Pul nazaryalari Reja: Pul nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari Pulning metal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi. Pulning funktsiyalari Pul miқdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi Pul

Pulning metal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi.
Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida tarakiy etdi. Moneta tarkibini bўzish (monetaning ogirlik miқdorini kamaytirish) ga karshi kўrashda progressiv rolg’ uynadi. Bu nazariyalar ўsha davr ruҳi va tўzilayotgan burjuaziya eҳtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baқuvvat metall pullari tarfdori bўlib chiқdilar. Bu nazariya ўsha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U.Stefford (1554-1612Y.) edi. U ўz қarashlarini ўzining Londonda 1581 yilda chop etilgan “Vatandoshlarimizning bahzi odatiy arizalarining қisқartmasi” asarida bayon etdi. Bu oқim tarafdorlari Angliyada T.Men (1571-1641Y.), D.Nors (1641-1691Y.), Frantsiyada bu tahlimotni A.Monkretg’en (1575-1621Y.), Italiyada F.Tamani (1728-1787Y.) va boshқalar rivojlantirdi.
Ularning fikricha barkaror metall valyuta jamiyat iқtisodiy tarakkiyotining muҳim shartlaridan biridir. Jamiyat ahzolarining jamғarishga bўlgan .intilishi iқtisodchilarning boylikning manbaini urganishlariga sabab buladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning ehtirof etishlaricha aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini tahmilaydi.
SHunday қilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini 'z^immatbaҳo metallar bilan almashtirib, ular pulning ҳamma funktsiyalarini bajaradi deb ҳisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchidiklari қuyidagilardan iborat edi: ilk metallchilar ҳaқikiy pullarni қiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi maқsadga muvofik kelishini tushunib yetmadilar;
ilk metallchilar pulning jamiyat tarakkiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga kelgan tarixiy kategoriya ekanligini tushunmadilar;
ular jamiyat boyligi deb kimmatbaҳo metadlarni jamғarishni tushundilar va “bunday boylik manbai savdodir” degan noўrin fikrga keldilar.
Ular jamiyat boyligi meҳnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruҳiy kadriyatlar yigindisi ekanligini tushu na olmadilar. Ilk metallik nazariyasi targibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini ҳimoya қilib chiқkan edilar.
XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi manfaatlarini kondira olmagan metallik nazariyasi ўz mavkesini yўқotdi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iқtisodchisi, tarixiy maktab vakili K-Knis (1821-1898 i.) bu nazariyani ҳimoya қilib chiқdi. Bu ғoyaning kayta tiklanishiga 1871-1873 i. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab bўldi. K.Knis targiboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida faқatgina metallni emas, balki markaziy bank banknotalari ҳam ehtirof etdi. Bu paytga kelib xўjalikda asosiy rolni kredit uynay boshladi va bu oltin monetalar bilan birga muomalada bўlgan va ularga almashtiriladigan banknota emissiyasining asosini tashkil etdi. K.Knis banknotalarni tan olgan ҳolda ҳech nima bilan tahminlanmagan қoғoz pullarga karshi chiқdi. Uning fikricha pul muomalasi metall bilan tahminlangan banknoltalar va metall monetalarga asoslanishi shart. Қoғoz pullar uning fikriga xudda “қoғoz bulka” kabi mahnosiz narsadir. K.Knis tahkidlashicha oltin ўz tabiatiga kўra puldir.
Birinchi jaҳon urushidan sung metallizm tarafdorlari oltin moneta standartni kayta tiklash mumkin emasligini tan olib ўz nazariyalarini ҳimoya kilish maқsadida oltin kuyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota ishlab chiқarishini yoklab chiқdilar.
Oltin standarti birinchi marta 18 asrda Angliyada va 19 asrning oxirlarida boshқa mamlakatlarda joriy etildi. Bu standart oltin monometalizmi deb ҳam ataldi. Oltin tanga standarti oltin standartining ilkkўrinishidir. Bu standart birinchijaҳon urushi boshlanishiga қadar ҳukm surdi. Oltin tanga standartga xos bўlgan belgilar қuyidagilardan iborat bўlgan: tovarlarning baҳolari faқatgina oltinda ulchanardi; oltin tanganing muomalada bўlishi; davlat xazinasi tomonidan cheklanmagan miқdorda monetaғ zarb қilinishi; kredit pullarini ularni nominali bўyicha oltinga erkin almashtirilishi; oltinni olib kirish yoki olib chiқishning takiklanmanligi;ichki bozorda odtin moneta va banknotalar bilan birga ҳaқikiy қiymatga (yahni, tўla ҳak;ikiy қiymatga) ega bўlmagan paytda chakalar va mahlum kursga ega bўlgan davlat қoғoz pullarining muomalada bўlishi. Bu pul tizimi mustaҳkam pul tizimi bўlib, inflyatsiyani inkor etar edi. Muomala uchun zarur bўlmagan oltin miқdori yana xazina kўrinishiga kaytar edi. Ammo kapitalizmning krizisi davrida bu muvozanat izdan chiқdi. Ikkinchi jaxon urushi davrida AҲI dan boshқa urўshayotgan davlatlar banknotalarni oltinga almashtirishini va oltinni chetga olib chiқishni bekor killndi. Oltin muomaladan surib chiқarilib xazinaga aylantirildi. AҚSHda esa oltin monetalar 1934 yilga қadar muomalada bўldi.
Birinchi jaҳon urushidan keyin 20 yillarda bahzi mamlakatlarda oltin қuyma standart joriy kilindi. Bu standartning oltin tanga standartdan asosiy farқi shunda ediki, muomaladagi banknotalar 12-12,5 kg. atrofidagi oltin kuymalarga almashtirilardi. 12,5 kg. lik қuymaga banknotani almashtirish uchun Angliyada 1700 ft, st., Frantsiyada 215 ming fr. talab қilinar edi. Bu bilan oltin muomaladan xalkaro oborotga chiқarildi. Ichki oborotda esa bunday imkoniyatga faқatgina yirik firmalar va puldorlar ega bўlib қoldilar xolos.
Oltin kuyma standartga kirmagan mamlakatlarda banknotalarni bevosita oltinga almashtirish tiklanmadi. Bu mamlakatlar ўz kredit lullarini oltin kuyma standartga kiruvchi mamlakatlarning devizlariga(yahni valyutalariga) almashtirishini mўljallangan edilar. Bu bir mamlakat valyutasining ikkinchi davlat valyutasiga bokdikiarini keltyrib chiқarar edi.
Pul sitemasining bu kўrinishi oltin deviz standart nomini oldi. 1929-33 yillardagi ekaҳon krizisidan keyin barcha mamlakatlarda oltin deviz standartning bahzi elementlarini oltin dollar standart ўzida olib қoldi. Bu standartning ўziga xos xususiyati shunda ediki; birinchidan, bu standartdan foydalanish ҳukuki faқatgina chet el emission banklari uchungina saklab kolingan edi, ikkinchidan, bu standartda faқatgina AҚSH dollarigina oltin bilan aloқasini saklab қolgan edi xolos. 1971 yil dekabrg’ oyidan boshlab dollarning oltin pariteti bekor қilinishi bilan oltin standartning barcha kўrinishlari ўz kuchini yўқotdi.
Oltin standarti barbod bўlishi va iқtisodiyotni davlat ishtirokida boshқarilishiga bilan metall pul nazariyasining ўrni boshқa nazariya bilan almashtiriladi. Neometalizmoimining asosiy kamchiligi shundaki, ular iқtisodni davlat tomonidan boshқarilishi bilan oltinga almashtirilmaydigan kredit pullar orasida ichki boғligini ehtiborga olmadilar.
Nominalizm қuldorlik tizimi davridagi faylasuflar tahlimotida yuzaga kelgan bўlib, bu ilk nominalizmdir. Birinchi nominalistlar tanga tarkibini bўzish (tanganing ogirlik miқdorini kamaytirish)ni kur-kurona madҳ etuvchilar bўlganlar. Yemirilib ketgan tangalarni teng қiymatli tangalar bilan muomalada bir xilda yurganligiga asoslanib, ular pulning metall miқdori emas balki, uning nominal muҳimdir deb dahvo қilib chiқdilar.
Nominalizm. XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi tўla kimmatga eta bўlmagan tangalar bilan tЎlgan davrda shakllandi. Xuddi shu tўla қimmatga ega bўlmagan tangalar (қoғoz pullar emas) ilk nominalizmning asosida yotar edi.
Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ҳam Angliyadan chiқdi. Bular yepiskop, faylasuf-idealist Dj.Berkli (1683-1753Y.) va iқtisodchi Dj-Styuart (1712-1780 i.) lardir.
Nominalistlar қuyidagicha xulosaga keldilar: pulni davlat bunyodga keltiradi; pulning қiymati unda kўrsatilgan nominali bilan aniқlanadi. Xuddi shu bilan bu nazariya nominalizm deb atala boshlandi. Nominalizmning asooiy xatosi shundaki, bu nazariya bўyicha pul: қiymati daalat tomonidan aniқlanar emish. Dj. Berkli pul aslini olgan marka, uniag қanday materyaldan yasalganligining va nimani ake ettirishini:
kanaka aҳamiyati bor degan royani oldinga surdi. Xuddi shu bilan u moddiy қiymat nazariyasini va pulning tovarlik tabiatini rad etdi. Pulning umumi-қiymat ekvivalenti sifatida obhektiv ravishda paydo bўlish moҳiyatin; tushunmay, nominalistlar uning қiymati davlatning subhektiv ҳoxishi irodasiga boғliқdedilar.
Nominalistlar pulning қiymat ўlchovini va baҳolar masshtabini aralashtirib yubordilar. Dj-Styuart pulni tent bўlgan bulaklardan iborat masshtab deb aniқladi. SHu bilan birgalikda geografik masshtabni tushunish va ishlatish mumkin agar, buning asosida masofa mavjud bulsa; maҳsulot ogirligini Ў^chash mumkin, agar u қandaydir ouirlikka ega bulsa; shu kabi pul ҳam қiymat ўlchovi funktsi-yasini bajaradi, agar u tovar bilan қandaydir ҳamjinslikka ega bulsa, deb uktirdi.
Nominalizmning keyingi rivojlanishi (asosan Germaniyada) XIX asrning oxiri va XX asrning boshiga tўtri keladi. Bu davr nominalist-tarning asosiy namoyondalaridan biri G.Knap (1842-1926 i.) edi. G.Knap ўzining “Davlat pul nazariyasi” (1905) asarida aytishicha pulning davlat tomonidan belgilanadigan sotib olish kobliyati mavjud. SHu sababli ҳam pul davlat tomoaidan yaratiladi. Bu nazariyani esa u davlat pul nazariyasi deb ataydi.
Knapp va uning izdoshlari oldingi noministlardan farқli ularoқ ўz nazariyalarni tЎla kimmatga ega bўlmagan tangalarga emas balki қoғoz pullarga asoslagan edilar. Knapp pul massasini taҳlilkilishda davlat xazina biletlari va almashinadigan tangalarnigina ehtiborga oldi. Kredit pullari (veksel, chek, banknota) ni u aloҳida kategoriya deb karab ўz izlanishlaridan ularni chiқarib tashlaydi. Bu ularning katta xatosi edi. Nominalistlarning asosiy kamchiligi shundaki ular pulning moҳiyatini uning ҳukukiy asosidan izladilar.