"psixologiya"

Nutq  va til to’g’risidagi tushuncha.  Nutqning turlari va funksiyalari.  
Yuqorida  aytganimizdek,    muloqotda  biz  tildan  foydalanamiz.    Til 
muloqotga kirishuvchilar o’rtasida aloqa bog’lanishini ta’minlaydi.  Negaki,  til 
shu  maqsad  uchun  tanlangan  so’zlar  mohiyatiga  ko’ra  kodlashtirgan  holda 
axborotni  berayotgan  kishi  ham,    uning  kodini  ochgan,    ya’ni  uning  ma’nosini 
tushungan va shu axborot asosida o’z xulq–atvorini o’zgartirgan,  bu axborotni 
qabul  qilayotgan  kishi  ham  tushunadi.    Agar  kodni  tushunmaganda  edi,  
tomonlar  bir–birini  tushunmas  va  noto’g’ri  hatti–harakatlar  qilgan  bo’lur  edi.  
Masalan,  qadimgi Vavilondagi minora qurilishi.   
Nutq – bu og’zaki kommunikasiya,  ya’ni til yordamida muloqot o’rnatish 
jarayoni demakdir.  Ijtimoiy tajribada biron–bir mazmunni anglatadigan so’zlar 
og’zaki  kommunikasiya  vositasi  hisoblanadi.    So’zlar  eshittirilib  yoki  ovoz 
chiqarmasdan  aytilishi,    yozib  qo’yilishi  yoki  kar–soqov  kishilarda  ma’lum  bir 
mazmunga ega bo’lgan imo–ishoralar vositasida almashtirilishi mumkin.     
Quyidagi nutq turlari farq qilinadi: yozma va og’zaki nutq.  O’z navbatida 
og’zaki nutq diologik va monologik nutqlarga bo’linadi.  Og’zaki nutqning eng 
sodda  turi  diolog,    ya’ni  biror  narsani  muhokama  qilayotgan  suhbatdoshlar 
nutqidir.    Og’zaki  nutqning  ikkinchi  turi  monolog  nutq  bo’lib,    uni  bir  kishi 
boshqasiga  yoki  uni  tinglayotgan  ko’plab  kishilarga  qarata  gapiradi.    Bunga 

---

 
51 
o’qituvchining hikoyasi,  o’quvchining kenggaytirilgan javobi,  ma’ro’za va shu 
kabilar kiradi.    
Dialog nutqda til qoidalariga unchalik rioya qilinmasa ham suhbatdoshlar 
bir–birlarini tushunaveradilar.   
Yozma  nutq  insoniyat  tarixida  og’zaki  nutqdan  ancha  keyin  paydo 
bo’lgan.    Yozuv  tufayli  odamlar  to’plangan  tajribalarni  avloddan-avlodga 
to’lasicha yetkazish imkoni tug’ildi.  Bordi-yu bu tajribalar og’zaki nutq tarzida 
o’tkazilganda  bo’zilishi,    o’zgarishi,    hatto  yo’kolib  ketishi  mumkin  edi.  
Masalan,    bobokolonimiz  Imom  al-Buxoriy  tomonidan  «Hadis»larni  yozma 
to’plashga o’tilganligi.     
Yozma  nutq  ham  dialog  va  monolog  shakllarida  uchraydi.      Nutqning 
nerv  –  fiziologik  mexanizmini  eshitish  va  harakat  analizatorlari  tashkil  etadi.  
Chunki  axborotni  qabul  qilish  va  uni  boshqalarga  berish  uchun  avvalo  eshitish 
analizatorlari  yaxshi  ishlashi  kerak.    Gapirayotganda  esa  o’pka,    og’iz 
muskullari faol harakatga keladi.  Ayniqsa,  artikulyasion apparat yaxshi ishlashi 
kerak.    Buning  faoliyatisiz  birorta  harf  yoki  so’z  hosil  bo’lmaydi.    Nutqning 
nerv–fiziologik  mexanizmlarini  bosh  miyadagi  nutq  markazlari  ham  tashkil 
etadi.    Olimlarning,    ayniqsa,    A.  R.  Luriyaning  tajribalari  shuni  ko’rsatadiki,  
bosh  miyadagi  nutq  markazlari  ishdan  chiqsa,    nutqni  tushunish  yoki  nutq 
so’zlash  birdaniga  izdan  chiqar  ekan.    Biz  o’zaro  muloqotda  til,    nutqning 
o’zidangina  foydalanib  qolmasdan,    balki  qo’l,    barmoq  va  yuz  harakatlari,  
imo–ishora,    ohang,    pao’za,    kulgu,    ko’z  yoshi  qilish  va  shu  kabilardan  ham 
foydalanamiz.  Bular og’zaki kommunikasiya vositalari – so’zlarni to’ldiruvchi 
va kuchaytiruvchi,  ba’zan esa o’rnini bosuvchi belgilar tizimini tashkil etadi.   
Eng  muhimi,    kishi  nutqni  tarbiyalash  bo’yicha  oldiga  aniq  maqsad 
qo’yishi  va  ana  shu  maqsad  asosida  qat’iy  mashqlar  olib  borishi  lozim.  
Masalan,    kishi  adabiy  tilda  so’zlashga  o’rganishni  o’z  oldiga  maqsad  qilib 
qo’ygan  bo’lsa,    faqat  dars  paytidagi  javoblaridagina  emas,    har  qanday 
sharoitda,    har  bir  kishi  bilan  bo’lgan  muloqotda  ham  o’zini  gaplarini  nazorat 
qilib  borishi,    shevachilikka  yo’l  qo’ymasligi  lozim.    O’z–o’zini  nazorat  qilish 
bo’lmasa kishi Hech qachon nutq madaniyatini,  muomala madaniyatini egallay 
olmaydi,  u notiq bo’la olmaydi.