"psixologiya"

taksislar  deb  ataladi.    Tropizmlar  har  xil  bo’ladi:  fototropizm  -  tirik 
organizmning  yorug’lik  ta’siri  ostida  harakatga  kelishi;  termotropizm  -  tirik 
organizmning issiqlik ta’siri ostida harakatga kelishga moyilligi; xemotropizm - 
tirik  organizmning  ma’lum  fizik-ximiyaviy  muhitni  tanlab  olishga  bo’lgan 
moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexanik qo’zg’atuvchi ta’siri ostida 
harakatga kelishi va x. k.  O’simliklar olamida aks ettirishning biologik shakli 
faqatgina tropizmlardan iborat. 
Hayvonlarda  ta’sirlanishning  yangi  turi  -  sezuvchanlik  yuzaga  kelgan. 
Seskanuvchanlikdan  sezuvchanlikka  o’tish  boshqacha  hayot  tarixi  bilan 
bog’liqdir.    A.  N.  Leontyevning  gipotezasiga  ko’ra,  sezuvchanlik  "genetik 
jihatdan  qaraganda,  muhitning  organizmni  boshqa  ta’surotlar  bilan  bog’lovchi, 
organizmni  muhitda  mo’ljal  olishga  yerdam  beruvchi,  signallik  vazifasini 
o’tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo’lak narsa emas".
4
 Yuksak tashkil topgan 
hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi,  sezgi organlari (a’zolari) tarkib topadi.  
Narsalarning aslida befarq, ya’ni organik ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari 
(hidlari,  shakllari,    ranglari)  signallik  ahamiyatiga  ega  bo’ladi.    Shu  sababdan 
hatto  eng  sodda hayvon ham  ma’lum  sharoitda  faqat biotik qo’zg’atuvchilarga 
emas,    balki  ayni  shu  konkret  vaziyatda  biotik  qo’zg’atuvchining  paydo 
bo’lganidan  signal  beruvchi  abiotik,    indifferent  qo’zg’atuvchilarga  ham  javob 
bera  boshlashi  mumkin.    Yashash  usulining  o’zgarishi  bilan  ko’p  xo’jayrali 
organizmlarda  tanalarining  tuzilishi  ham  murakkablashib  boradi,  ma’lum 
turdagilarni  aks  ettiruvchi  maxsus  organlar  -  sezgi  organlari  rivojlanadi,    aks 
ettirish shakllari ham anchagina murakablashadi.   
Nerv  sistemasi  taraqqiyoti  sezgi  nerv  sistemasi  taraqqiyoti,  sezgi 
organlarning  taraqqiyoti  shu  bilan  birga  hayvonlarning  hayot  kechirishi  tarziga 
                                                           
4
 Leont’ev А.N. Problemi razvitiya psixiki .-М., МGU,2000. s. 56 b 

---

 
15 
moslashuvchanlik,    ijro  qiluvchanlik  bilan  birga,  axborot  olish  jarayonida 
bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog’langandir.   
     Hayvonlar  olamida  aks  ettirishning  turli  xildagi  barcha  shakllari  orasidagi 
umumiylik  va  ularning  hatti-harakatlarining  mexanizmlarini  hisobga  olgan 
xolda  hayvonlarning  instinktiv  harakatlari,    ko’nikmalar  va  aqliy  (intellektual) 
hatti-harakatlari  farqlanadi.  Instinktlar.    Instinktlar  hayvonlar  hatti-
harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir.  Masalan: qushlarning  in yasashda 
cho’p,  loy tanlashi,  o’rgimchaklarning to’qish san’ati.  Asalari o’z kataklarida 
go’yo  puxta  hisob  qilib  turganday,    aniq  reja  bilan  ko’radi.  Bundan  tashqari 
asalarilarda  bir-birini  xabar  berish  qobiliyati  mavjud.    Instinktlar  bir  qator 
moslashuv  harakatlari  tizmasidan  iborat.    Bir  harakatning  tugallanishi  boshqa 
harakatni  vujudga  keltiradi.    Instinktiv  harakatlar  yuzaki  kuzatganda  o’zining 
"maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga 
muvofiq  hatti-harakatlarda  maqsadni  anglashni  uchratmaymiz.  Instinktlar 
ma’lum  tashqi  qo’zg’atuvchi(lar)ning  ta’sir  ko’rsatishiga  javob  tariqasida 
yuzaga  keladi.  Instinktiv  hatti-harakat  deyarli  o’zgarmaydi,    lekin  bu 
harakatning  bironta  muhim  qismi  o’zgarib  qolsa,  u  har  gal  maqsadga 
muvofiqligini  yo’qotadi.  Masalan,  agar  asalarilarning  asal  saqlash  uchun 
yasalgan  uyalarini  orqa  tomonidan  qirqib  qo’yilsa  (ya’ni  tagi  teshib  qo’yilsa), 
bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib,  garchi 
asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham,  uyaning og’zini ustki 
tomondan  mum  bilan  berkitib  quya  beradi.  Harakatlarning  instinktiv  shakllari 
faqat  doimiy  sharoitlardagina  maqsadga  muvofiqdirlar.  Shuni  qayd  qilib  qilib 
o’tish kerakki,  garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos 
bo’lsa  ham,    lekin  ularni  amalga  oshirish  alohida  organizmlarda  biroz 
boshqacharoq bo’ladi.  Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har 
xil  tarzda  amalga  oshirilishi  yashash  sharoiti  keskin  o’zgargan  xolda 
organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi.