"psixologiya"

 
2.  Sezgi va ularning ahamiyati,  klassifikasiyasi va qonuniyatlari. 
          Tevarak-atrofdagi narsalar haqida, tovushlar va ranglar, hidlar va harorat,  
miqdor va boshqa ko’plab narsalar to’g’risida biz sezgi organlari tufayli bilamiz.   
 
Sezgi  –  bu  oddiy  psixik  jarayon  bo’lib,    u  moddiy  olamdagi  narsa  va 
xodisalarning  ayrim  xususiyatlarini,    shuningdek,    moddiy  qo’zg’atuvchilar 
tegishli reseptorlarga bevosita ta’sir etgan taqdirda organizmda hosil bo’ladigan 
ichki holatlarga aytiladi. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta’sir qilib sezgi 
hosil qildiradi. 
 
Sezgi a’zolari axborotni qabul qilib oladi,  saralaydi,  jamlaydi va miyaga 
yetkazib beradi. Miya bunday axborotni benixoya katta va tuganmas oqimini har 
daqiqada qabul qilib va qayta ishlab turadi. 
 
Sezgi  a’zolari  tashqi  olamning  kishi  ongiga  kirib  keladigan  yagona 
yo’llaridir.  Biz  moddaning  Hech  qanday  shaklini,  harakatning  Hech  qanday 
shaklini sezgilardan boshqacha yo’l bilan bila olmaymiz. Sezgi a’zolari kishiga 
tevarak-atrofdagi olamda mo’ljal olish imkonini beradi.  Agar kishi barcha sezgi 
a’zolaridan  maxrum  bo’lib  qolsa  bormi,    u  o’zining  atrofida  nimalar  yuz 
berayotganini  bila  olmas,  atrofdagi  odamlar  bilan  munosabatga  kirisha  olmas, 
ovqatni qidirib topa olmas, xavf-hatardan qutilib qola olmas edi.   
 
Sezgilar mohiyatiga ko’ra obyektiv olamning subyektiv siymosidir. Lekin 
sezgilarning  hosil  bo’lishi  uchun  organizm  moddiy  qo’zg’atuvchining  tegishli 
ta’siriga berilishi kifoya qilmaydi,  balki organizmning o’zi ham qandaydir ish 
bajarishi darkor.  Bu ish yo faqat ichki jarayonlardan,  yoki tashqi harakatlardan 
iborat bo’lishi mumkin.  Lekin u hamisha bo’lishi shart. Sezgilar muayyan payt 
davomida  reseptorga  ta’sir  o’tkazayotgan  qo’zg’atuvchining  o’ziga  xos 
quvvatini nerv jarayonlari quvvatiga aylanishi jarayonida hosil bo’ladi.   
 
Sezgi  nerv  sistemasining  u  yoki  bu  qo’zg’atuvchidan  ta’sirlanuvchi 
reaksiyalari  tarzida  xosil  bo’ladi  va  har  qanday  psixik  xodisa  kabi  reflektor 
xususiyatiga  ega.  Qo’zg’atuvchining  o’ziga  aynan  o’xshaydigan  analizatorga 
ta’siri natijasida hosil bo’ladigan nerv jarayoni sezgining fiziollogik asosi bo’lib 
hisoblanadi.   

---

 
101 
 
Analizator uch qismdan tarkib topadi: 1. Tashqi quvvatni nerv jarayoniga 
o’tkazadigan  maxsus  transformator  hisoblangan periferik  bo’lim  (reseptor),    2. 
Analizatorning  periferik  bo’limini  markaziy  analizator  bilan  bog’laydigan 
yo’llarni  ochadigan  afferent  (markazga  intiluvchi)  va  efferent  (markazdan 
qochuvchi)  nervlar,    3.  Analizatorning  periferik  bo’limlaridan  keladigan  nerv 
signallarining  qayta  ishlanishi  sodir  bo’ladigan  qobiq  osti  va  qobiq  (miyaning 
o’zi bilan tugaydigan) bo’limlari.  Sezgining hosil bo’lishi reflektor yoyi tufayli 
bo’ladi.   
 
Aks  etish  xususiyatiga  va  reseptorlarning  joylashgan  o’rniga  qarab 
sezgilar  odatda  uch  guruhga  ajratiladi:  1.    Eksterioseptiv  sezgilar.    Bularga 
tashqi muhitdagi narsalar va xodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan va tana 
yuzasini  sezadigan  sezgilar  (ko’rish,    eshitish,    hid  bilish,    tam  bilish,    teri-
tuyg’u)  kiradi.    2.  Tananing  ichki  a’zolaridagi  o’zgarishlarni    sezadigan 
interioseptiv sezgilar. Bunga organik sezgilar kiradi. 3. Mushaklar va paylardagi 
holatni  sezadigan  prorioseptiv  sezgilar.    Bunga  muskul-harakat  sezgisi  kiradi. 
Ular  gavdamizning harakati va holati xaqida axborot beradi.  
  
Eksterioseptorlar  o’z  navbatida  yana  ikki  guruhga  bo’linadi:  kontakt  va 
distant  sezgilar.  Kontakt  sezgilarga  teri-tuyg’u  va  ta’m  bilish  sezgilari  kirsa, 
distant  sezgilarga  ko’rish,  eshitish,  hid  bilish  sezgilari  kiradi.    Hozirgi  zamon 
fani ma’lumotlariga asoslanib sezgilarni tashqi va ichki sezgilarga bo’lish yetarli 
emas.  Sezgilarning  ba’zi  bir  turlarini  tashqi-ichki  deb  hisoblasa  ham    bo’ladi.  
Ularga  harorat  va  og’riq,  tam  bilish  va  tebranish,    mushak-bo’g’in  va  statik-
harkat sezgilari kiradi. 
 
Sezgilarga xos bir qancha qonuniyatlar mavjuddir. Avvalo sezgining hosil 
bo’lishligi uchun qo’zg’atuvchi ma’lum kuchga  ega bo’lishi lozim. 
 
Qo’zg’atuvchi  ta’sir  etishi  bilan  sezga  hosil  bo’lmaydi,  balki  oradan 
ma’lum vaqt o’tadi.  Bu vaqt 0, 02 sekunddan 0, 1 sekundga tengdir. Xuddi shu 
singari,  sezgi  hosil  bo’lgach,  ma’lum  muddat  davom  etadi.  Davom  etish 
muddatiga  qarab  sezgilar  qisqa  va  uzoq  muddatli  bo’ladi.  Sezgilar  kuchli  va 
kuchsiz ham bo’lishi ham mumkin. Bu qo’zg’atuvchi kuchiga bog’liqdir.  
Sezgi  chegaralarga  ham  egadir.  Uning  quyi  va  yuqori  chegarasi 
farqlanadi.  Sezgirlikni  mashq  yo’li  bilan  yoki  maxsus  morfiy  modda  ta’sirida 
kuchaytirishga sensibilizasiya deyiladi.  
 
Adaptasiya  ham  sezgiga  xos  xususiyatdir.  Adaptasiya  deb  sezgi 
organlarining tashqi qo’zg’atuvchilarga moslashishiga aytiladi.  Adaptasiyaning 
uch turi farq kilinadi: 
1. Qo’zg’atuvchining uzoq vaqt ta’siri natijasida sezgining yo’qolib qolishi. 
2. Kuchli qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgining zaiflashishi.   
3. Kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgirlikning ortishi.   
 
Sinesteziya  –  bu  ikki  sezgining  yaxlit  bir  sezgi  bo’lib  qo’shilib  ketishi 
demakdir.