Пул ва банклар

2.Тижoрaт бaнклaрининг aктив oперaциялaри.

Мобилизациялашган пул маблағлари банклар мижозларини кре-дитлаш учун ва тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишни қўллаб-қувватлаш учун фойдаланади. Даромад олиш мақсадида банк ресурс-ларини жойлаштириш билан боғлиқ бўлган операциялар банкларнинг актив операциялари дейилади. Банкнинг актив операцияларида асо-сий ўринни уларнинг кредит ёки ссуда операциялари эгаллайди.

Ссудалар берилишининг таъминотидан келиб чиқиб, кредитлар моддий бойликлар, товарлар ва бошқалар билан таъминланган кре-дитларга берилади.
Банкларнинг мижозларга берадиган ссудалари ёки кредитларнинг муддатидан келиб чикиб, улар муддатли ва онкол кредитлар (инглиз-чадан он cалл – талаб бўйича)га бўлинади.
Ссудалар берилишининг таъминотидан келиб чиқиб кредитлар моддий бойликлар, товарлар, векселлар, фондлар (қимматли қоғоз-лар) ва бошқалар билан таъминланган кредитларга бўлинади.
Вексель операциялари векселларни қайд ёки ҳисобга олиш бўйи-ча операциялар ва векселлар бўйича ссудалар бериш операцияларига бўлинади.
Векселларни қайд қилиш деганда, банк томонидан уларни тўлаш муддати тугагунга қадар векселларни сотиб олиш тушунилади. Ўз навбатида, банк, агарда маблағлар билан таъминланганликда қийин-чилик сезаётган бўлса, Марказий банкнинг худудий бошқармаларида берилган векселларни қайта ҳисобдан ўтказиши мумкин. Векселни ҳисобга олиб банк унинг вақтинчалик эгаси бўлади ва векселни эмитент қилган ёки уни ҳисобга олиш учун тақдим қилган шахсга маълум миқдорда пул тўлайди. Бу операция учун банк мижоздан қайд этиш фоизи ёки дисконт деб аталувчи маълум фоиз ундиради. Дисконт – бу векселда кўрсатилган сумма билан вексель эгасига тўланадиган сумма ўртасидаги фарқдир. Баъзи давлатларда банклар ўзларида алоҳида мижозларнинг кредитлаш қобилиятини ўрганувчи айрим корхона ва шахслар вексель ҳисоби лимитини ўрнатувчи ҳисоб бўйича қўмиталарни ташкил этадилар.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тижорат, молиявий ва «дўс-тона» (бронза) векселларини фарқлаш керак.
Тижорат векселлари товар муносабатлари асосида вужудга кела-ди. Улар бошқа векселларга нисбатан ишончлидир.
Кўпгина векселлар молиявий характерга эга, яъни улар брокер ёки маклер томонидан ҳисоб фоизини олиш учун муомалага чиқа-рилади.
«Дўстона векселлар» – бу икки шахснинг ҳар қандай товар ҳара-катисиз банкдан маблағ олиш учун бир-бирларига берадиган вексел-лардир.
Тадбиркорлар томонидан чиқарилган векселларни «бронза» век-селлари деб ҳам аташади.
Банкнинг актив вексель операцияларига акцепт ва аваль опера-циялар киради.
Акцептли операцияда банк ўзи акцептлаштираётган векселни ишончли мижозга чиқариш ҳуқуқини беради. Яъни берилган вексель бўйича ўз ҳисобидан тўловини кафолатлайди. Шундай акцепт кре-дитдан фойдаланаётган мижоз вексель ҳақини тўлаш учун тегишли суммани банкка тўлаш мажбуриятини олади.
Халқаро миқёсда векселлар билан боғлиқ бўлган ҳамма опе-рациялар 1930 йилда қабул қилинган Женевада тузилган конвенция билан қатъий белгиланади.
Вексел бўйича бериладиган кредитдан фойдаланишнинг муҳим шакли аваль ҳисобланади. Бунда вексель бўйича ҳақ тўлаш бевосита вексель берувчи билан амалга оширилади. Аваль эса ҳақ тўлашни кафолатлайди. Акцепт – аваль операцияларининг ўзига хос хусусияти шундаки, улар бир вақтнинг ўзида ҳам актив, ҳам пассив операция-ларга тегишли бўлади.
Банк авали вексель муносабатларини ҳамда уларнинг бошқа банклардаги ҳисоб-китобини енгиллаштиради. Чунки йирик авалда ҳисоб ва қайта ҳисоблашда мутлақ тартибда амалга оширилади. Бир банк томонидан аваллашган векселлар бошқа банк томонидан ҳам ҳисобга олинади.
«Вексель бўйича ссуда» операциясида вексель эгаси бўлиб аввал-ги вексель олувчи қолади, банк эса унинг таъминоти остида мижозга вексель қийматининг 50-70% миқдорида ссуда беради.
Банклар актив операцияларининг муҳим тури товарлар бўйича ссудалар, яъни товарларни гаровга қўйиб ссуда олиш ҳисобланади. Ҳужжатлар, вариантлар (товарларни омборда сақлаш жавобгарлиги билан қилинганлиги тўғрисидаги гувоҳнома), темир йўл ҳужжатлари, коносаментлар (юкни кемага қабул қилинганлиги тўғрисидаги паро-ход жамиятлари гувоҳномаси), юкларни ташиши тўғрисидаги ҳужжат бўйича ссудалар олиш ҳисобланади.
Товарлар бўйича ссудалар банк томонидан товарнинг тўлиқ бозор қийматида эмас, балки унинг бир қисми (одатда, 50-60% дан юқори бўлмайди) берилади.
Бозор иқтисодиёти шароитида асосий муаммо бу товарлар реа-лизацияси, чунки ишлаб чиқарилган ва жўнатилган товар ўз хари-дорини топмаслиги ҳам мумкин. Бозор шароитида кредит муносабат-ларининг маъмурий буйруқбозлик тизимидан фарқи ҳам шудир.
Бозор иқтисодиёти шароитида товарлар мўл-кўлчилигида оддий талаб эмас, балки тўловга қобилиятли талаб зарурдир.
Бозор шароитида товар таъминоти бўйича ссуда бераётган кредит муассасалари таваккал қиладилар. Агар ссуда ўз муддатида қайта-рилмаса, банк товарларни хат қилиб ўз ихтиёрига олади, уларни сотишдан тушган тушум ҳисобидан мижознинг қарзини қоплайди.