Pul tizimi va pul muomalasi Reja

Aim.Uz

Pul tizimi va pul muomalasi

Reja:

• 
  Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi.
  
• 
  Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish. Pul muomilasini barqarorlashtirish yo’llari
  

Tayanch iboralar.

Pul tizimi. Pul tizimi elementlari. Pul tizimi turlari. Valyuta.

Valyuta tizimi va valyuta munasabatlari. Valyuta tizimining turlari. Valyuta kursi va pariteti. Valyuta kursining turlari. Inflyasiya va uning turlari. Inflyasiyadan chiqish va unga qarshi kurashish choralari. Inflyasiyaning iqtisodiyotga ta’siri. Muomiladagi pul massasi. Pul massasiga ta’sir etuvchi omillar. Kassa aylanmasi xomcho’ti. Aholini daromadlari va xarajatlari balansi. Pul agregatlari. Pul muomilasini boshqarishda Markaziy bank tomonidan qullaniladign usullar. Pul muomilasini barqarorlashtirish yo’llari.

1. 
   Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
   

Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va

mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.

Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.

Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi.

1. 
   Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
   
2. 
   Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati.
   
3. 
   Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
   

Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šoђoz pullar xaqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.

Umuman pullar qo’yidagi turlarga bo’linadi

1. Šoђoz pullar

2. Kredit pullar. Kredit pullar qoђoz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi.

3. Tangalar asosan nekel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb kilingan.

Šoђoz pullar tarixiy manbalarga kura XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chiqarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan foydalanilgan. Amerika va Yevropada qoђoz pullar XVII-XVIII asrlarda chiqarilgan

4. 
   Emissiya tizimi - Bu muomiladagi bank biletlari, xazina biletlari, qoђoz pular va qimmatli qoђozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Šimmatli qoђozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chiqaradi.
   
5. 
   Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank.
   

Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud.

1. 
   Metall pullar tizimi.
   
2. 
   Kredit va kogoz pullar tizimi.
   

Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bo’linadi.

Muomiladagi pullarning asosiy qismini qoђoz pullar tashkil qiladi. Šoђoz pullardan foydalanilishiga sabab:

a) Šimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan.

b) Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’ђri bo’lmagan qalbaki tangalarni chiqarilishi.

v) Metal pullarni bo’zilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. Šoђoz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi.

Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.

1. 
   Pul birligi.
   
2. 
   Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
   
3. 
   Baho masshtabi.
   
4. 
   Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qoђoz pul va tanga.
   
5. 
   Emissiya tizimi
   
6. 
   Davlat yoki kredit apparati.
   

Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega.

- Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qoђoz pul aylanadigan, kredit pullarga o’tish.

- pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.

- pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi

- pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.

Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega.

2. 
   O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi
   

Ќar bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustakil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan muomilagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir.

O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:

1. 
   Pul birligi - so’m
   
2. 
   Pul birligining turlari - qoђoz va metal pullar
   
3. 
   Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
   
4. 
   Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
   
5. 
   Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar.
   
6. 
   Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
   
7. 
   Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
   
8. 
   Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.
   

O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov – « bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.

Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi.

Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli «Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash to’ђrisida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi.

Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93 foiz oraliђida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan 38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.

1. 
   Inflyasiya, uni kelib chiqish sabablari, shakllari, oqibatlari va undan chiqish yo’llari
   

Inflyasiya lotincha infeotio so’zidan olingan bo’lib shish, burtish, ko’pchish ma’nosini anglatadi.

Inflyasiya so’zi XIX asr o’rtasidan boshlab iqtisodiy termin sifatida

qo’llana boshlagan, ungacha tibbiyotda xafli usma kasalini ifodalashda qullanilgan.

Lekin xaqiqatda ham xavfli, u umumiqtisod uchun xavfli.

Inflyasiya so’zining iqtisodiy ma’nosi-muomilada mavjud bo’lgan tovarlar va ularning bahosiga va miqdoriga nisbatan ko’p pul chiqarish demakdir.

Inflyasiya so’zi pul muomilasi sohasida AŠShning Shimoliy va Janubiy shtatlari o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomilaga juda ko’p miqdorda (450 mln grin bek) qoђoz dollor chiqarilgan vaqtidan boshlab qullanila boshlagan.

Ularni sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizga tushib ketgan.

Tarixga ko’ra urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarining oshib ketishi, inflyasiya bilan o’zviy boђliq. Masalan, Angliyada kuchli inflyasiya XIX asrning boshida Napolion bilan urush davrida, Fransiyada franso’z revolyusiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida nomoyon bo’lgan. Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyasiya 1923 yillarda bo’lib, muomiladagi pul massasi 496 kvintillion markaga yetgan va pul birligi trillion markaga qadrsizlangan. Oldingi inflyasiyalarning xususiyati shundagi, ular ma’lum davrda nomoyon bo’ladi. Ќozirgi davr inflyasiyasi odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo’lib, xo’jalik faoliyatining barcha sohalarini qamrab olish bilan, pul, omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi.

Inflyasiyaning asosiy sabablari.

a) Jamђarma va iste’mol o’rtasidagi.

b) Talab va taklif o’rtasidagi

v) Muomiladagi pul muassasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutonosibliklardir.

Bulardan tashqari pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomilasi qonunning bo’zilishi, ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi, ishlab chiqarishni qisqarishi, ba’zan byudjet difisetini qoplash uchun qo’shimcha pul chiqarish va boshqalar ham sabab bo’ladi.

Inflyasiyani yuzaga keltiruvchi omillarni ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin.

Ichki omillar mamlakatni monetar – pul siyosati hamda xo’jalik faoliyati bilan boђliq (nomutonosiblik, baholardagi davlatni yakka xokimligi, noto’ђri kredit siyosati, pul muomilasi qonunining bo’zilishi va boshqalar).

Tashqi omillarga jahon iqtisodida bo’lgan inqirozlar (xomashyo, yoqilђi, valyuta buyicha), davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan bo’ladigan noqonuniy operasiyalari va boshqalar kiradi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib inflyasiya deb ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi disproporsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy va to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomilasi qonununing bo’zilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga aytiladi.

Inflyasiya quyidagi shaklda nomoyon bo’ladi.

1. Tovar va xizmatlar bahosining o’zluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida pulning qadrizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib ketishi.

2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi.

3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.

Xalqaro amaliyotda inflyasiyaning quyidagi turlari mavjud.

1. 
   Sudraluvchi inflyasiya. Baholarning o’rtacha yillik usishi 5-10
   

foizdan oshmaydi. Inflyasiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, malakaviy iqtisodiy rivojlanish darajasiga kadar baholar oshishi 3-4 % atrofida ham bo’lishi mumikin. Bu inflyasiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni takomillashtiruvchi omil sifatida nomoyon bo’ladi.

2. 
   So’zib yuruvchi inflyasiya. Bunda narx navo tezroq o’sa boshlaydi. Iqtisodiy o’sish suratlari pasayadi., ishsizlik ko’paya boradi. Inflyasiya yiliga 8-12 % atrofida bo’ladi.
   
3. 
   Shiddatli. Bunda baholarni o’rtacha yillik o’sishi 10-100 % (ba’zida 200 % gacha) bo’lishi mumkin. Inflyasiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarga xos.
   
4. 
   Giperinflyasiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200 foizdan oshib ketadi. Bu inflyasiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarini o’zgarishi bilan boђliq.
   

Adabiyotlarda shu kabi stagflyasiya (inflyasiyani iqtisodiy tanglik bilan birgalikda yuz berishi), loqal (bir mamlakat yoki jahon miqyosida), ichki (bir mamlakat ichida), ochiq (qachonki baholari o’sishi sezilgan holda), yopiq (sekretiy – tovar va xizmatlar sifatini baho o’zgarmagan holda yomonlashuvchi, tovar defiseti sodir bo’lganda) inflyasiya tushunchalari mavjud.

Inflyasiyadan farqliroq deflyasiya narx-navo pasayishini, pul qadrini ortishini bildiradi. U sababli inflyasiyadan yutqazishlar deflyasiya yordamida qoplanishlar sodir bo’ladi.

Inflyasiyadan chiqish uchun:

1. 
   Ishlab chiqarishni rivojlantirish, uni rivojlanishini raђbatlantirish (soliq tizimi, past foizli kreditlar va boshqalar bilan).
   
2. 
   Raqobatbardosh tovar ishlab chiqarish va uni jahon bozoriga chiqarish.
   
3. 
   Muomiladgi pul muassasini cheklash va boshqalar.
   

Xozirgi sharoitda inflyasiyaga qarshi kurashish choralari.

1. 
   Ish xaki va ijtimoiy tulovlarni indesasiyalab borish.
   
2. 
   Tijorat banklari kreditlari bo’yicha foizlarini kayta ko’rib chiqib turish.
   
3. 
   Pulning bankdan tashkariga xarakat qilishiga yo’l quymaslik (kassa apparatlarini joriy etish va boshqalar).
   
4. 
   Šimmatli qoђozlar bozorini kengaytirish va boshqalar.
   

Inflyasiyaning iqtisodiyotga ta’siri.

1. 
   Ishlab chiqarishni stixiyaligi kuchayadi, tarmoqlar mutonosibligi bo’ziladi.
   
2. 
   Bo’sh mablaђlarni ishlab chiqarish sohasidan muomila (savdo) sohasiga oqib o’tishiga sabab bo’ladi.
   
3. 
   Tovarlarni normal xarakati bo’zilib bozordan bozorga kuchib yurishi sodir bo’ladi.
   
4. 
   Olib sotarlikga keng yo’l ochiladi.
   
5. 
   Iste’mol va extiyojni izdan chiqaradi. Šadrsizlangan puldan qochish uchun kerakli, keraksiz tovarlar sotib olinadi.
   
6. 
   Tovarlarni kreditga sotish qisqaradi.
   
7. 
   Bank foizlari oshadi, o’zoq muddatli kredit berish barham topadi.
   
8. 
   Aholi mablaђlarini jamђarmaga jalb etish qiyinlashadi.
   
9. 
   Barter munosabatlari vujudga keladi.
   
10. 
    Byudjet taqchilligi sodir bo’ladi, emissiyaga zo’r beriladi va u inflyasiyani yanada kuchaytiradi.
    

4. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish. Pul muomilasini barqarorlashtirish yo’llari.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan.

Tovar muomilasini taminlash pul miqdoriga ko’p jihatdan boђliq.

Pul muomilasi qonuni - muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan, tovar-pul munosabatlarini o’zida aks ettiradigan qonundir. Bu qonunga ko’ra muomila davrida muomilaga zarur bo’lgan pul miqdori barcha tovarlar so’mmasiga to’ђri proporsional pul aylanishi tezligiga teskari proporsional o’zgaradi.

Xozirgi sharoitda muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdoriga quyidagi omillar ta’sir etadi.

1. 
   Sotiladigan tovarlar miqdori (ko’p bo’lsa ko’p va aksincha)
   
2. 
   Tovarlarni baho darajasi (yuqori bo’lsa ko’p va aksincha)
   
3. 
   Kreditni rivojlanish darjasi (rivojlangan bo’lsa naqd pul kam talab etiladi.)
   
4. 
   Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi
   
5. 
   Pulni aylanish tezligi
   

Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda quyidagi formulada ifodalash mumin.

Bunda: MUZBPM – muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdori

STVXM – sotiladigan tovar va xizmatlar mikdori

ShKVNPXKB – shundan kreditga va nakd pulsiz xisob – kitoblar bo’yicha

MBTM – majburiyatlar bo’yicha to’lovlar miqdori

ShBBKTM – shundan bir – birini qoplaydigan tulovlar miqdori

PMVTVSUAT – pulning muomila va tulov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi.

Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini aniqlashda kassa aylanmasi xomcho’ti hamda aholi daromadlari va xarajatlari balansidan ham keng foydalaniladi.

Kassa aylanmasi xomcho’ti 1991 yildan boshlab mamlakatda kreditni rivojlantirish va kassa rejalari o’rniga tuzila boshlandi. Uni to’zishdan maqsad naqd pulga bo’lgan extiyojni butun respublika va bank muassalari buyicha aniqlash hamda pul muomilasini barqarorlash tadbirlarini ishlab chiqishni amalga oshirishdan iborat.

O’zbekiston Respublikasi MB-ning 2005 yil 20 avgustdagi yuriqnomasiga binoan kassa aylanmasi xomcho’ti quyidagi asosiy kirim mablaђlari va naqd pullar chiqimi yo’nalishari buyicha to’ziladi.

I-kirim

1. Iste’mol tovarlarini qaysi kannallar orqali sotilishidan qat’iy

nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari.

2. Temir yo’l va xavo transportdan pul tushumi

3. Mahalliy transportdan pul tushumi.

4. Komunal va turar joy tulovlari bo’yicha tushumlar

5. Tomoshagoh tashkilotlaridan tushgan tushumlar

6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum

7. Soliq yiђimlari, boj tulovlari va boshqa majburiy to’lovlardan tushumlar

8. Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shuђullanuvchi subyektlardan

tushumlar

1. 
   Omonatlardan tushgan tushumlar
   
2. 
   Pochta aloqasi korxonalaridan tushum
   
3. 
   Bank plastik kartochkalaridan tushumlar
   
4. 
   Mikrokreditlar qaytarilishidan tushumlar.
   
5. 
   Boshqa tushumlar (armiya, ichki ishlar MXX va FVV, partiya va boshqa tashkilotlar).
   

Jami kirim.

Chiqimning kirimdan oshishi

II-Chiqim

1. 
   Ish haqiga (shu jumladan stipendiya va xizmat safari xarajatlari) berilgan naqd pullar
   
2. 
   Neft mahsulotlarini sotib olish uchun berilgan naqd pullar.
   
3. 
   Šishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan naqd pullar
   
4. 
   Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shuђullanuvchi subyektlarga berilgan naqd pullar
   
5. 
   Pensiya, nafaqa to’lovlari va suђurta tovonlarni to’lash uchun berilgan naqd pullar
   
6. 
   Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan naqd pullar
   
7. 
   Boshqa maqsadlar uchun berilgan naqd pullar
   
8. 
   Mikrokreditlarga berilgan naqd pullar
   
9. 
   Omonatlar bo’yicha berilgan naqd pullar
   
10. 
    Pochta aloqasi korxonalariga berilgan madad pullari
    

Jami chiqim

Kirimning chiqimdan oshishi.

Ushbu xomcho’tni bank bo’linmalari barcha korxona va tashkilotlardan yiђib Markaziy bank topshiriђiga binoan kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin yiђiladi.

Markaziy bank ushbu ma’lumotlarni chuqur o’rganib pulni muomilaga ko’shimcha ravishda chiqarish yoki muomiladan olish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi.

Pul muomilasini tashkil etishda aholini daromadlari va xarajatlari balansi ham urganiladi va u quyidagi shaklga ega.

I-Daromadlar

1. Ish xaqi

2. Jamoa xo’jaligi va shaxsiy tamorqadan daromad.

3. Pensiya, stipendiya va nafaqalar

4. Moliya-kredit tizimidan tushumlar

5. Dividendlarni olish va boshqa tushumlar

Jami.

II-Xarajatlar.

1. 
   Tovarlar uchun tulovlar
   
2. 
   Xizmatlarga tulovlar
   
3. 
   Majburiy tulovlar va ixtiyoriy badallar
   
4. 
   Šuyilmalarga o’tkazish
   
5. 
   Aksiya, obligasiyalarni xarid qilish va kechiktirilayotgan to’lovlar
   
6. 
   Boshqa xizmatlar.
   

Jami.

Ushbu balansda aholi daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy

guruhlari: ishchi va xizmatchilar, xodimlarning boshqa guruhlari buyicha ko’rsatiladi.

Ushbu balansni to’zishdan maqsad aholining bo’lishi mumkin bo’lgan pulli daromad va xarajatlarining iqtisodiy asoslangan pragnozlar qilishdan iborat.

Balansda daromadni xarajatlardan ko’prok bo’lishi aholini qo’lida naqd pul qoldiђini oshiqligini, uning aksi esa aholi qo’lidagi naqd pul qoldiђining kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chiqarish, xizmatlar ko’rsatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab chiqishga undaydi. Daromadlarni asosiy qismini ish xaqi, xarajatlarning asosini tovarlar uchun tulovlar tashkil etiladi.

Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomcho’ti pul muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan hisoblanadi. Bu ikkala reja pul aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular o’rtasidagi quyidagi farqlar ham mavjud.

1. 
   Kassa aylanmasi xomcho’tida faqat naqd pul aylanishi ko’rsatilsa aholini daromadlari va xarajatlari balansida aholi amalga oshiradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanish to’liђicha ko’rsatiladi.
   
2. 
   Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi pragnozidan farqliroq aholining shaxsiy tomorqa xo’jaligi, xunarmandchilik va boshqa kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiradigan xarajatlari kursatiladi.
   
3. 
   Aholining pul daromadlari kassa aylanmasi xomcho’tining xarajat qismida, aholining xarajatlari kassa aylanmasi xomcho’tining daromad kismida kursatiladi va boshqalar.
   

Pul muassasi pul muomilasining muhim kursatkichi hisoblanadi. Pul

massasi xo’jalik aylanishidagi naqd pulli xisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi hajmini o’zida ifodalaydi.

Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o’sish sur’atlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari) foydalaniladi.

O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari to’planadi) iborat.

Mo = naqd pullar

M₁₌ Mo + schetlardagi pul qoldiђi + mahalliy byudjet mablaђlari+ byujet, jamoa va boshqa tashkilot mablaђlari.

M₂₌ M₁+xalq bankidagi muddatli jamђarmalar

M₃₌M₂+sertifikatlar + maqsadli zayom obligasiyalari + davlat zayom obligasiyalari + xazina majburiyatlari.

Pul agregatlari M₁ + M₂ ning bir – biridan farqi M₂ ning tarkibiga yakin orada pulga aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi pullar» ni (depozit sertifikatlari, investisiya fondlarining aksiyalari va boshqalar) olishdadir.

1995 yilda nominal pul mussasi M₂ pul massasining 1994 yildagi o’sish darajasidan 1,5 marta kam bo’lgan.

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov 2003 yil 17 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining yiђilishida «Moliyaviy pul muomilasi mutonosibligini ta’minlash masalalarida ijobiy natijalar qo’lga kiritildi…. Pul massasining o’sish sur’ati ancha kamaydi, uning hajmi 2001 yilda YaIM ga nisbatan 14 foizni tashkil etgan bo’lsa, o’tgan yili bu ko’rsatkich 12,5 foizdan iborat bo’ldi» degan edi.

O’zbekiston Respublikasida pul muomilasini boshqarishda Markaziy bank quyidagi usullardan foydalanadi.

1. 
   Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash.
   
2. 
   Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi
   
3. 
   Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini belgilash.
   

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ђrisidagi qonunning 28 moddasiga binoan majburiy rezerev miqdori tijorat bankining yiђilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Tijorat banklari resruslarining Markaziy bankda saklanishi lozim bo’lgan ushbu qismi jamђarma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan o’rniga boђliq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha.

Masalan, Yaponiyada minimal rezerv stavkasi 2,5 %, AŠSh da 12% Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17 %, O’zbekistonda 20 % ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu rezerv 1.05.94 ga 30%, 1.07.96 ga 25 % ga 2006 yildan 15 % ga teng.

Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar buyicha qayta moliyalashtirish stavkasini belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditlarning bahosini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

Bu stavkalar markaziy bankning kredit siyosatidan kelib chiqib keyingi yillarda quyidagicha bo’lgan: 1,01,94 dan 225 %, 1.03.95 dan 300 %., 1.07.96 dan 60 %., 2000 yil yiliga 32.%, 2003 yil 27,1 % , 2005 yildan 16% ni tashkil etadi.

Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq bozorda operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obyekti davlat qimmatli qoђozlari va markaziy bank chiqargan qarz majburiyatlari bo’lishi mumkin.

1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari (KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mablaђlarini xavf-xatardan saqlash va daromad olish imkonini beradi.

KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi bozorda uni sotishi mumkin.

Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish usulidan foydalaniladi.

Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma vakolatlarga ega.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ђrisidagi qonunning 3-moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh maqsadi – milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul massasi, narx – navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z ichiga oladi.

Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.

1. 
   Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil qilish va ta’minlash.
   
3. 
   Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash va ularni boshqarish.
   
5. 
   Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish.
   

Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda kuyidagi usullarda ham tayyorlanadi.

1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomilaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab ketgan hollarda qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961 yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida qullanilgan.

2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$= 1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada qullanilgan.

3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni raђbatlantirish, to’lov muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib inflyasiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansning salbiy qoldiqga ega bo’lishidir.

Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini pasaytirish bilan qullanilgan.

4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul hajmi oshganda qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida 1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro shuro xalq respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda 1000:1 holida qullanilgan.