Pulning

harakati alohidalashadi. Masalan: ish haqi to’lanishi o’z navbatida turli moliyaviy

majburiyatlarni (qarz bo’yicha, soliq, ijara va shunga o’xshash) bajarilishiga olib keladi.

Qarz majburiyatlari o’z navbatida pulning yangi shakli kredit pullarni vujudga kelishiga

sabab bo’ladi.

O’z tovarini qarzga sotgan sotuvchi xaridordan veksel (qarz majburiyati) olishi mumkin

va uni o’z navbatida pul o’rnida ishlatishi mumkin. Lekin veksel ishlatish cheklangan, chunki u

faqat bitta veksel egasining mulki bilan qanoatlanadi. Banklar xususiy vekselllar o’rniga ularga

nisbatan kafolati mustahkam banknot (bank biletlari) chiqara boshladilar. Ular oltin bilan

ta’minlangan bo’lib, muomalada keng ishlatila boshlandi.

4. Pul xazina to’plash vositasi bo’la oladi. Agar xaridor puliga zarur tovar olishni keyinga

surib, uni muomaladan chiqarar ekan, pul xazina to’plash funktsiyasini bajaradi. U umuman,

boylik sifatida to’planadi. Bunda faqat oltin monetalar emas, quyma tillalar, quyma tilla

buyumlar ham (pul yasaladigan xom ashyoning hamma ko’rinishlari) bu vazifani bajarishi

mumkin.

5. Xalqaro miqyosda pul jahon puli funktsiyasini bajaradi.

Bunda pullar o’z «milliy kiyim»larini echib, natural shaklda, quyma oltinlar shaklida

ishlatilgan. Mamlakatlar o’rtasida hisob-kitob har bir mamlakatning pul birligida ifodalangan

oltin miqdori asosida yuritilgan. Banklar orqali o’zaro bir-birini qoplovchi hisob-kitoblar qilinib

qarz qoplanmay qolgandagina oltin bilan to’langan.

Monometall pul tizimi o’rniga kredit va qog’oz pul muomalasi tizimi kirib kelishi Bilan

pul avvalgi iqtisodiy mazmunini birmuncha yo’qotdi. Qog’oz pullar oltindan farq qilib ichki

qiymatga ega emas.

Qog’oz pulda ko’rsatilgan raqam uni tayyorlash uchun qilingan xarajatlarni ifodalamaydi.

Masalan, AQShning 100 dollarini zarb qilish uchun 25 tsent sarflanar ekan, 100 so’mlikni bosib

chiqarish uchun ham albatta undan kam mablag’ sarflanadi.

Pulning oltin asosini bekor qilinishi bilan ilgari berilgan ta’rif endi to’g’ri kelmay qoldi.

Hozirgi paytda ko’pchilik iqtisodchilarning fikricha qog’oz-kredit pul tizimida pullar

dekret (qonun kuchiga ega bo’lgan qaror) pullaridan iborat. U holda pulga quyidagicha ta’rif

berish mumkin: Hukumat tomonidan belgilangan har qanday tovarga ayrboshlash yoki

qarz to’lashga qabul qilinadigan narsa (vosita) pul deyiladi.

Pulning oltin asosini bekor qilinishi uning ikki funktsiyasini boshqalari bilan qo’shilib

ketishiga olib keldi. Hozirgi zamon iqtisodiyot fani pulni: muomala vositasi, qadr-qiymat

o’lchovi, jamg’arish vositasi sifatida ko’radi.

Pul muomala vositasi sifatida tovar oldi-sotdisi, xizmat ko’rsatish va boshqa to’lovlar

uchun ishlatiladi. Tikuvchi u bajargan ishi uchun mato bilan haq to’lashlarini xohlamaydi.

Korxona egasi, aytaylik to’qilgan mato uchun non berishlarini xohlamaydi. Pul esa to’lov

vositasi sifatida darrov qabul qilinadi. U har qanday tovar va xizmatlarga ayirboshlanishi

mumkin. U barter (mavoze) almashuvining noqulayliklariga barham beradi.

Qadr-qimmat o’lchovi vositasi yoki qadr-qimmat standarti sifatida ishlatilishi ham

tubdan o’zgaradi. Jamiyat pulning turli ne’matlar va resurslarning nisbiy qimmatini o’lchash,

taqqoslashda eng qulay vosita hisoblaydi.

Masofani m, km va boshqalarda o’lchaganimizdek, turli ne’matlar va xizmatlarni pulda

o’lchaymiz. Bunda eng asosiysi har bir mahsulotni boshqa bir mahsulot orqali ifodalash

mashaqqatidan qutulamiz.

Pul turli qimmatlarni o’lchovida etalon sifatida foydalaniladi. Pulning qadr-qimmati

deganda pul birligining xarid qobiliyati, ya’ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid etish

mumkinligini tushuniladi. U narx tarzida yuzaga chiqadi. Lekin bu erda shunday savol tug’iladi,

nima sababdan qog’oz pullarga hozir har qanday tovar, xoxlasangiz oltin buyumlar sotib

olishingiz mumkin?

Ѓarbdagi iqtisodchilar buni shunday tushuntiradilar. Hozirgi kunda pul sifatida davlat,

banklar va omonat muassasalarining qarz-majburiyatlari muomalada yuradi. Bu majburiyat pul

funktsiyasini bajarishi, eng avvalo davlat tomonidan qonunlashtirilgan. Naqd pullar – bu qonuniy

to’lov vositasi. Har bir kishi uni olishga tayyor, chunki biladi, qat’iy ishonadi, undan ham albatta

boshka kishi xech qanday qarshiliksiz tovari, ko’rsatgan xizmati uchun qabul qiladi.

Pul jamg’arish vositasini bajaradi. Pulni tezda har qanday boshka tovarga ayirboshlash

mumkin, ya’ni u yuqori likvidli. Saqlash uchun qulay. Kishilar pulni qo’lga kiritishlaridan to

sarflagunlaricha molu-davlat sifatida jamg’ariladi.

Jamg’arish vositasini bajarganda pul egasi hech qanday daromadga ega bo’lmaydi.

Masalan, ko’chmas mulk, qimmatbaho qog’ozlar daromad keltiradi. Lekin uning afzalligi

shundaki, puldan tezda har qanday moliyaviy majburiyatni qondirish uchun foydalanish

mumkin.

.Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot sub’ektlari o’rtasida amalga oshiriladigan hisobkitoblar

naqd pulsiz va naqd pul yordamida olib boriladi. Hozirgi paytda to’lov vositasi sifatida

puldan tashqari turli-tuman pul vositalari(muomalaga elektron-kredit pullar (veksel, chek va

qimmatbaho qog’oz) kirib kelishi, ya’ni naqd va naqd bo’lmagan pul va kvazi pullar) ishlatilgani

uchun ko’proq pul massasi termini ishlatiladi.

Jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli bo’lib, milliy xo’jalikda tovar va xizmatlar

harakatini ta’minlovchi naqd pul va naqd bo’lmagan muomala va to’lovlar uchun ishlatiladigan

vositalar bo’lib, uning bir qismi aktiv bo’lib, uni naqd pul, ikkinchi qismi passiv kvazi pul

(lotincha quasi – deyarli, xuddi) tashkil etadi.

Pul massasini naqd pulga aylantirishning imkoniyati turlicha. Ana shu naqd pulga

aylantirish imkoniyati likvidlik darajasi deyiladi. Likvidlik darajasi turlicha barcha pul

vositalarini muayyan nisbatlarda yaxlit pul massasini tashkil etishi, pul kompleksi,

boshqacha aytganda pul agregati1 deyiladi.

Pul agregati likvidlik darajasi absolyut bo’lgan (100%) naqd puldan boshlab, borgan sari

likvidligi kamayib boruvchi pul vositalaridan tashkil topadi.

Likvidlik deganda tez realizatsiya qilish imkoniyatiga ega bo’lish tushuniladi. Likvidlik

darajasi turlicha bo’lishining o’zi pulning kelib chiqishiga sabab bo’lgan:

1. U yoki bu tovarni sotib olmoqchi bo’lganlarni cheklanganligi.

2. Shu tovarning ishlatilishi sohasi cheklanganligi.

3. Sotish mumkin bo’lgan vaqtning cheklanganligi (tovar ma’lum vaqt ichida sotilmasa,

sifati buziladi, modadan qoladi va h.k.).

Eng yuqori darajada realizatsiya qilish qobiliyatiga ega bo’lgan tovar pulga aylanadi.

Naqd pul – bu mutlaq (100% lik) likvidlikka ega bo’lgan ayirboshlash vositasidir.

Pul agregati birinchi navbatda M0 – absolyut likvidlikka ega bo’lgan muomaladagi naqd

pul massasini o’z ichiga oladi.

Pul agregati M1=M0 + banklardagi muddati ko’rsatilmagan depozit (omonat)lar va

cheklardan iborat.

M2=M1 + muddati ko’rsatilgan depozitlar, nochek jamg’armalar.

M3=M2 + yirik jamg’armalar, xususiy firma, tashkilotlarning hisob schetlardagi

omonatlar, muddati ko’rsatilgan yirik jamg’armalar. (AQShda ular 100 ming dollardan ortiq)dan

iborat, bunday mablag’larni banklarning depozit sertifikatlari tarzidagi cheklarga aylantirish

uncha qiyin emas. Lekin u ma’lum yo’qotishlarga uchraydi. Ularni pulga aylantirish uchun

ma’lum muddat kutishga to’g’ri keladi.

Eng umumiy pul agregati L = M3dan tashqari turli qimmatbaho qog’ozlarni (pulga

aylantirish qiyinroq) o’z ichiga oladi.

Umuman olganda pul agregatlari soni turli mamlakatlarda turlicha. Masalan AQShda,

Yaponiya, Italiya 4 agregat, GFRda 3, Frantsiya 10. O’zbekistonda pul massasini pul agregati

asosida tahlil etish bozor iqtisodiyotiga o’tishdan boshlandi.

Turli mamlakatlarning pul tizimi ahvoli, eng avvalo pul massasining umumiy hajmi va

uning alohida pul agregatlariga bo’linishi bilan bog’liq. Barqaror pul tizimiga ega bo’lish uchun

pul massasi Lda agregat M1 ning ulushi uncha ko’p bo’lmasligi kerak. Masalan, AQShda,

Yaponiyada 90 yillarning o’rtalariga pul agregatlari ulushlari o’rtasida nisbat quyidagicha

bo’lgan:

Pul agregati M1 M2 M3 L

Ulushi (%)

AQShda

Yaponiyada

15 65 80 100

Rossiyada

50 70 80 100

Ko’rinib turibdiki, Rossiyada yuqori darajadagi likvidlikka ega bo’lgan pul massasi hajmi

rivojlangan mamlakatlar AQSh va Yaponiyaga qaraganda yuqori. Bizni respublikamizda ham

shunday ahvolni kuzatish mumkin. Bu muddati ko’rsatilgan omonat va davlat qimmatbaho

qog’ozlarini ulushi pastligidan darak beradi. Natijada pul muomalasini tartibga solish ham

qiyinlashadi, iqtisodiy barqarorlikka ta’sir etadi.

Naqd pul harakati bankdan boshlanadi, korxona, tashkilot kassasiga, aholi qo’liga o’tadi.

Oldi-sotdi, to’lov xarajatlari bajarilgach, yana bankka qaytib tushadi, naqd bo’lmagan pullar

bankdagi bir hisob schetidan boshqasiga o’tkazish orqali harakat qiladigan pullardir.

Iqtisodiyotdagi eng muhim muammo ana shu pullar harakatini, ya’ni pul muomalasini tartibga

solishdir.

Xulosa

*Jamiyat taraqqiyoti shunday amalga oshadiki, unda bir tomondan ma’lum bir iqtisodiy

munosabatlar, aloqalar avvalgi tizim bilan vorislikni ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, jamiyatni

olg’a eltuvchi yangi munosabatlar, aloqalar vujudga keladi. Uchinchidan, shunday iqtisodiy

munosabatlar, aloqalar borki, ular jamiyatdagi o’zgarishlarga moslashgan xolda tizim

rivojlanishiga katta ta’sir etib, ularni bir-biri bilan bog’laydi. Ana shunday munosabatlar tovarpul

mugosabatlaridir.

*Ijtimoiy xo’jalik yuritishning tarixan ikki shakli mavjud. Birinchisi natural xo’jalik

yuritish bo’lib, u eng uzoq davr(hozirgi paytda ham uchraydi) davom etgan. Ikkinchisi tovar

xo’jaligi bo’lib, u iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga xos. Ular bir-biridan farq qiladi. Tovar

xo’jaligining eng katta farqi, mahsulot bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi va tovar de

ataladi.

*Iqtisodiyotda yuz beradigan munosabatlar tovar, uni ishlab chiqarish va sotish bilan

bog’liq munosabatlar bo’lib, shuning uchun tovar va uning xususiyatlarini, u haqdagi

nazariyalarni o’rganish muhim ahamiyatga ega.

*Bu nazariyalarning eng asosiylari: qiymatning mehnat nazariyasi - klassik nazariya,

me’yoriy naflilik nazariyasi – marjinal nazariya, sintez nazariyasi – Marshallning baho

nazariyasidir. Bu nazariyalarning asosiy maqsadi ma’lum bir tovarga narx qanday belgilanishini

nazariy jihatdan asoslab berishdir.

*Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi

haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga:

ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi sub’ektiv psixologik

yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan

fikr bildirsalar, ikkinchisi esa pud jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb

ko’rsatishadi.

*Pul bozor itisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib, qiymat

o’lchovi, muomala, jamg’arish funtsiyasini bajaradi. Dastlabki paytda pullar naqd pullardan

iborat bo’lgan bo’lsa, tarixiy taraqqiyot davomida kredit munosabatlarini kelib chiqishi tufayli

naqd bo’lmagan pullar ham ishlatiladigan bo’ldi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va

naqd bo’lmagan, «kvazi» pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi.

Asosiy tayanch tushunchalar

1. Natural xo’jalik

2. Tovar xo’jaligi

3. Tovar 4. Naflilik

4. Me’yoriy naflilik

5. Pul massasi

6. Likvidlik darajasi

A) insonning biror-bir ehtiyojini qondirib, ayirboshlash (sotish) uchun ishlab chiqarilgan

ne’matga aytiladi.

B) maxsulot ishlab chiqaruvchining o’z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan xo’jalik

yuritishning yopiq shakli.

V) tovar ishlab chiqarishga asoslangan, ishlab chiqarish bilan iste’mol bozor orqali

bog’lanadigan xo’jalik yuritish shakli.

G) xaridorning o’z extiyojini qondirish, ne’matni iste’mol qilishdan oladigan qoniqishi.

D) pul va naqd pulga aylantirish imkoniyati turlicha bo’lgan naqd bo’lmagan pul va kvazi

pullar, qimmatli qog’ozlar.

E) qo’shimcha iste’mol qilingan mahsulotdan qo’shimcha olinadigan naf.

Yo) pul massasini naqd pulga aylantirish imkoniyati.

Takrorlash va munozara uchun savollar

1. Natural xo’jalikdan tovar xo’jaligi qaysi jihatlari bilan farqlanadi?

2. Tovar xo’jaligini vujudga kelishining asosiy sabablarini ko’rsating.

3. Noiqtisodiy ne’mat, iqtisodiy ne’mat va tovarning qanday farqlari bor?

4. Qiymat nazariyasi va marjinal nazariyaning bosh maqsadi nima? Har ikki nazariya

vakillari bu maqsadni qanday uddalashdi? Neoklassik nazariya vakili A. Marshallchi?

5. Tovarning almashuv qiymatini ya’ni narxini aniqlashning har uch yo’nalishdan

sizningcha qaysi biri haqiqatga yaqinroq?

6. Pulning kelib chiqishi haqida qanday nazariyalarni bilasiz?

7. Pul agregati, likvidliligi deganda nimani tushunamiz?

8. O’zbekistonda pul agregatining tarkibini bilasizmi?

Masala va mashqlar

1. Quyidagi sanab o’tilgan ne’matlardan qaysi birlari iqtisodiy,

qaysi birlari noiqtisodiy ne’matlarga ajratiladi?

a) Siz nafas olayotgan havo;

b)qishda yoqqan qor;

c) restoran, barlar va boshqalarda ishlatilayotgan muz;

d)qishda ariqlardagi muz;

e) uyingiz yaqinidagi buloq suvi;

f) chinni idishlar tayyorlashda ishlatiladigan tuproq;

g)bog’ingizda ekilgan daraxt

To’g’ri javob bering va uni asoslang.

2. Barcha iqtisodiy ne’matlarning nafliligi xaqida qanday fikr yuritish mumkin? Masalan,

narkotiklar, spirtli ichimlmklar, pornografiya nafaqat insonning jismiga balki ruxini

sog’lomligiga xam qattiq zarar etkazadi! Siz mana shu fikrga qo’shilasizmi? Iqtisodiyot

nazariyasida naflilik deganda nimani tushunish kerak?

3. Sizda 1 mln. so’m naqd pul bor. Do’stingizda esa shuncha so’mlik aktsiyalar bor.

Ikkinchi do’stingizda 1 mln. so’mga baholangan dala hovli bor. Kimning mulki yuqori darajada

likvidli? Doimo mulkni likvidli shakliga qarab saqlash ratsional hisoblanadimi?

T/N

1. Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi:

1)mexnat taqsimoti va uning chuqurlashuviga

2)ishlab chiqaruvchilarni mulk egasi sifatida iqtisodiy aloxidalashuvi sabab bo’ladi.

2. Tovar ikki xossaga ega:

1)Biron-bir extiyojni qondirish

2)Ma’lum miqdordagi tovarni boshqa tovarga almashish

3. Naflilikni yagona o’lchov bilan o’lchash mumkin.

4. Me’yoriy naflilikni pasayib borish qonuni universal qonun. U barcha ne’matlar uchun

ham umumiy.

5. Xaridor o’z pulini ratsional sarflash uchun shunday yo’l tanlaydiki, natijada eng yuqori

naf olishga erishadi.

1. Quyidagilardan qaysi biri noiqtisodiy ne’mat xisoblanadi?

a) Harbiy kema

b)Teatr, kontsert zali

c) Bilim, malaka

d)Quyosh nuri

e) Ko’prik, yo’l

2. Buyuk Aristotel xar xil iste’mol qiymatlari, ya’ni tovarlarni ayirboshlash uchun nima

bo’lish kerak deydi:

a) Tenglik bo’lishi, tenglik bo’lishi uchun esa taqqoslash mumkin bo’lishi kerak

b)Tovar miqdorini o’lchashni bilish kerak

c) Xar xil tovarlarni ayirboshlash uchun miqdor jixatidan umumiy o’lchov birligini topish

kerak

d)Ayirboshlash uchun narxni adolatli bo’lishini ta’minlash kerak

e) Tovarlarni ayirboshlash uchun ularning nafliligini tengligini ta’minlash kerak

3. Qaysi nazariyada tovarning qiymati unga sarflangan ijtimoiy zaruriy mexnat xarajatlari

bilan o’lchanadi deyiladi?

a) Marjinal nazariyasida

b)Klassik nazariyasida

Mini testlar

c) Ratsionalistik nazariyasida

d)Institutsional nazariyasida

e) Neoliberalizm nazariyasida

4. Qaysi nazariyada tovarning qiymati uning naf keltirishiga qarab, xaridorning iqtisodiy

psixologik nuqtai nazaridan aniqlanadi deyiladi?

a) Marjinal nazariyada;

b)Klassik nazariyada;

c) Ratsionalistik nazariyada;

d)Institutsional nazariyada;

e) Neoliberalizm nazariyada;

5. Naflilikni pasayib borishi qonunini amal qilishini izohlashda quyidagilardan qaysi biri

to’gri kelmaydi?

a) Qonunning amal qilishi qisqa muddatli davrga xos;

b)Universal qonun bo’lib, doimo amal qiladi;

c)Amal qilish doirasi cheklangan bo’lib, shaxsiy extiyojni qondiradigan, eng avvalo

kundalik ehtiyojlarni qondiradigan tovar, xizmatlarga tegishliligi

d)Ko’plab tovarlarga nisbatan qo’llab bo’lmaydi;

e) Naflilikni baholovchi yagona o’lchov, ko’rsatkich yo’q;

6. Hozirgi zamon pulining qadr-qimmati

a) undagi oltin miqdori;

b) narxlar darajasi;

c) mutloq likvidliligi;

d)muomaladagi pul miqdori;

e)mamlakatning oltin zahirasi

bilan o’lchanadi.

7. Pul agregatlari

a) likvidlik darajasi turlicha bo’lgan barcha pul turlarini muayyan nisbatlardagi yaxlit

massasi;

b)naqd pullar va elektron pullarning ma’lum nisbatdagi pul massasi;

c) cheklar, qimmatli qogozlar kompleksi;

d)naqd bo’lmagan pullarning ma’lum nisbatdagi massasi;

e) naqd pullar va qimmatli qorozlarning ma’lum nisbatdagi massasi

8. Demonitizatsiya deganda …

a) qogoz pullarning qadrsizlanishi

b)pulni yaroqsiz holga kelishi

c) qogoz pulni erkin ravishda oltinga almashtirish

d)pulning baho masshtabini almashtirish

e) oltinning pul funktsiyasini bajarishini to’xtatilishi

Tarkatma materiallardan namunalar:

1-tarqatma material

Qiymat shakllari Nisbiy Ekvivalent

Oddiy , tasodifiy 1 Qop don 1 ta bolta

To’la yoki kengaytirilgan

20 metr bo’z

1 ta kostyum yoki

2 qop don

2 ta bolta

Umumiy

1 ta kostyum

2 qop don

2 ta bolta

20 kg tuz

Pul

20 metr bo’z

1 ta kostyum

2 ta bolta

5 gr oltin

Pulning kelib chiqishi haqida

yondashuvlar.

Ratsionallik Evatsyulion

Ratsionallik yondashuv asoschilar

pulning kelib chiqishini kishilar

o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan.

Bu yondashuv XVIII asr oxirlarida

hukm surgan:sub’ektiv – psixologik

yondashuv.

Evalyutsion yondashuvda pul

jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy

taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi.

2-tarqatma material

Pulning funktsiyalar

Pul bu –umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovar.

2-tarqatma material

Hozirgi zamon pul tizimida pulning funktsiyalari

Hukumat tomonidan belgilangan har qanday tovar (xizmatga) ayirboshlash yoki qarz

to’lashga qilinadigan har qanday vosita (narsa) pul deyiladi.

Qiymat o’lchovi tovar va xizmatlarning

almashuv qiymati vositasida

hisoblanadi.Resurs xarajatlari daromad-lar

hisoblanadi.

Jahon puli. Pullar xalqaro miqiyosda

o’z milliy liboslarini echib,quyma oltin

sifatida ishlatilgan.

Pulning funktsiyalari

(metall pul)

Muomala vositasi tovar xizmatlar oldisotdi

qilinadi.

To’lov vositasi nasiyaga olinadi to’langan

turli xil to’lov

Jamg’arish vositasi pul muoma-ladan

chiqarilsa xozirgi to’p-lash funktsiyasi. Boylik

sifati-da pul to’planadi.

Qiymat o’lchovi. Qadr-qimmat

o’lchovi sifatida tovar va

xizmatlarning qiymati o’lchanadi

Jamg’arish vositasi 100%

likvidlikka ega boylik sifatida

saqlanadi.

Pulning funktsiyalari

(hozirgi zamon pul tizimi)

Ayriboshlash va tulov vositasi. Har qanday

tovar va xizmatlar uchun pul to’lanadi

Javoblar:

Asosiy tayanch tushchunchalar:

1B; 2V; 3A; 4G; 5E; 6D; 7E.

Masala va mashqlar:

1)a), b), d), e) - noiqtisodiy ne’matlar

c), f), g) - iqtisodiy ne’matlar

2. Naflilik – bu tovarning insonning ehtiyojini qondirish xususiyati. Ma’naviy-axloqiy

jihatdan berilgan baholar qanday bo’lishdan qat’iy nazar uni hisobga olinmaydi.

3.Sizni mulkingiz likvidli. Lekin inflyatsiya, noaniqlik sharoitida mulkni asosiy qismini

likvidliligiga qarab saqlashning ma’nosi yo’q.

T/N

1T, 2T, 3N, 4N, 5T.

Testlar:

1d, 2a, 3b, 4a, 5c, 6d, 7a, 8e.

Muomalaga chiqarilishi shakliga

ko’ra

Ishlatilishi qanday

tarzda amalga

oshirilishiga ko’ra

Muomalada

ishlatilishi miqyosi

jihatidan

Pul turlari

Naqd pullar Aniq shaklshamoyilga

ega bo’lgan, qo’ldanqo’lga

o’tuvchi pullar

Naqd bo’lmagan pullar pullar

Bankdagi bir joriy hisob varaqdan

ikkinchisiga kqchirib yozish orqali

harakat qiluvchi pullar

Milliy pullar

Mamlakatning o’z puli

Xalqaro yoki baynalminal

pullarMaxsus jahon puli yo’q.

Lekin bu rolni erkin konvertirlanadigan

pullar o’ynaydi

Qog’oz pullar

Qabul qilingan qonunga muvofiq

yirik pullar

Tanga pullar

Odatda muomalada ishlatiladigan

mayda pullar

Elektron pullar

Aim.uz