Psixologiyasi

Abu  Ali  ibn 
S in o d ir   / 9 8 0 — 1 0 3 7 /.  B u y u k   o lim   sifa tid a   u  b a rc h a   h o d is a la r- 
n in g   ilm iy   m o h iy a tin i  o c h ib   b e r is h g a   h a r a k a t  q ilg a n .  Ib n  
S in o n in g   p e d a g o g ik   va  p six o lo g ik   q a ra sh la ri  ijtim o iy   a so s d a  
q u rilg a n   b o ‘lib ,  u  b o la   ta rb iy a sid a   u m u m in s o n iy   ta m o y iln in g  
q o ‘lla n ilis h in i  y o q la b   c h iq q a n   va  ta rb iy a c h i  o ta -o n a la rg a   b o la n i 
q a ttiq   t a n a   ja z o s id a n   k o ‘ra , 
sh ax siy   ib ra t  o rq a li  ta rb iy a la s h  
m a ’q u l l ig i n i  
u q tir g a n . 
M u ta f a k k ir n in g   q a la m ig a  
m a n s u b  
b o ‘lg a n   « D o n is h n o m a » ,  «R iso lay i  ish q » ,  «Tib  q o n u n la ri» ,  « U y  
x o ‘ja lig i»   k a b i  q a to r   a sa rla ri  O kr ta   O siy o   x alq lari  a x lo q -o d o b i, 
p six o lo g iy a si  va  ta b o b a t  o la m id a   a lo h id a   o ‘rin   tu tg a n   y irik  
ilm iy   t a d q i q o t l a r   h iso b la n a d i.
A x lo q iy   ta rb iy a   m a s a la la rid a   a llo m a   o ila n in g   o ‘m in i  a lo h i­
d a   t a ’k id la g a n . 
O ila   v a  o ilav iy   m u n o s a b a tla r  m a sa la si  u n in g  
« T a d b iri  m a n z il»   a sa rid a   o kzig a  x o s  ta rz d a   b ay o n   e tilg a n .
O ila v iy   m u n o s a b a tla r n in g   tu rli  to m o n la rin i  y o r ita r   e k a n , 
Ib n   S in o ,  a w a l o m   b o r   o ila   b o s h lig 'i  o ld ig a   q a to r  ta la b la rn i 
q o ‘y a d i.  O ila   b o s h lig 'i,  d e b   y o z a d i  u ,  h a m   n a z a riy ,  h a m   a m a liy  
j ih a t d a n   o i l a d a   ta rb iy a   m a s a la la rin i  m u k a m m a l  o ‘z la s h tirm o g ‘i 
lo z im .  A g a r   o ila   b o sh lig ‘i  ta jrib a siz   b o ‘lsa,  u  o ‘z  a ’z o la rin i 
y ax sh i  ta rb iy a la y   o lm a y d i,  o x ir-o q ib a t  u  yaxshi  ijo b iy   n a ti- 
ja la r g a   e r is h a   o lm a y d i,  y o m o n   ta rb iy a   n a fa q a t  u sh b u   o ila ,  b alk i 
q o ‘s h n i l a r g a , 
m a h a l! a - k o ‘y ga 
h a m  
y o m o n  
t a ’s ir  
q ilis h i 
m u m k in .  O ila d a g i  b o la   ta rb iy a si  o ta - o n a n in g   ja m iy a td a   tu tg a n  
m a v q e y id a n   q a t ’i  n a z a r,  u la rn iig   b irla m c h i  v a z ifa s id ir,  d e b  
h is o b la y d i  Ib n   S in o .  O ta - o n a   d a v la t  b o sh lig ‘im i  y o k i  o d d iy  
f u q a r o m i,  b a r ib ir ,  u   b o la   ta rb iy a si  b o ra sid a   m a s ’u ld ir.  D a v la t

---

b o sh liq la ri,  r a h b a r la r   b o la   ta rb iy a si  x u s u s id a   b a rc h a g a   ib ra t 
b o ‘lm o q la ri  lo z im .
Ib n   S in o n in g   b o la   ta rb iy a si,  ta r b iy a   p six o lo g iy a si  va  r a h -  
b a r la rg a   q o ‘y g a n   u s h b u   ta la b la r i  o ‘s h a   d a v r d a   q a n c h a l i k  
ta ra q q iy p a rv a r  v a  z a r u r   b o ‘lsa,  b iz n in g   b u g u n g i  k u n im iz d a   h a m  
u  o ‘z  k u c h in i  y o ‘q o tg a n i  y o ‘q.
U n in g   fik ric h a ,  ta rb iy a c h i,  y a ’n i  o t a - o n a   « n a fa q a t  s o kz  h i ­
la n ,  balki  a m a ld a   h a m   b o la   ru h ig a   t a ’s ir   k o ‘rs a tm o g ‘i  lo zim »  
/ I b n   S in o .  T a d b iri  m a n z il,  4 4 - b e t/.
^ / ^ I b n   S in o n in g   s e v g i-m u h a b b a t  v a   e r - x o t in   m u n o s a b a tla ri 
b o ra sid a g i  fik rlari  h a m   d iq q a tg a   s a z o v o r d ir ,  « E n g   y u k sak   sevgi 
d e b , 
t a ’k id lay d i  u ,  —  bu  in s o n iy   sev g i  b o ‘Iib,  b u n d a y   sevgi 
k ish in i  sax o v a tli  q ila d i,  un i  o q k o ‘n g il  v a   jo z ib a li  k ish ig a  a y la n - 
tirad i» .  A llo m a n in g   fik ric h a ,  sevgi  in s o n   z im m a s ig a   ju d a   k a tta  
ax lo q iy   va  h u q u q iy   m a s ’uliyat  y u k la y d i.  U   in s o n   b a x tin in g   n e -  
g izi,  d e g a n d a   o s h iq lik   em as, 
b a lk i  o s h i q - m a ’s h u q lik n i  t u s h u -  
n ad i.  O s h iq - m a ’s h u q lik   b ila n   tu r m u s h   q u r is h   o ila   m u s ta h k a m -  
lig in in g   aso si  s ifa tid a   t a ’k id lan ad i.
T u rm u s h   q u rg a n   e r -x o tin la r  m u n o s a b a ti  b o ra s id a   e sa   m u -  
ta fa k k ir,  « E rk a k   k ish i  o ila   b o sh lig ‘id ir,  u   o ila n in g   b a r c h a   e h t i -  
y o jlarin i  q o n d ir m o g ‘i  lo zim ,  c h u n k i  b u   u n i n g   b irla m c h i  v a z i- 
fasidir»,  —  d e b   y o z a d i.  A yol  e sa   e r k a k n in g   m u n o s ib   y o ‘ld o s h i, 
u   b o la   tarb iy a si  b o ra s id a   e n g   y ax sh i  v o r is   v a  y o rd a m c h id ir . 
U n in g   e r -x o tin   m u n o s a b a tla ri  x u s u s id a g i  fik rla ri  h a m   o ‘s h a  
d a v r  u c h u n   o kt a   ilg ‘o r   va  a h a m iy a tli  e d i. 
U   o ‘z in in g   « O ila  
x o ‘jalig i»   k ito b id a   a y o lla r  ax lo q a n   e n g   m a q b u l ,  y u q o ri  s ifa tla rg a  
ega  b o ‘lm o q la ri  lo z im ,  d e b   y o z a d i,  S h u   k ito b n in g   «A fsofiy  b e x -  
ta r in   za n x o »   /A y o lla m in g   y ax sh i  fa z ila tla ri  h a q id a /   bo M im id a 
u la rn in g   q u y id a g i  fa zilatla ri  t a ’k id la n a d i:  «A yol  a q la n   d o n o , 
u y a tc h a n ,  ib o li,  iffa tli  b o l i b ,   k o ‘p   g a p irm a s lig i  lo zim :  u  e rig a  
b o ‘y su n m o g ‘i,  u n i  se v m o g 'i,  f a r z a n d ia r   t u g ‘ib,  d o im o   h a lo l, 
p o k ,  t o ‘g ‘ri  s o ‘z,  k a m ta r   b o ‘lishi  k e ra k ,  in jiq   b o ‘lm aslig i,  o ‘z  
iffati  va  o b r o ‘s in i  t o ‘k m aslig i  lo z im ;  u   h e c h   q a c h o n   erig a  n is -  
b a ta n   d im o g cd o rlik ,  v iq o r  h issin i  k o krs a tm a s lig i,  o ‘z  is h la rin i 
y ax sh i,  o kz  v a q tid a   b ajarib ,  o ila n in g   m o d d i y   b o y lik la rin i  t e -  
ja m k o rlik   b ila n   is h la tm o g ‘i  lo z im ;  o ‘z   x u lq - a tv o r i  b ila n   o ‘z  
e rin in g   q a lb id a   h a d ik s ira sh   hissig a  o ‘r in   q o ld irm a s lig i  k erak »  
/ I b n   S in o .  « T a d b iri  m a n z il» ,  3 8 - b e t/.
B izn in g   fik rim iz c h a ,  oila  va  a y o l  o ‘r n i  x u s u s id a   Ib n   S in o  
b a ’z a n   b ir  to m o n lilik k a   y o ‘l  q o ‘y g a n d e k   t u y u la d i,  c h u n k i  h u n ­
d a   asosiy  e ’tib o r   v a  u rg ‘u   fa q at  ay o l  s h a x s ig a   q a r a tila d i,  le k in

---

b u   fik r la r n in g   a s o s id a   a y o lla r n in g   p s ix o lo g ik   j i h a t d a n   o ila  
m u h itin i  if o d a la y d ig a n   k is h ila r  s ifa tid a   q a r a s h   h o z irg i  d a v r 
u c h u n   h a m   a h a m iy a tlid ir .
U m u m a n ,  I b n   S in o   a y o l  k ish ig a   in s o n iy   m u n o s a b a td a  
b o ‘lib ,  e r   v a  x o ti n   o ‘rta sid a g i  m u n o s a b a tla r  o ‘z a ro   h u rm a t  va 
b ir-b irin i  t u s h u n is h g a   a s o s la n m o g ‘i  lo z im lig in i  h im o y a   qilib  
c h iq q a n lig i  d i q q a tg a   s a z o v o r jih a td ir.
Ib n   S in o n i n g   m e h n a t   ta rb iy a si  b o ra s id a g i  fik rla rid a n   b iri, 
m a s a la n ,  h a r   b i r   b o la n i ,  d e y d i  u ,  « B iro r  h u n a r g a   o ‘rg a tm o q  
sh a r t,  y o sh   y ig it  b i r o r   h u n a m i   o ‘rg a n sa ,  u n i  h a y o td a   ta tb iq   e ta  
o ls a   v a  m u s t a q il   h u n a r   tu fa y li  o ila n i  t a ’m in la y d ig a n   b o ‘ls a - 
g in a ,  o ta s i  u n i  u y la n tir ib   q o ‘y m o g ‘i  lo z im » ,  —  d e b   h iso b lay d i. 
D e m a k ,  a l l o m a n i n g   o ila  q u ris h   u c h u n   z a r u r  ijtim o iy  v a iq tis o d iy  
y e tu k lik   h a q id a g i  fik rla ri  b iz   u c h u n   h o z ir   h a m   z a ru rd ir.  S a b a b i, 
o ila n in g   m u s ta h k a m lig i  v a  b ax tli  b o ‘lish i  a y n a n   o ila   q u rg a n la r- 
n in g   h a m   i j ti m o iy ,  h a m   iq tis o d iy   j i h a t d a n   y e tu k lik la rig a   va 
a y n iq sa ,  y ig itn in g   o il a   q u ris h g a  ta y y o rg a rlig ig a   b o g ‘liq dir.
X I  a s m in g   b u y u k   m u ta fa k k iri  v a   s h o iri