Psixologiya kafedrasi

O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

“Psixologiya kafedrasi”

KURS ISHI

Mavzu: Bolalarni tengdoshlari, ota-ona va oila a’zolarining hissiyotlarini anglashga o‘rgatuvchi mashg‘ulotlar.

Bajardi:BT- 1907 guruh talabasi
Usmonova Muqaddasbonu
Tekshirdi: D.Polvonova

MUNDARIJA

KIRISH.............................................................................................................
1.BOB.KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING OTA-ONA VA OILA A’ZOLARI BILAN MUSOSABATI..................................................................
1.1. Bolalarga his tuyg‘ularini nomlash va ularni to‘g‘ri ifodalashni o‘rgatish
1.2. Bola tarbiyasida yo‘l qo‘yiladigan aksariyat xatoliklar................................
2.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING TENGDOSHLARI BILAN MUNOSABATI......................................................................................
2.1 Kichik maktab yoshidagi bolalarda shaxslararo munosabatlar dinamikasi psixologik diagnostikasi va korreksiyasi............................................................
2.2. Kichik maktab yoshidagi bolalarda shaxs xususiyatlarining shakllanishi.....
XULOSA.................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...........................................................................

Kirish.

Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi. Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini, o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog‘lom mustaqil fikrlovchi, aqliy takomilllashgan yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jaxon andozalariga mos ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida demokratik boshqaruv tamoyillariga asoslangan huquqiy davlat hamda fuqarolik jamiyatini barpo etish maqsadida iqtisodiy, ijtimoiysiyosiy, madaniy va ilmiy sohalarda tub islohotlar olib borilayotgan bir sharoitda yoshlarning intellektual salohiyatini yuksak darajaga ko‘tarish, bu borada o‘quvchilarning kasbiy shakllanishida intellekt darajasini aniqlash va dinamikasiga ta‘sir etuvchi omillarni o‘rganish masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda. Respublakamizda tub demokratik o‘zgarishlar yuz berayotgan bir davrda insonparvar psixologiyaning qonuniyatlarini va ilmiy materiallarini o‘rganish, ulardan o‘z faoliyatimizda foydalanish vazifasi qo‘yilmoqda. Ayniqsa, uzluksiz ta‘lim tizimi jarayonida ta‘lim sub‘ektlarining psixologik xususiyatlarini, o‘zaro munosabatlarining psixologik asosini tadqiq etish muhim masaladir.
O‘zbekiston Respublikasida yoshlarning bilim olishlari va dunyoqarashlarini qat‘iy maqsadli, izchil, tizimli, uzviy tashkil etish, ularni jamiyatning faol a‘zosi sifatida faoliyat ko‘rsatishlariga erishish, eng avvalo, mazkur masalaning dolzarb pedagogik-psixologik muammo sifatida keng ko‘lamli va chuqur tadqiq etilishini taqozo etadi. Yoshlarning ijtimoiy voqelik hodisalariga to‘g‘ri baho bera olishlari, ijtimoiy o‘zgarishlar xususida shaxsiy fikrga ega bo‘lishlari ma‘lum darajada ularning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlarini talab etadi. O‘quvchilar tafakuri va intellekti darajasini diagnostika qilish yoshlarda keng dunyoqarashni shakllantirishning shart-sharoitlari, omillarini aniqlashga imkon beradi. Tadqiqot konsepsiyasiga muvofiq o‘quvchining kasbiy shakllanishida tafakur va umumiy intellekt dinamikasini tadqiq etish psixologik va ijtimoiy qonuniyatlar integratsiyasiga asoslanishini ko‘rsatdi. Shu bilan birgalikda kasbiy shakllanishning ijtimoiy-psixologik omillari o‘z yechimini topdi
Shaxsning barkamolligi ko‘p jihatdan uning aqliy rivojlanishi va ma‘naviy jihatdan shakllanganlik darajasiga bog‘lik bo‘ladi. Bugungi kunda inson muammosi aniq va gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot ob‘ektiga aylanib bormoqdaki, be‘vosita psixologiya fani bu borada nazariy va amaliy ta‘limotlarning inson ruxiy kechinmalarini o‘rganishda zamonaviy tadqiqot usullaridan foydalanilmoqda.
Mavzu: Bolalarni tengdoshlari, ota-ona va oila a’zolarining hissiyotlarini anglashga o‘rgatuvchi mashg‘ulotlar.
Empatiyani rivojlantirish: his-tuyg‘ularga qanday moslashish. Boshqa odamlarning his-tuyg‘ularini to‘g‘ri tan olish qobiliyati bolani hissiy jihatdan savodli qiladi, bu empatiya va sezgirlikni rivojlantirish uchun birinchi qadamdir. To‘rt bosqichli mashqni bajarish bilan boshlang. Shoshilmang va bolalar keyingi bosqichga tayyor bo‘lgunga qadar har bir qadamni diqqat bilan bajaring.
1-bosqich: to‘xtating va tinglang
Empatiya boshqalarga e'tiborli bo‘lishdan boshlanadi, shuning uchun bolangiz bilan muloqot qilganingizda, qolgan hamma narsani unuting. Smartfoningizni chetga surib qo‘ying. Qoidani o‘rnating: "Oila a'zolari ishtirokida xabarlar, Internet, uzoq telefon suhbatlari va televizorlar, hatto ular bilan muloqot qilishda ham."
2-bosqich: yuzma-yuz muloqot
Bolalar ko‘z bilan aloqa qilish paytida his-tuyg‘ularni tan olishni o‘rganadilar, shuning uchun ko‘zlaringiz bir tekis bo‘lishi uchun ular bilan yuzma-yuz gaplashing. Foydali qoida har doim boshqa odamning ko‘z rangini hisobga olishdir. Bu ko‘z bilan aloqa qilishni, yuz ifodalarini, intonatsiyani va hissiy signallarni o‘qishga yordam beradi. Maslahat: Bolalar sizning ko‘zingizga to‘g‘ri qarashlari uchun o‘ynang. Agar bu bola uchun qiyin bo‘lsa, uni burun ko‘prigiga qarashga taklif qiling.
3-bosqich: his-tuyg‘ularga e'tibor berish
Sizning his-tuyg‘ularingiz uchun so‘zlarni topish empatiya bilan birga keladi va hissiy savodxonlikni rivojlantiradi.
Farzandingizga diqqatini his-tuyg‘ulariga qaratishga yordam beradigan uchta oson usul.
- Tuyg‘uni nomlang. “Jahlingiz chiqqanga o‘xshaysiz”, “Xafa bo‘lgan bo‘lsangiz kerak”, “Jahli chiqib gapirayapsiz”.
- Etakchi savol bering. "Siz jahlingiz bormi (qo‘rqasiz, tashvishlanasiz, xafa bo‘ldingiz)?"
- Tegishli imo-ishorani aytib bering. “Siz qovog‘ingizni chimirib turasiz. Charchadingizmi? ”,“ Siz mushtlaringizni siqdingiz. Qo‘rqasizmi?"
Bolaning his-tuyg‘ularini hukm qilmang, shunchaki tomosha qiling, tinglang va tasvirlang.

4-bosqich: his-tuyg‘ularni ifodalash

Bola o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash uchun o‘zlashtirilgan hissiy lug‘atdan foydalanishi kerak. Meri Gordon buni taklif qiladi: "Sizningcha, "falonchini qanday his qilasiz?" Degan savoldan boshlash odat tusiga kirgan, lekin avvaliga "Siz xafa bo‘lganga o‘xshaysiz" deb taxmin qilish samaraliroq. Gap shundaki, bolaning hissiy lug‘atini to‘ldirish va uni his-tuyg‘ularini ifodalash kerak bo‘lgan paytga tayyorlash. Shundagina bola tushuntira oladi: «Jonni urganimda shunday his qildim». Avvalo, boladan so‘rang: "O‘zingizni qanday his qilyapsiz?" Bola o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashni o‘rganganda, siz "Falonchi nimani his qiladi?" Bu sizning farzandingizning e'tiborini boshqa joyga yo‘naltiradi va u boshqa odamlarning his-tuyg‘ulari haqida o‘ylay boshlaydi. Kaliforniyaning Indio shahridan Sintiya Oseta bolalarga his-tuyg‘ularini nomlashda yordam berish usulini topdi: “Agar sizga biror narsa yoqmasa va uni o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, o‘zingizni qanday his qilayotganingizni ayting. Bu doriga o‘xshaydi: siz uni qabul qilishni xohlamaysiz, lekin keyin u yaxshilanadi. Bolalarga his-tuyg‘ularini osongina tanib olishga qanday yordam berish kerak. Gadjetlar orqali muloqot his-tuyg‘ularni tan olishni o‘rganishga yordam bermaydi. Shuning uchun, birinchi navbatda, oila a'zolari bir-biri bilan smartfonsiz vaqt o‘tkazish uchun vaqt ajratishingiz kerak. Buni qanday qilish kerak?
- Ekran vaqti statistikasini saqlang.Vaqti-vaqti bilan qo‘ng‘iroqlar, xatlar, xabarlar, ijtimoiy tarmoqlar, video o‘yinlar, planshetlar, kompyuterlar tarixini ko‘rib chiqing va televizor oldida o‘tkazgan vaqtni hisobga oling. Hammasi kuniga o‘rtacha qancha vaqt oladi? Biror narsani o‘zgartirish va tez-tez shaxsan muloqot qilish vaqti kelmadimi? Agar shunday bo‘lsa, hamma narsa sizning qo‘lingizda!
- Ekran vaqtini cheklang.Kayzer jamg‘armasi tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot, agar ota-onalar tegishli qoidalarni o‘rnatgan bo‘lsa, bolalar gadjetlardan kamroq foydalanishini tasdiqladi. Qachon (masalan, oilaviy ovqatlanish paytida) va qayerda (masalan, yashash xonasida) barcha oila a'zolari telefonsiz ishlashlari haqida kelishib oling.
- Raqamli odatlaringizni tekshiring.Agar siz smartfoningizni bolalar uchun bir chetga surib qo‘yishga tayyor bo‘lsangiz, ular buni qadrlashadi. Uni doimo qo‘lingizda ushlab turish odatidan voz keching. Faqat muhim qo‘ng‘iroqlarga javob bering, xabarlaringizni soatiga bir marta tekshiring va "Bolam bilan gaplashganimda telefonni o‘chirib qo‘yaman!" qoidasiga amal qiling.
- Birga stolga o‘tiring!Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, haftada bir necha marta - smartfonlarsiz birgalikda ovqatlanish bolalarning ijtimoiy va hissiy rivojlanishiga va ularning o‘quv faoliyatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Kechki ovqat paytida har bir oila a'zosining kun voqealari haqidagi his-tuyg‘ularini haftada kamida bir marta muhokama qiling. Tuyg‘u kartalari mavzuni tanlashda yordam beradi. Bittasini tanlang - masalan, "g‘urur" - va so‘rang: "Bu hafta qaysi daqiqada hamma faxrlanadi?" Har bir kishi o‘z navbatida javob beradi, "Bu hafta men faxrlanaman ..." so‘zlari bilan boshlanadi Ba'zi oilalar eng qiziqarli tajribani (g‘ayrioddiy, salbiy, yoqimli va h.k.) o‘tkazganlarga ovoz berishadi. Buni muntazam ravishda yotishdan oldin yoki bolalar bilan mashinada haydashda qilishingiz mumkin.
Smartfonlarsiz his-tuyg‘ular haqida gapiring.Bolalarga hissiy savodxonlikni o‘rgatishning eng oson yo‘li ularga o‘zingizni qanday his qilayotganingizni va nima uchun ekanligini aytib berishdir: “Men juda xursandman! Ular mening yangi kompyuterimni olib kelishdi! ” “Yaxshi bolalarni tarbiyalash” kitobi muallifi Tomas Likona o‘g‘illari bilan mashinada sayohat qilishni an’ana boshlagan. Radio va telefonlar o‘chirilganida bolalar navbatma-navbat undan kunlari qanday o‘tganini so‘rashardi. "Bir nechta bunday sayohatlardan so‘ng, har kim o‘z ishlari haqida hisobot bera boshladi", dedi Likona. Bolalar bilan his-tuyg‘ularingizni baham ko‘rishga vaqt ajrating.
Yosh strategiyalari
Bolalarga hissiy savodxonlikni o‘rgatishning turli xil usullari mavjud, ammo mening sevimli mashg‘ulotim Kaliforniyaning Palm Springs shahridagi matematika o‘qituvchisi Den Bin edi. O‘rta maktabda zo‘ravonlikning oldini olish uchun o‘quvchilarning bir-biriga nisbatan ijobiy tasavvurlarini rivojlantirish dasturi mavjud edi. Den Bing kayfiyatni o‘qish yordam beradi degan xulosaga keldi. Rangli qog‘ozdan qizil, sariq va yashil doiralarni kesib, kayfiyatiga mos ravishda sinf eshigiga har kuni yopishtirib qo‘yardi. Ko‘pincha bu yashil doira ("Yaxshi kun") edi va hech kim hech narsa so‘ramadi. Sariq rangga ("Diqqat!") Talabalar savol bilan javob berishdi: "Yaxshimisiz, janob Bin?" Bir kuni qizil doira paydo bo‘ldi va shogirdlar aniq xavotirda edilar. Binning onasi kasal edi va u uni og‘ir kunni boshdan kechirayotgani haqida ogohlantirmoqchi edi. "Bolalar nima bo‘lganini bilishmadi, lekin ular meni kuzatishga harakat qilishdi. Men ular qanchalik xushmuomala bo‘lishlarini va agar ularga imkoniyat bersak, bizni qanday tinglashlarini angladim.
Rangli doiralar tizimi bolalarni his-tuyg‘ularni farqlashga o‘rgatishning yagona usuli emas. Bir onam menga Binning g‘oyasini olganini va muzlatgichga kayfiyatga mos rangdagi magnitlarni osib qo‘yganini aytdi. Uning bolalari hayratlanarli darajada hamdard bo‘lib qolishdi. Yana biri yotoqxona eshigiga “Bezovta qilinmasin!” yozuvini qo‘yib, bolalarni kayfiyati yomon ekanidan ogohlantirdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, endi bolalar unga nisbatan e’tiborli bo‘lib, kayfiyatlari yomonlashganida undan planshet qarz olishgan. "Biz hammamiz bir-birimizga ko‘proq g‘amxo‘rlik qildik", deb kuladi u. Tuyg‘ularni sozlashning samarali usullari amaliy va bolalarning yoshi va qobiliyatiga mos kelishi kerak. Oilangizga nima mos kelishini qidiring. Harf kodlari (topshiriqlar oxirida): M = yosh bolalar, 2-3 yoshdan birinchi sinfgacha, N = boshlang‘ich maktab o‘quvchilari, P = 10 yoshdan 13 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar, B = barcha yoshdagilar uchun. Hissiyotlar lug‘atini tuzing.Farzandingizning hissiy lug‘atini asta-sekin to‘ldiring, shunda u so‘zlarning ma'nolarini tushunishga va ularni to‘g‘ri kontekstda ishlatishni o‘rganishga vaqt topadi. Masalan: yoqimtoy, g‘azablangan, bezovta, hayajonlangan, sarosimali, xafa, zerikkan, jasur, xotirjam, rahm-shafqatli, quvnoq, o‘ziga ishongan, sarosimali, mamnun, topqir, shafqatsiz, qiziquvchan, hafsalasi pir bo‘lgan, chalg‘igan, g‘ayratli, uyatchan, g‘azablangan, hayajonli , qo‘rqib ketgan, to‘ygan, erkin, dуstona, tushkun, saxiy, muloyim, g‘amgin, aybdor, baxtli, xafa, yolg‘iz, sabrsiz, himoyasiz, tashvishli, hasadgo‘y, quvnoq, adashgan, oshiq, dovdirab, vahima, tinch, o‘ychan, xushmuomala, mag‘rur, bo‘shashgan, yengil, qayg‘uli, qoniqarli, qo‘rqinchli, sezgir, jiddiy, uyatchan, tarang, tashvishli, o‘tib bo‘lmaydigan, xavotirli. (B kodi)
- Og‘zaki bo‘lmagan belgilarni deshifrlash.Noto‘g‘ri talqin qilingan og‘zaki bo‘lmagan xabarlar tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin. (10 dan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar boshqalarga qaraganda hissiy signallarni noto‘g‘ri talqin qilishlariga e'tibor bering.) O‘zingizni qanday his qilayotganingizni ayting: "Siz meni g‘azablangan deb o‘ylaysiz, lekin aslida men shunchaki charchadim". Tana tilining qaysi signallari buni qo‘llab-quvvatlayotganini tushuntiring: "Men egilib qoldim, shuning uchun men tarangman." Yoki “Men jahldor emasman, xafaman. G‘azablanganimda tishlarimni g‘ijirlatib qo‘yaman". (B kodi)
- Videoni ovozsiz tomosha qiling.Televizor ovozini o‘chiring va bir necha daqiqa aktyorlarning his-tuyg‘ularini tana tiliga qarab izohlang. Biror kishi tirnoqlarini tishlaganida yoki barmog‘i atrofida bir tola soch o‘ralganida - "U zo‘riqish!" Jag‘lar qisildi - "U qo‘rqdi!" Kimdir ko‘zlarini chayqab, yuz o‘giradi - "U qiziqmaydi", agar odam bosh irg‘adi va oldinga egilib qolsa - "Qiziqarli!" (B kodi)
- Fotoalbomlar.Oilaviy foto albomlarni chiqarib oling va chaqaloq fotosuratlarini o‘rganing. Portretlardagi bolalarning hissiy holatiga bolaning e'tiborini qarating: "Sizningcha, u o‘zini qanday his qilmoqda?", "Nima uchun?", "Ukangiz bu fotosuratda nima demoqchi?" Siz chaqaloq fotosuratlari albomini to‘plashingiz va uning yoniga hissiyotlarning bosma nomlarini qo‘yishingiz mumkin - bola ularni to‘g‘ri aniqlagandan keyin. (M, N kodlari)
- Detektiv hissiyotlar o‘yini.Farzandingizga his-tuyg‘ularini yuz ifodalari, odamning holati, savdo markazida, supermarketda, bog‘da yoki o‘yin maydonchasida u bilan birga boshqa odamlarni kuzatish orqali aytib berishga yordam bering. Suhbatlarni tinglamasdan birgalikda hissiy holatni taxmin qiling: “U qanday o‘tirganiga qarang. Sizningcha, u nimani his qilmoqda? "," Ko‘ryapsizmi, qiz qanday qilib mushtlarini qisib, do‘stlariga jahl bilan qaradi. Sizningcha, u ularga nima deyapti? ” (M, N kodlari) Tuyg‘ular uchun ko‘proq nomlardan foydalaning, ayniqsa o‘g‘il bolalar bilan.Qizlar allaqachon ularni tez-tez eshitishadi. O‘g‘illaringiz bilan his-tuyg‘ularingiz haqida gapiring va ularni ifoda etishiga imkon bering. Maslahat: O‘g‘il bolalar band bo‘lganda yaxshiroq ochiladi, shuning uchun o‘g‘lingiz bilan o‘ynang, Lego yig‘ing, mashq qiling va shu vaqt ichida his-tuyg‘ularingizni muhokama qiling. (Rozalind Vaysmanning "Liderlar va izdoshlar" kitobini o‘qing) (B kodi)
- Hissiy filmlarni tomosha qiling.Yaxshi tanlangan film sizni his-tuyg‘ularni tan olishga o‘rgatadi. Ularning soni iloji boricha ko‘proq bo‘lsin. Keyin bolangiz bilan tomosha paytida qahramonlarning his-tuyg‘ulari va his-tuyg‘ularini muhokama qiling. Mana mening sevimlilarim: Boshqotirma, Bambi, Oz sehrgari, Qirol sher, Uxlayotgan go‘zallik, Garri Potter va Men haqoratli serial. (B kodi)
- Tuyg‘ular nomlari bilan kartalar yarating va charades o‘ynang.Kartalarga his-tuyg‘ularni ifodalovchi so‘zlarni yozing. Eng kichigi uchun oltita asosiy narsa etarli: quvonch, qayg‘u, g‘azab, qo‘rquv, ajablanish va jirkanish. Kattaroq bolalar bilan o‘ynash uchun asta-sekin yangi so‘zlarni qo‘shing. Ushbu his-tuyg‘ularni aks ettiruvchi jurnallardan rasmlarni kesib tashlang. Ularni bolalarga ko‘rsating va ularni his-tuyg‘ularni taxmin qilishga yoki bolaning boshidan kechirgan tajribasini muhokama qilishga taklif qiling. Charade o‘yini: ishtirokchilar kartalarni chiqaradilar va ularda yozilgan his-tuyg‘ularni faqat yuz ifodalari va imo-ishoralar bilan, tovushlar va so‘zlarsiz tasvirlaydilar. Maqsad - his-tuyg‘ularni taxmin qilish va yurakdan zavqlanishdir. (B kodi)
- Hissiyotlar haqida kitoblarni o‘qing.Farzandingiz bilan rasmlardagi qahramonlar uchun so‘zlarni topish uchun ishlang. Anna Dyudnining "Llama qizil pijamalari" kitobida onam yonida bo‘lmagani uchun chaqaloq lama qo‘rqib ketgan joy bor. Bu his-tuyg‘ular haqida gapirish uchun to‘g‘ri vaqt. “Chaqaloq lamaning yuz ifodasi qanday? Nega u qo‘rqib ketdi? Xuddi shu yuzni yarating. Hech qachon shunchalik qo‘rqqanmisiz? ” Bundan tashqari, men kitob do‘konida topadigan his-tuyg‘ular va his-tuyg‘ular haqida kitoblarni tavsiya qilaman. (M, N kodlari)
- "O‘zingizni qanday his qilyapsiz?" kartasini yarating."Odd Girl Out" kitobining muallifi Reychel Simmonsning fikricha, o‘smir qizlar (va menimcha, o‘g‘il bolalar ham) tengdoshlariga nisbatan his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiynaladilar. Qizlar Etakchilik Institutida Reychel tomonidan taklif qilingan yechim yigirmata "O‘zingizni qanday his qilyapsiz?" Kartochkalari. Ularda turli xil his-tuyg‘ular (xijolat, vahima, tashvish, xafagarchilik, aybdorlik, sarosimaga tushish, hasad va boshqalar) bo‘lgan yuzlar tasvirlangan. Qizlar mos keladigan yuzga ishora qiladilar va Simmonsning so‘zlariga ko‘ra, bu ularga "ochilish" ga yordam beradi. Kartalarni Internetda topish mumkin yoki siz jurnallardan mos keladigan yuzlarni kesib, ularni kartonga yopishtirishingiz mumkin. Ular yarashuv yoki oilaviy muhokamalar uchun ham foydalidir. (H, P kodlari)

Salbiy o‘z-o‘zini hurmat qilish ("Men yomonman va o‘zimni yomon tutaman").

Sizning harakatlaringiz . Bolani iloji boricha tez-tez maqtang, unga mehr ko‘rsatishdan tortinmang. Hech qachon bolaning o‘zini qoralamang ("Siz yomonsiz, chunki siz buni qilasiz"), faqat uning xatti-harakatlari ("birovni xafa qilganingiz uchun yomon ish qilganingiz menga yoqmaydi").
2. Qo‘rquv (himoyaviy tajovuz).
Sizning harakatlaringiz . Farzandingizni tajovuzkorligini og‘zaki ifodalash, o‘zining hissiy holatini aniqlash orqali o‘zini himoya qilishga o‘rgating (bu boshqa barcha holatlarda foydalidir).
3. Taqiqlashga munosabat (bola kerakli narsani olmaydi).
Sizning harakatlaringiz . Oqilona chegaralar ichida bolaning mustaqil bo‘lishiga ruxsat berish kerak. Rad etilgan taqdirda, taqiqning sababini asosli ravishda tushuntiring. Agar bolaning xohishi vaqtsiz bo‘lsa, uning e'tiborini boshqa narsaga o‘tkazing yoki murosaga taklif qiling. Xulq-atvor qoidalarini belgilang. Farzandingiz bilan o‘zini tutish qoidalarini oldindan muhokama qiling.
4. "Men qila olmayman!" Bola o‘zini yomon tutayotganini tushunadi, lekin his-tuyg‘ulariga dosh bera olmaydi.
Sizning harakatlaringiz . Bolani to‘xtating. Uning tajovuzkorligi bilan kurashishingiz uning uchun juda muhim: sizni o‘zidan himoya qilgan kishi sizni tashqi xavf-xatarlardan himoya qila oladi. Bolaning tajovuzkorligi yuqori darajada oshib, o‘ziga yoki boshqalarga shikast etkazish bilan tahdid qiladimi? Kuch ishlating: orqasiga kelib, qo‘llarini siqib, oyoqlarini uning atrofida o‘rab, iyagingizni boshidan uzoqroq tuting. Chaqaloq siz uni tinchlantirmoqchi bo‘lganingiz uchun uni ushlab turganingizdek taassurot qoldirishi kerak, chunki siz unga tajovuzkorlik bilan hujum qilmaysiz.
5. Charchoq (asab jarayonlarining nomutanosibligi).
Sizning harakatlaringiz . Bolalar charchaganida, ularning hayajonlari kuchaya boshlaydi. Bundan ular yanada charchaydilar va ish buzilish bilan tugaydi. Bunday holatda bola o‘z-o‘zidan tinchlana olmaydi, unga yordam bera olmaydi: quchoqlang, tizzangizga o‘tiring, kichkina odam kabi tebranishni boshlang, qulog‘ingizga yumshoq va xotirjam narsalarni pichirlang. Yotishdan ikki soat oldin barcha ochiq o‘yinlarni to‘xtating. Kundalik tartibni kuzatishga harakat qiling va kiritilgan qoidalarga qat'iy rioya qiling.
6. Agressiyani qayta yo‘naltirish ("Menga qanday munosabatda bo‘lgan bo‘lsam, boshqalarga ham shunday munosabatda bo‘laman").
Sizning harakatlaringiz . Agar oila janjallashsa, bir-biriga baqirsa yoki ota-ona janjallarida bola haddan tashqari bo‘lib chiqsa, u bunday xatti-harakatlar uslubini qabul qiladi. Bunday oilalarda bolalar tez-tez va adolatsiz jazolanadi. Uyda bolaga qanchalik qattiq talablar qo‘yilsa, u o‘zining namoyon bo‘lishida shunchalik tajovuzkor bo‘ladi.
7. Hokimiyatga havas. Biz qo‘shimchalari buzilgan bolalar haqida gapiramiz ("Hech kim menga kerak emas, yaxshi, menga kerak emas!").Ular hammaga hujum qilish, qoidalarni buzish orqali omon qolishni o‘rgandilar.
Sizning harakatlaringiz . Hokimiyatga ega bo‘lish kerak: adolat va kuch bunday bola uchun muhim fazilatlardir. Sizning hokimiyatingiz shubhasiz bo‘lsa, siz bolaga o‘z vaqtida qat'iy aytishingiz kerak: "Men sizga buni qilishga ruxsat bermayman".
Bolaga nimani o‘rgatish kerak:
O‘zingizni seving; O‘z-o‘zini sevish barcha qobiliyatlarning eng asosiysi va eng muhimidir. Bola o‘z hayotini qadrlamaguncha, u faol bo‘lmaydi, demak u o‘zini anglay olmaydi.
Xulq-atvorni talqin qilish. Bola o‘zini turli xil hayotiy vaziyatlarda topadi, bunda u shunchaki chalkashib ketishi mumkin. Agar bola odamlarning xatti-harakatlarini tushunish va tushuntirishni o‘rgangan bo‘lsa u bunday vaziyatlarda xafa bo‘lishga moyil bo‘lmaydi. Misol uchun, o‘qituvchi unga baqirdi. Bugun uning asabi tugadi, juda charchagan, sinfda uni bezovta qiladigan yaramaslar ko‘p, deb o‘ylashi mumkin.
O‘zingizning xatti-harakatingizni tushuntiring. U darsda o‘zini qanday tutganini, yaxshi yoki yomonmi, nima uchun u bilan sodir bo‘lganini va ayni paytda o‘zini qanday his qilayotganini tushuntira oladi. Shunda u undan nimani xohlashlarini, nima noto‘g‘ri qilayotganini va nima uchun bu sodir bo‘layotganini yaxshiroq tushuna oladi.
So‘zlar bilan muloqot qiling. O‘ziga nima bo‘layotganini so‘z bilan tushuntira oladigan bola boshqalarga o‘zlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi va shu bilan ko‘plab muammolar va muammolarni bartaraf qiladi. Shunday qilib, u o‘qituvchiga o‘xshab, o‘jar edi, javob bermadi va kun bo‘yi hech narsa qilmadi. Agar bola avvaliga u juda qo‘rqib ketganini aytsa, o‘qituvchi bunday ko‘rinmaydi, chunki u hech qachon birinchi bo‘lib so‘ralmagan, keyin unga ikkilik berilganidan xafa bo‘lgan va kun bo‘yi she'rni bilgani uchun u juda xafa bo‘lgan. va yig‘laganiga javob bermadi.
Fikrlar va harakatlar o‘rtasidagi farqni tushuning. Bola bir narsani his qila olmaydi, boshqasini o‘ylamaydi va uchinchisida harakat qila olmaydi. U bolalarcha, toza muloqotga ega. Agar u biror narsadan xavotirda bo‘lsa, uni his-tuyg‘ulari haqida gapirishga o‘rgatish kerak va ularni u qo‘rqadigan yoki uyatchan bo‘lgan doimiy fikrlarga aylantirmaslik kerak. Keyin uning ruhiy og‘rig‘i o‘tib ketadi va bolaning ongi u harakatda amalga oshiradigan tarbiyaviy yoki boshqa vazifani idrok qila oladi. Shuning uchun bolaga yordam berish, uning salbiy his-tuyg‘ulariga ertak, o‘yin, dramatizatsiya, rasm chizish, pantomima orqali yordam berish tavsiya etiladi: "Sizni hozir nima tashvishlantirayotganini chizing, ko‘rsating, ayting, o‘ynang, keyin biz siz bilan dars qilishni boshlaymiz. !"
Bilingki, qiyin savollarga oson javoblar bo‘lmaydi. Bola hayotida jiddiy muammolarga, ijtimoiy va ilmiy muammolarga duch keladi. Unga doimo takrorlashning hojati yo‘q: "Sen hali kichkinasan", "Bu sizning fikringizning ishi emas", "Katta bo‘lsangiz, tushunasiz". Siz pardani ochib, barcha savollarga aniq javoblar yo‘qligini ko‘rsatishingiz mumkin. Shunday qilib, biz bolaning nafaqat oq-qora, balki stereoskopik, global tafakkurini rivojlantiramiz.
Muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqmang. Biror narsani o‘rgatish uchun bola xato va muvaffaqiyatsizliklardan qo‘rqmasligi kerak. Bolalarga xatolardan saboq olishlarini tushunishlariga yordam berish kerak. Bundan tashqari, buning uchun bolalarni kamsitib, jazolamaslik kerak. Xato va muvaffaqiyatsizliklardan qo‘rqqan bola o‘ziga ishonchsiz, haqiqiy mag‘lub bo‘lib ulg‘ayadi.
Kattalarga ishoning. Bola kattalarga ishonishi kerak, lekin agar ota-ona bolani xursand qilish uchun ovqat yesa va u bilan doimo turli xil o‘yinlar o‘ynasa va aldasa: "Bo‘tqa ye, katta bo‘lasan", "Onam har doim haqiqatni aytadi", "Dadam" eng kuchli va eng jasur".Ba'zida ota-onalar bolaning zaif tomonlarini bilsa, ularga ishonmaydi deb o‘ylashadi. Insonning nomukammalligini tan olsak, bolaning ishonchini buzmaymiz.
O‘zingiz o‘ylab ko‘ring.O‘zining o‘ziga xosligini va tanlash qobiliyatini his qilish inson mavjudligining muhim qismidir. Bu qobiliyat bolani jazolashdan yoki ustidan kulishdan qo‘rqmasdan o‘z hukmini ifoda etishga undash orqali osonlik bilan o‘rgatiladi. Hech birimiz ruhiy jihatdan zaif yoki aqli zaif odamni tarbiyalashni xohlamaymiz. Biz farzandlarimiz jiddiy qarorlar qabul qilishlarini, sog‘lom fikr va o‘z e'tiqodlariga ega bo‘lishlarini istaymiz. Buning uchun siz bola maktabni tugatib, kattalar bo‘lguncha kutishingiz shart emas. Biz bugun bolaning shaxsiyatiga hurmatimizni ko‘rsatishimiz kerak.
Kattalarga qanday tayanishni biling.Besh yoshga kelib, bola o‘zi bilan bardosh bera olmaydigan ko‘plab vaziyatlar borligini bilishi kerak. U katta yoshdagi bolalar bilan, guruhning vahshiy xatti-harakatlari va boshqa ko‘plab holatlar bilan bardosh bera olmaydi. Biz bolalarga kattalar, ota-onalar og‘ir damlarda yordamga keladigan, ularni tushunadigan, huquqlarini hurmat qiladigan bolaning haqiqiy do‘sti bo‘la olishini tushuntirishimiz kerak.
G‘amxo‘rlik. Ba'zan, motivatsiya o‘qlarini qo‘llab-quvvatlash uchun siz shunchaki bola bilan aloqada bo‘lishingiz va uning ehtiyojlariga to‘g‘ri g‘amxo‘rlik qilishingiz kerak.
Jamoa ishi. Agar biz bola bilan biror narsa qilsak, o‘qlar yaxshi ishlaydi, chunki biz bola muvaffaqiyatga erisha olmagan qismni nozik tarzda qilishimiz va u o‘zi bajaradigan qismni o‘zgartirishimiz mumkin. Bu, ayniqsa, muammo birinchi o‘q bilan bog‘liq bo‘lsa (men harakat qilaman => ishlaydi) yoki o‘zimga ishonch bilan (u ishlaydi => yana ishlaydi). Ammo agar bola shunchaki zerikarli ish yoki o‘qishni xohlamasa ham, birgalikdagi mashg‘ulotlar ham yordam berishi mumkin - yaxshi, chunki u birga unchalik zerikarli emas. Shunda bola odatlanib qoladi, aralashib qoladi va esda tutingki, zerikarli asardan keyin har doim qiziqarlisi keladi (agar bo‘lmasa, natijaga boshqa yo‘l bilan erishish mumkinmi, deb o‘ylash kerak) yoki zerikarli ish. tezroq yoqimli narsalarga o‘tish uchun tezda bajarilishi mumkin.
Kichik mukofotlar."Har bir chiroyli harf uchun - bitta ta'kidlash."Bu "har bir chiroyli sahifa uchun - tort" dan ancha yaxshi ishlaydi.Va "chorakda eng yaxshi beshlik - gadjet" dan juda ko‘p, behisob yaxshiroq.Farzandimiz yoshidan ko‘ra aqlli bo‘lsa ham, bu muhim emas: u bir o‘qdan ikkinchisiga juda uzoq masofalarga chidash hali ham qiyin.Kichik, juda kichik mukofotlar mukofot sifatida emas (buni yo‘qotish qo‘rqinchli va buning uchun siz uzoq vaqt davomida yuqoriga va pastga sakrashingiz kerak), balki o‘yin kabi qiziqarli an'ana sifatida ishlaydi. Buni, albatta, mutlaq darajaga ko‘tarib, jiddiy o‘ynab bo‘lmaydi. Zest - yoqimli tafsilot, sodir bo‘layotgan voqealar (masalan, qiyin imlo o‘rgatish) o‘zaro ishonch va qabul qilish muhitida sodir bo‘lishining kafolati. Bu o‘z-o‘zidan motivatsiya.
Bizning ma'qullashimiz va rad etishimiz.Bu bilan barcha psixologlar buni haddan tashqari oshirmaslikka chaqiradilar. Haqiqat shundaki, ideal holda, kattalar boshqalarning bahosidan ko‘proq yoki kamroq mustaqil bo‘lishi kerak. Va agar siz uni doimiy ravishda "yaxshi" va "yo‘q, men sizni yaxshi ko‘rmadim, men yaxshi urinmadim" degan so‘zlar bilan bog‘lasangiz (bo‘rttirib aytaman, lekin shunday subtekst bor) - u har doim odamlarning roziligini olishga intiladi. Psixologlar haq. Ammo me'yorida ishlatilsa, bu usul samarali va zararli emas. Birinchidan, bu erda muvaffaqiyat haqida emas, balki yaxshilik va yomonlik haqida. Kichkina bolani savob ishlari uchun maqtashimiz mumkin va hatto kerak, uning uchun bizning fikrimiz muhim bo‘lgani uchun u yaxshilikdan yomonni ajratishga o‘rganib qoladi va keyin buni o‘zi qila oolad.
Paradoksal mukofotlar.Aynan shu paytda odam uni ahmoqona majburlashni boshlashini kutgan va ular u bilan mehribon gaplashishgan, vaziyatga tushib qolishgan, yordam berishgan. Yoki biror kishi uzoq vaqt urinib ko‘rganida va u yomon natijalarga erishgan bo‘lsa ham (kirmagan, muvaffaqiyatsiz, muvaffaqiyatsiz, o‘rganmagan) va shundan keyin ota-onalar yaxshi narsa bilan tasalli berishgan (yaxshiroq nomoddiy: yaxshi so‘zlar, sayohat , kafega sayohat, lekin siz kutilmagan kichik sovg‘a olishingiz mumkin). Bu har doim esda qoladi. Albatta, bu erda bizning daldamiz bu holatda qanday ishlashini yaxshi his qilishingiz kerak. Gap shundaki, odamning o‘zi xafa bo‘lib, hamma narsadan voz kechishga tayyor edi va biz uni qo‘llab-quvvatladik. Agar odam natija haqida qayg‘urmasa, muvaffaqiyatsizlik uchun paradoksal mukofot ishlamaydi.
“Bo‘ldi!"."Bo‘ldi!" "Bo‘ldi!" "Evrika!" Buni boshdan kechirganlar uchun tuyg‘u, o‘z-o‘zidan uni yana boshdan kechirish uchun eng kuchli turtki. Bu hayajon, muvaffaqiyatdan eyforiya, kashfiyot, yutuq. Miya o‘ziga mukofot beradi - endorfinlarning bir qismi, yoqimli tajribani eslaydi va uni takrorlashni xohlaydi. Endi u uzoq vaqt muvaffaqiyatsizliklarga, zerikishga va qiyinchiliklarga dosh berishga tayyor, chunki u bundan keyin mukofot bo‘lishini allaqachon biladi. Bizning miyamiz o‘zini shunday mashq qiladi. Ushbu zanjirni langar qilish uchun nima qilishimiz mumkin?
Bolaning o‘zi hal qiluvchi qadamni qo‘yadigan bunday vaziyatlarni tez-tez tashkil qilish kerak.
Bolalar bilan bu juda oson - ular, masalan, ko‘rsatmalarni sezmaydilar va to‘g‘ri javobni taxmin qilishganda juda xursand bo‘lishadi (har bir kishi bu topishmoqlarni bolalar bog‘chalarida Yangi yil bayramlarida qofiya bilan eslaydi). Kattaroq bola bilan bu biroz qiyinroq, lekin agar urinib ko‘rsangiz, bunga erishish mumkin. Faqat yukni shunday hisoblash kerakki, u haqiqatan ham bor kuchini beradi, lekin ayni paytda taslim bo‘lmaydi va uchib ketmaydi. Topshiriq qiyin bo‘lishi kerak, ammo og‘ir emas. Aytgancha, yaxshi murabbiylar buni yaxshi bilishadi - ular bunday odamlar haqida "sport tarbiyalaydi" deyishadi. Lekin boshqa faoliyat, qaerda bu "yasalgan!" va vazifani to‘g‘ri qo‘ya oladigan kishi bor.
Ichki motivatsiyani qo‘llab-quvvatlash.Bir kishi, masalan, skripka chalishni xohlaydi. Ammo kuniga bir soat o‘qish uchun juda dangasa, qiyinchiliklarga duch kelganda taslim bo‘ling. Va hali ham muvaffaqiyatlar yo‘q (bu "bajardi!") - kontsertlar hali ham tosh otish masofasida emas. Qanday bo‘lish kerak? Ichki motivatsiyani qo‘llab-quvvatlash, inson asta-sekin kichik, ichki g‘alabalardan (chiroyli o‘yinni o‘rgangan) zavqlanishni o‘rganishini anglatadi va shuning uchun bu zavq shunchalik kattaki, u yomon oqibatlarga olib keladigan davrlarga dosh berishga yordam beradi. Va bu erda bizning tasavvurimiz uchun joy bor: har doim ham muvaffaqiyat qozonmagan buyuklar haqidagi hikoyalar va o‘z hayotlaridan hikoyalar, atmosfera yaratish, musiqa tinglash va uning atrofidagi suhbatlar. Asta-sekin "o‘zingni skripkachi" (keyinchalik musiqachi bo‘lish shart emas, lekin o‘ynayotganingda sen skripkachisan!), "O‘zing dzyudochi", "o‘zing mushukdek" obrazi shakllana boshlaydi. -sevgili", kim har doim lagandani o‘z vaqtida o‘zgartiradi. Ya'ni, tashqi narsa ichki bo‘lib qoladi va men bugun ishlamaganimda yoki mushukka xizmat qilmaganimda, u qandaydir noqulay. Boshqa barcha motivatsiyalar singari, bu ham universal emas va hamma uchun ishlamaydi. Shuningdek, musiqa yoki dzyudo misolida muvaffaqiyatning to‘rtdan uch qismi yaxshi o‘qituvchidir. Lekin biz ham muhimmiz.
Kollektiv va oilaviy motivatsiya.Bu bolalar guruhga a'zolikni qadrlashlari sharti bilan, bu juda kuchli vositadir. Avtomobil o‘rindig‘i poydevorga o‘rnatilganda ancha xavfsizroq bo‘lgani kabi, agar kundalik hayotda xuddi shu jamoaviy va oilaviy qadriyatlar bizga quvonch keltirsa, jamoaviy motivatsiya ancha yaxshi ishlaydi.
Agar bizning oilamizda bola yaxshi ko‘radigan ko‘p narsalar "qabul qilingan" bo‘lsa, u odatda tengdoshlariga ruxsat berilgan narsalarning ko‘pini "qabul qilmaganimiz" yoki undan ko‘ra ko‘proq talab qilinishini qabul qiladi. . Agar bir vaqtning o‘zida ota-onalar o‘zini aqlli tutsalar (biznikiga o‘xshab bir xil qoidalarga rioya qilmaydiganlarni kamsitmang), bola o‘zini begonadek his qilmaydi va hech qanday azob chekmaydi. Ammo yoqimli va sog‘lom an'analar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash juda muhimdir. Aqlli imonli ota-onalar bu haqda bilishadi, ular turli xil bolalarni cherkovga turli yo‘llar bilan o‘rgatishadi: "To‘rt yoshli kimdir butun xizmatni himoya qilishi mumkin, yetti yoshli kishi esa shunchaki idishga olib borilishi va keyin olib ketilishi kerak".
Oiladan tashqarida jamoaviy motivatsiya ham ishlaydi va biz buni eslatishimiz mumkin, lekin faqat ijobiy ma'noda, "siz yigitlar va murabbiyni tushkunlikka tushirasiz", balki "jamoangiz yaxshiroq o‘ynashi uchun".
Kelajakni rejalashtirish.Faqat katta yoshli o‘smirlar bilan ishlaydi, va hatto hamma bilan emas. Ammo agar u ishlayotgan bo‘lsa, unda siz hamma narsa haqida tashvishlanishingiz shart emas. Ammo u ishlaydi, agar: bolaning maqsadini o‘zingiz bilan almashtirmang; tushkunlikka tushmang ("siz qanday raqqosasiz, siz erta boshlashingiz kerak va siz noqulay va tartibsizsiz"); bizning maqsadimiz - o‘smir bilan birgalikda har biri tushunarli va mutanosib bo‘lishi kerak bo‘lgan qadamlar ketma-ketligini o‘ylash; ularni o‘ylab, biz bosmaymiz: inson jarayonning istalgan bosqichida o‘z fikrini o‘zgartirishga to‘liq huquqqa ega, bu bizni xafa qilmasligi kerak bo‘lgan mutlaqo normal hodisa. Aksincha, bu usul ishlaganda juda hayratlanarli. Ammo bu ba'zilar uchun ishlaydi! Ba'zan juda kutilmagan. Shuning uchun biz u haqida yozamiz. Homiylik ostidagi oilaga kirish jarayonida bolalarning psixologik xususiyatlari haqida bir oz.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda bolalarni homiylik ostidagi oilalarga joylashtirishning amaliy mexanizmi “Mehribonlik uylari”da dastlabki kompleks psixologik-pedagogik va ijtimoiy tayyorgarlikni nazarda tutadi. Bunday treninglar natijasida kelajakdagi ota-onalar nazariy bilimlarning maksimal miqdorini oladilar: asrab olingan bolalarning xususiyatlari, ularning yangi ijtimoiy muhitga moslashish bosqichlari, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari va boshqalar haqida. amaliy tajribaga (bolani oilaga qabul qilish) keladi, bir qator qiyinchiliklar mavjud.”Men uch yarim yildan ortiq vaqtdan beri bolani oilaga qabul qilmoqchi bo‘lgan, potentsial va allaqachon tashkil etilgan homiylik ostidagi oilalar bilan ishlayapman. Bu faoliyatni hamkasblarim bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan “yaqinlashuv dasturi” doirasida davlat muassasasi negizida amalga oshiraman. Dasturning asosiy maqsadi - bola va oila o‘rtasida konstruktiv munosabatlarni o‘rnatish.Muvaffaqiyatli amaliy tajribaga ega bo‘lgan holda, men ushbu mavzuga qiziqqanlar uchun bir nechta tavsiyalar beraman”deb ta’kidlaydi mashxur psixolog.
Hozirgi psixologiyaning yirik vakili A.V.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga sotsial-psixologik nuqtai nazardan yondashib, yosh davrlarining o‘ziga xos tasnifini yaratdi.
A.V.Petrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tekis kamol topishini o‘rgangan bo‘lsalar, u shaxs shakllanishining prosotsial(ijtimoiy qoidalarga muvofiq) va asotsial (aksilijtimoiy) bosqichlari ham bo‘lishi mumkinligini isbotlab berishga harakat kiladi: shaxsning kamol topish uchta makrofazadan iboratligini qayd etib, birinchisi - bolalik davriga to‘g‘ri kelishini, unda ijtimoiy muhitga moslashish, ko‘nikish(adaptatsiya) ro‘y berishini; ikkinchisi – o‘smirlarga xos individuallashish; uchinchisi – o‘spirinlikda, yahni yetuklikka intilish davrida o‘ziga xos holatlarni muvofiqlashtirish(birlashtirish) xususiyatlari paydo bo‘lishini bayon qiladi, shaxsning shakllanishi quyidagi bosqichlarda amalga oshishini tahkidlaydi: 1. Ilk bolalik(maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) – tug‘ilganidan 3 yoshgacha. 2. Bog‘cha davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha. 3. Kichik maktab yosh davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha. 4. O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik) davri- 11 yoshdan to 15 yoshgacha. 5. Yukori sinf o‘quvchisi(ilk o‘spirinlik) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha. A.V.Petrovskiyniyag tasnifi mukammal bo‘lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o‘sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksil ijtimoiymi, baribir, har ikki yo‘nalishning ham oraliq jabhalari bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Lekin bu g‘oyani chuqur ifodalab berish joiz. D.I.Feldshtsin tasnifi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan bo‘lsa-da, A.V.Petrovskiy tasnifidan keskin farq qiladi. Uning fikricha, inson shaxs sifatida shakllanishda ikkita katta bosqichdan o‘tadi, ulardan biri «Men» jamiyat bilan nuqtai nazardan iborat bo‘lib, quyidagi yosh pallalarini qamrab oladi: 1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha; 2) kichik maktab yoshi davri - 6 yoshdan 9 yoshgacha; 3) katta maktab yoshi davri- 15 yoshdan 17 yoshgacha. Shaxs kamolotidagi ikkinchi nuqtai nazar – «Men va jamiyat» deb nomlanib, quyidagi yosh bosqichlaridan iborat. 1) go‘daklik – tug‘ilganidan 1 yoshgacha; 2) maktabgacha davr - 3 yoshdan 6 yoshgacha; 3) o‘smirlik-10 yoshdan 15 yoshgacha. D.I.Feldshtsin boshqa tadqiqotchilardan farqli ravishda o‘smirlik davrini uch bosqichga ajratadi: Birinchi bosqich (10-11 yosh) o‘ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo‘lib, o‘zini shaxs sifatida his qilish va qathiy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich (12-13 yosh) bir tomondan o‘zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi tomondan o‘ziga salbiy munosabatda bo‘lishdir.
Uchinchi bosqich (14-15 yosh) tezkorlik, o‘zini-o‘zi baholashga moyillik bilan farqlanadi. Bolalarda «Men jamiyat bilan» nuqtai nazari ilk bolaliq kichik maktab yoshi, katta maktab yoshi davrlarida faol va keng tus oladi, faoliyatning amaliy-predmetli jihatlari jadal o‘sish jarayonida bo‘ladi. Ularda «Men va jamiyat» nuqtai nazari vujudga kelishi maktabgacha va o‘smirlik davrlariga to‘g‘ri kelib, ularning ijtimoiy xatti-harakat normalarini, qoidalarini o‘zlashtirishlari va boshqa shaxslar bilan munosabat o‘rnatishlari, o‘zaro muloqotga kirishishlari bilan ifodalanadi. Ana shu murakkab jtimoiy-psixologik harakatlarga asoslangan. D.I.Feldshtsin bolaning ijtimoiy o‗sishdagi jamiyatga munosabatini asosiy (bosh) va oraliq munosabatlarga ajratadi. Bolada jamiyatga munosabatning shakllanishi ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan ikkinchi davrga o‗tish orqali amalga oshadi. Asosiy (bosh) munosabat - insonning kamol topishida keskin iljish nuqtalari paydo bo‗lishi, ichki sifat o‗zgarishlari vujudga kelishi va yangi xislatlar tarkib topishining mahsulidir. Shuni alohida tahkidlash kerak-ki, D.I.Feldshtsinning yosh davrlariga ajratish nazariyasi ontogenezdagi barcha psixologik holat va fazilatlarni ifodalash imkoniyatiga ega emas, ammo u ta‘lim-tarbiyaning sifatini oshirishga ijobiy ta‘sir ko‗rsatishi bilgn amaliy ahamiyat kasb etadi. Umuman psixologlar tomonidan yosh davrlarini tabaqalashtirishning puxta ilmiy-metohologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan. Ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa bo‘lib qo‘shildi, amaliy va nazariy muammolarni hal qilishda keng qo‘llanmoqda. Ammo hozir ontogenezni to‘la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyani yaratish zarurati tug‘ildi. Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug‗ullanuvchilar safi kengayib bordi. L.I.Bojovich har bir bosqichni psixologik tavsiyalashda unda namoyon bo‘ladigan o‘zgarishlarni, bu o‘zgarishlarning sabablari, omillari, manbalari, turtkilari, mexanizmlarini ham bayon qiladi. D.B.Elkonnnning tasnifi yetakchi faoliyat(A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashkil qiladi. D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
go‘daklik davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha asosiy faoliyat - bevosita emotsional muloqot;
ilk bolalik davri- 1 yoshdan 3 yoshgacha;asosiy faoliyat-predmet bilan nozik harakatlar qilish;
maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o‘yinlar;
kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha; asosiy faoliyat – o‘qish; kichik o‘smirlik davri - 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat - shaxsning intim muloqotikatta
o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri 16 yoshdan 17 yoshgacha; asosiy faoliyat – o‘qish, kasb tanlash;
D.B.Elkonin tasnifini, ko‘pchilik psixologlar mahqullashiga qaramay, unda ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi.
Ijtimoiy munosabatlar aslida odamning siyosiy munosabatlaridan tortib, uning shaxslararo munosabatlari xususiyatlarini o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Bu jarayonni turli nazariy oqim vakillari o‘zlaricha o‘rganishlari ma‘lum. Masalan, interksionizm vakillari uni shaxslararo o‘zaro ta‘sirning turlicha namoyon bo‘lishi shaklida tushunsalar, ijtimoiy almashinuv nazariyasi tarafdorlari – odamlarning bir-birlariga nisbatan talablari, kutishlari va manfaatdorliklarining o‘zaro almashinuvi jarayoni sifatida tasavvur qiladilar. Shunga o‘xshash xozirda turli tuman yondoshuvlar mavjud, lekin ularning barchasini birlashtiradigan yagona g‘oya – bu odamlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan o‘zaro ta‘sir va aloqa jarayonlarining mexanizmlarini aniqlash xamda ushbu jarayonni boshqarish usullarini ishlab chiqishdir.
Yana bir muxim fikr shunday iboratki, xar qanday ijtimoiy munosabatlar ko‘pqirrali, bo‘lib, xar birining o‘ziga xos kechish xususiyatlari va shart-sharoitlari, qonuniyatlari bo‘ladi. Agar raxbar o‘z jamoasidagi insoniy munosabatlar asosan nimaga asosan kechishini bilsa, uni boshqarish oson. Shunga ko‘ra ta‘kidlash mumkinki, agar jamoada xaqiqiy smarali, ijodiy mexnatga safarbar etuvchi iqlim tashkil qilinmagan bo‘lsa, odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va muomala xam asosan xissiyotlarga, odamlarning bir-birlarini xurmat qilishlari, yoqtirishyoqtirmasliklariga asoslanib qoladi. Odamlar ishga otlanar ekanlar, avvalo kimlarni ko‘rishlari, kimlar bilan tushlikka chiqishlari yoki bir sol atrofida o‘tirishlari, vaqtni o‘tkazish uchun qaysi krossvord yoki gazetani o‘qishini g‘amini yeb keladi. Demak, bunday jamoada ish qoniqarsiz tashkil etilgan bo‘lib, odamlar o‘rtasidagi munosabatlar sof emosional-xissiy muomalaga tayanadi. Ana shunday yerlarda guruxbozlik, jamoaning kichik-kichik guruxchalarga bo‘linib ketishi, buning oqibatida bir nechta norasmiy liderlarning paydo bo‘lib, xar biri o‘z ―ixlosmandlarini‖ o‘ziga xos manfaatlar bilan atrofida birlashtirayotganligini ko‘rish mumkin. Boshqa jamoada esa ish butunlay boshqacha tashkil etilgan bo‘lishi mumkin. Oqil va tashabbuskor raxbar qo‘l otsida ishlayotganlar jamoani bir yaxlitlik deb tasavvur qilib, ishga ketayotganda, eng avvalo kecha oxiriga yetkazolmagan ishlari bor-yo‘qligini, bugun qanday ishni va kim bilan, kim orqali bitkazishini, ishni yanada yaxshilash uchun bugun yana qanday choralar ko‘ra olishi xaqida o‘ylaydi. Jamoaning xar bir a‘zosi eng avvalo ishni o‘ylab uyidan chiqadi. Demak, bunday jamoadagi o‘zaro shaxslararo munosabatlar xam ishchanlikka asoslannadi va jamoaning eng tashabbuskor, fidoiy, aqlli a‘zosi kim bo‘lishidan, yoshi yoki jinsidan qat‘iy nazar, norasmiy obro‘ga ega bo‘lishi va liderlikka da‘vogar bo‘lishi mumkin. Raxbar esa ana shunday tashabbuskor, mexnatkash, jonkuyar odamlar bilan doimo xisoblashadi va ular fikriga quloq soladi. Bundan raxbarning maxorati uning ana shu jamoadagi norasmiy va rasmiy liderlar bilan xamkorlikda ishlash olish san‘ati bilan baxolanadi.
Bundan tashqari, xar bir konkret vaziyatda va jamoada odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning tukrli shakllari namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat faqat rasmiy aloqalar bilan cheklanmay, bir vaqtning o‘zida norasmiy, shaxsiy munosabatlar bilan uyg‘unlashadi. Agar umuman jamiyat miqyosida oladigan bo‘lsak, ijtimoiy munosabatlarning siyosiy, iqtisodiy, xuquqiy, mafkuraviy, diniy, ma‘naviy soxalarda ro‘y beradigan shakllarini xam farqlash mumkin.
Kichik maktab yoshi davriga 6-10 yoshli boshlang‘ich (I-IV) sinflarning o‘quvchilari kiradi. Bola maktab ta‘limiga bog‘chada tarbiyalanayotganida tayyorlanadi. Bunda u maktabda o‘quvchilarga quyiladigan har xil talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor bo‘ladi. Ta‘limga psixologik tayyorlik deganda, bolaning obyektiv va subhektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta‘limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi, binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi, shu yoshdagi bola idrokining otkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, o‘zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta‘limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o‘yinlarda, rasm chizish va qurish-yasash mashg‘ulotlarida, loy hamda plastilindan o‘yinchoqlar tayyorlashda, o‘zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematnk amallarni yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko‘rinadi. Bola o‘z diqqatini muayyan obhektga yo‘naltirish, to‘plash, taqsimlash bo‘yicha ma’lum darajada ko‘nikmaga ega bo‘lib, o‘z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to‘plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib-g‘aroyib, kishini taajjubga soladigan ma’lumot va hodisalarni puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni o‘zlashtirib kelgan bo‘lsa, o‘z xohish-irodasi bilan zarur mahlumotlar to‘plashga, o‘z oldiga aniq maqsad va vazifa qo‘yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganini bildiradi. U shehr, hikoya va ertaklarni esda qoldirish uchun ko‘p takrorlashi, yod olishning eng qulay yo‘l va usullaridan foydalanishi ta‘lim jarayonida unga juda qo‘l keladi, birinchi sinf o‘quvchisi ko‘pincha yaqqol obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham, bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi, aksincha, ta‘lim so‘z-mantiq xotirasini taqozo etadi. So‘z-mantiq xotirasining mavjudligi mahnosini tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligi ortishiga keng imkoniyat yaratadi. Tajribadan mahlumki, bola mahnosiz so‘zlardan ko‘ra mahnodor tushunchalarni birmuncha tez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning nutqi maktab ta‘limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kishilarning fikrini uqib olish va to‘g‘ri idrok qilish darajasida, nutqining tuzilishi esa, grammatnka qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va ko‘lam jihatdan fikr almashishga yetarli bo‘ladi. U eshitgan va ko‘rganlari to‘g‘risidagi mahlumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan o‘rinli foydalanadi(ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi, guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi, hukm va xulosa chiqarishga harakat qiladi). Yirik psixologlarning tadqiqotlari oqilona tashkil qilingan ta‘lim jarayoni mazkur yoshdagi bolalarnint tafakkurini jadal rivojlantiradi.

Masalan, ular lingvistika, fizika, matematnkaga doir ilmiy tushunchalarni o‘zlashtiradilar, soddaroq masalalar tuzadilar, yengilroq mashqlarni bajara oladilar, ijodiy va mahsuldor fikr yuritishga intiladilar. Olti yoshli bolaning psixik tayyorligi to‘g‘risida gapirilganida ko‘pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko‘p qirrali maqsadga yo‘naltirilgan, o‘zaro mantiqiy bog‘liq, izchil boshlang‘ich ta‘limga zamin vazifasini o‘tovchi psixik o‘sish darajasini nazarda tutamiz. Shuningdek, ta‘lim uchun psixik o‘sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o‘ziga xosligi, uning sihat-salomatligi, usuliy jihatdan tayyorgarligi, oddiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirgani kabi omillarni hisobga olish maqsadga muvofikdir. Yuqorida aytilganlarning hammasi bolaning maktab ta‘limiga psixologik jihatdan tayyorligining obhektiv tomonlarini ifodalaydi. Bola maktab ta‘limiga psixologik tayyorlannshining subhektiv tomoni ham mavjuddir. Uning maktabda o‘qish xohishi, intilishi, katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bog‘liqdir. Bolada shu davrga kelib, o‘qish, bilim olish haqida to‘g‘ri tasavvur shakllanadi. U maktab jamoasi ahzolarining mashuliyatli vazifalarini anglaydi va ularga itoat qilishga, ularning ko‘rsatmalarini bajarishga moyil bo‘ladi. Lekin bolalar hammasi bir xil emasligi sababli ular o‘rtasida muhim farqlar vujudga keladi. Bahzi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, o‘qishga qancha vaqt qolganligini uzluksiz sanaydi, o‘quv ashyolarini oldinroq tayyorlab qo‘yishga harakat qiladi. Boshqa bir bola esa maktabdan qathiy voz kechishgacha borib yetadi. O‘qishga salbiy munosabat ko‘pincha kattalarning qo‘rqitishlari oqibatida vujudga keladi. Shuningdek, aka va opalarining maktabdagi qiyin kechinma va vaziyatlar to‘g‘risidagi gaplari, uyda bolalarni ko‘proq dars tayyorlashga majbur qilish ham o‘qishga salbiy munosabat uyg‘otadi. O‘qishga salbiy munosabatdagi bolalar ta‘lim muhitiga kirishishga qiynaladilar, qator ruhiy to‘siklarga duch keladilar. Maktabda ta‘lim-tarbiya ishlarini tashkil qilishda kichik maktab yoshidagi bolalarning anatomik-fiziologik xususiyatlari, jismoniy kamolot darajasini hisobga olish muvaffaqiyat garovidir. Boshlang‘ich ‘ hajmi mutanosib rivojlanadi. Biroq, bolaning suyaklari(ko‘krak qafasi, tos, qo‘l suyaklari), umurtqa pog‘onasida hali tog‘aysimon to‘qimalar uchraydi, bu esa uning suyak tizimi takomillashib bo‘lmaganini ko‘rsatadi. Yurak muskullari tez o‘sadi, qon tomirlarining diametri sal kattaroq bo‘ladi, miyaning og‘irligi boshlang‘ich sinflarda 1250-1400 grammni tashkil etadi. Miya po‘stining analitik-sintetik faoliyati takomillashadi, qo‘zg‘alish bilan tormozlanish o‘rtasidagi munosabat o‘zgaradi, lekin qo‘zg‘alish nisbatan ustunlikka ega bo‘ladi. Shuning uchun bolaning to‘g‘ri o‘sishiga g‘amxurlik qilish, toliqishining oldini olish, o‘qish va ham olish rejimiga qathiy rioya etish zarur.

Maktab ta‘limi o‘quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, sinf jamoasi va oila muhitidagi ahvolini o‘zgartiradi, uning asosiy vazifasi o‘qishdan, bilim olish, ko‘nikma va malakalarni egallash, tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi qonuniyatlarni o‘zlashtirishdan iborat bo‘lib qoladi. Ta‘lim muayyan darajada uyushqoqliq intilish, irodaviy zo‘r berish, faollik va maqsadga muvofiq faoliyatni talab kiladi. Ixtiyorsiz xatti-harakat o‘rnini anglashilgan, rejali, aqliy mehnat egallay boshlaydi. O‘quvchi doimo tengdoshlari bilan birga muayyan sinf jamoasida bo‘ladi. Demak, uning oldida hamma vaqt sinf jamoasining manfaatini himoya qilish, shaxsiy istaklarini umumjamoa yig‘ilishiga bo‘ysundirish, o‘zaro yordam, o‘zaro talabchanlik, ijtimoiy javobgarlik va burch hislarini egallash vazifasi turadi. Ta‘lim jarayonida esa o‘quvchi oldiga qo‘yiladigan talablar tobora ko‘payib va murakkablashib boraveradi. O‘qishning dastlabki kunidanoq kichik maktab yoshidagi bolaning o‘sishini harakatga keltiradigan turli ziddiyat, qarama-qarshiliklar, ichki ixtiloflar vujudga keladi. Ana shular zamirida boladagi psixik kamolotning darajasi va ijobiy xislatlar bilan talablar o‘rtasidagi qaramaqarshiliklar yotadi. Talablarning tobora ortishi bolaning psixik jihatdan to‘xtovsiz o‘sishini taqazo etadi va shu berk zanjirning uzluksiz harakati natijasida insonning kamoloti amalga oshadi. Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri unda o‘ziga xos ehtiyojlar mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o‘z mohiyati bilan muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga, tevarak-atrofdagi voqelikni o‘zlashtirishga qaratilmay, balki faqat o‘quvchilik istagini aks ettirishdan iboratdir. Shu ehtiyojlar o‘z portfeliga, dars tayyorlash burchagiga, kitob qo‘yish javoniga ega bo‘lish istagi, kattalardek har kuni maktabga qatnash tuyg‘usi yotadi, xolos. Bundan tashqari, bilimlar kunidagi shodiyona ayyom, o‘quvchilik safiga qabul payti, maktab mahmuriyati va o‘qituvchilarning unga bildirgan samimiy tilaklari, yuqori sinf o‘quvchilarining tabriklari bolaning his-tuyg‘usiga ijobiy ta‘sir etadi. Sinfdagi o‘rtoqlari bilan qatorlashib saf tortib yurishlar, birgalashib o‘ynash, oshxonaga borish, o‘qituvchining o‘gitlari ham bolani o‘ziga rom etadi. Umuman, kichik maktab yoshidagi bola o‘qishning tub mohiyati va vazifasiii tushunib yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak, deb tushunadi. Ammo, u kattalarning ko‘rsatmalariga amal qilib tirishqoqlik bilan mashg‘ulotlarga kirishib ketadi.
Oradan ma’lum vaqt o‘tgach shodiyona lahzalarning ta‘siroti kamayishi bilan maktabning tashqi belgilari o‘z ahamiyatini yo‘qota boradi va o‘qishning kundalik aqliy mehnat(irodaviy zo‘r berish, yoqtirmagan narsa bilan shug‘ullanish, diqqatni taqsimlash o‘z xulqini idora qilish) ekanligini anglaydi. Shunday aqliy mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lmasa, uning o‘qishdan ko‘ngli soviydi, unda umideyzlik hissi vujudga keladi. O‘qituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga ta‘limning o‘yindan farqi, qiziqarliligi haqida mahlumotlar berishn va unishu faoliyatga tayyorlashi kerak.
Birinchi sinf o‘quvchisida o‘qish faoliyatining aynan o‘ziga qiziqish ko‘zga tashlanadi. Maxsus tadqiqotlarda bolalar bilan keraksiz mashqlar o‘tkazilgan va ularga oldindan bu mashqlar keyinchalik kerak bo‘lmasligi aytilgan, lekin bolalar ularni bajonidil bajarishga kirishgan keyinchalik kerak bo‘lmasligi aytilgan, lekin bolalar ularni bajonidil bajarishga kirishganlar. O‘quvchi shaxsiy faoliyatda erishgan dastlabki yaxshi natija uni boshqa natijalarni egallashga undaydi. Uning o‘qish faoliyatidagi birinchi mehnat mahsuli shodlik va quvonch his-tuyg‘usini keltirib chiqaradi. Masalan, ayrim o‘quvchilar u yoki bu matnni bir necha marta o‘qishga harakat qiladi. O‘qish faoliyatiga qiziqish, uning mazmuniga ham qiziqishni vujudga keltiradi, bilim olish ehtiyojini tug‘diradi va o‘qish motivlarini tarkib toptiradi. Ta‘limning mazmuniga, bilimni egallashga qiziqish o‘quvchining o‘z aqliy mehati natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu his o‘qituvchining rag‘batlantirishi bilan namoyon bo‘ladi va o‘quvchida samaraliroq ishlash mayli, istagi, ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada paydo bo‘lgan faholayani, o‘z kuchiga ishonch hislari, bilimlarni o‘zlashtirish va malakalarni mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Rag‘batlantirish va jazolash mehyorida bo‘lsagina, ularning tarbiyaviy ta‘siri ortadi.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar faoliyatini baholash unda o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir. Mahlumki, maktablarda bolalarni og‘zaki baholash odat tusiga kirib qolgan, chunki birinchi sinf o‘quvchisi ana shubaha ta‘sirida o‘z faoliyatini kuchaytiradi, ijodiy izlanishga harakat qiladi, hatto, o‘quvchi dastlabki paytlarda yaxshi yoki yomon bahoning farqiga ham bormaydi, ko‘proq nechta baho olgani qiziqtiradi. O‘qituvchining rag‘batlantirishi uning uchun eng muhim rol o‘ynaydi.
Ko‘pchilik mutaxassis olimlar kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni baholash salbiy oqibatlarga olib keladi, deb hisoblamoqdalar. Mahlumki, faqat baho uchunligi bilimning ijtimoiy ahamiyatini pasaytirishi mumkin. Shunga ko‘ra bilimni tekshirishning boshqa usullarini topish hamda qo‘llash hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Negaki, baholashning bola kamoloti uchun ahamiyatini mutlaqo inkor qilish ham to‘g‘ri emas. Bahodan maslahat, yo‘llanma, tavsiya, ko‘rsatma sifatida foydalanish mahqul. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning muhim xususiyatlaridan biri ulardagi o‘qituvchi shaxsiga ishonch hissi va yuksak ehtiromdir. Shuning uchun ham o‘qituvchining bolaga tarbiyaviy ta‘sir ko‘rsatish imkoniyati juda kattadir. Bola o‘qituvchini aqlu idrok sohibi, tiyrak, sezgir, mehribon, hatto, donishmand inson deb biladi. O‘qituvchi siymosida o‘zining ezgu niyati, orzu-istagi, ajoyib his-tuyg‘ularini ro‘yobga chiqaruvchi mo‘tabar shaxsni ko‘radi.
O‘qituvchining obro‘si oldida ota-onalar, oilaning boshqa ahzolari, qarindosh-urug‘lar, tanish-bilishlarining nufuzi keskin pasayadi. Shu sababli bolalar o‘qituvchining har bir so‘zini qonun sifatida qabul qiladilar. Bola psixik jihatdan o‘sishi natijasida uning o‘qituvchi mavqeiga munosabati o‘zgaradi, chunki unda ongli xatti-harakat ehtiyoji tug‘iladi. O‘quvchida bir talay muammolar, savollar vujudga keladi.U hayotda hamma narsa o‘zi o‘ylagandek oson emasligini tushuna boshlaydi. Mazkur savollarga shaxsan o‘zi javob topishga intiladi, shu savollarni boshqa odamlarga ham beradi. Ta‘lim jarayonida o‘qituvchi o‘zining obro‘sidan oqilona, odilona va omilkorlik bilan foydalanib, o‘quvchilarda uyushqoqliq mehnatsevarliq o‘qishga ijobiy munosabat, o‘z diqqatini boshqarish, xulqini idora etish, o‘zini tuta bilish, qiyinchiliklarni yengish kabi fazilatlarni shakllantirishi lozim. Buning uchun har tomonlama ta‘sir ko‘rsatish usulini qo‘llashi kerak.
Maqsadga muvofiq o‘qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning aql-idroki, sezgirligi, ko‘zg‘atuvchanligi, uquvliligi, esda olib qolish, esga tushirish imkoniyatlarini rivojlantirish uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, bolalarda o‘qish, yozish, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Bundan tashqari, mazkur ta‘lim jarayonida ularning bilimlari ko‘lami kengayadi, bilishga qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mahsuldorligi ortadi, aqliy imkoniyatni ishga solish vujudga keladi, o‘quv fanlariga ijobiy munosabat, qathiy shug‘ullanish niyati, jamoatchilik oldida mashuliyatini his qilish, bilim olishning ijtimoiy ahamiyatini anglash tuyg‘ulari tarkib topadi. Quyida mazkur yoshdagi o‘quvchilardagi sezgi, idrok, xotira, tafakkur kabi bilish jarayonlarining xususiyatlari va rivojlanishi to‘g‘risida qisqacha to‘xtalamiz. Mazkur yoshdagi bolalar o‘z idroilarining aniqligi, ravonligi, sofligi, o‘tkirligi bilan boshqa yosh davridagi insonlardan keskin farqlanadi. Ular har bir narsaga, berilib, unga sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Buning sababini ularning oliy nerv faoliyatida birinchi signal tuzilmasi ustunligi bilan izohlash mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi har qanday obhekt, subyekt va voqelikdagi yangilikni yaqqol idrok qilishga intiladi, uni atrof muhitining sirli olami, jilolanishi, jozibasi o‘ziga tortadi. Lekin ta‘limning dastlabki bosqichida idrokning ayrim zaif tomonlari ko‘zga tashlanadi.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar idrokining salbiy xususiyati obhektlarni bir-biridan farqlashdagi zaiflikdir. Ular ko‘pincha o‘rganiladigan materialni noaniq, hatto, noto‘g‘ri idrok qiladilar, buning oqibatida aynan o‘xshash harflar, so‘zlar, narsalar tasviri, shakli, fazoviy joylashuvining farqini to‘la tasavvur qila olmaydilar. Masalan, «q» bilan «k» harflarini, «uqish» bilan «o‘qish» so‘zlarini aylana bilan doira shakllarini, kesma bilan to‘g‘ri chiziq alomatlarini bir-biridan farqlamaydilar. Ba’zan esa ular kattalarning idrok ko‘lami qamrab olmaydigan narsalarni payqaydilar. Bolalarda tartibli, maqsadga muvofiq serqirra tahlil qilish faoliyati zaifligi uchun ular ta‘lim jarayonida ko‘pincha xatoga yo‘l qo‘yadilar. Odatda zarur va muhim alomatlar bir yoqda qolib, tasodifiy belgilarga e’tibor beradilar.
Psixolog N.F.Dobrinin tasviriy sanhat darsida o‘quvchilarga rangli qilib ishlangan olmaxonning rasmini ko‘rsatgan, so‘ng uni chizishni tavsiya qilgan.

Tarbiyasi og‘ir” bolalar… Hammaga ma’lum bo‘lgan va afsuski, allaqachon ko‘nikib ketilgan bu atama ortida nimalar turadi? Militsiya xodimi uchun - u qo‘lida rogatka ushlagan bezori, bola o‘qituvchi uchun - sinfdoshlariga yomon ta’sir ko‘rsatuvchi norasmiy, bolalar bog‘chasi tarbiyachisi uchun esa – harxashali injiq, engiltak tinib – tinchimas bola. Ota-onalar uchun-chi? Har qaysisi uchun u o‘zgacha ma’no kasb etadi. Ota-onalar tushunishidagi “tarbiyasi og‘ir” bolaning mumkin bo‘lgan barcha variantlarini aytib o‘tish foydasiz, chunki har qanday bola hamtabiatan “qiyin” bo‘lishi mumkin.Odatda hamma bolalar ham tug‘ilgan vaqtlaridanoq ota-onalariga ma’lum bir qiyinchilik keltiradi. Ammo ba’zilar uchun muammo bo‘lgan narsa, boshqalarga hech qanday qiyinchilik keltirmaydi va u ko‘pgina sabablarga bog‘liq. Bolaga nisbatan ota-onalarining tutgan yo‘li, oiladagi qadryatlar tizimi, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning bor yoki yo‘qligi, shuningdek boshqa ko‘pgina narsalar bolani tarbiyalash jarayonida muqarrar ravishda paydo bo‘ladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish malakasini belgilab beradi.

“Tarbiyasi og‘ir” bolalar pedagogik qarovsizlik natijasidir. L.S Vigotskiy fikricha, “og‘ir” o‘smir hayoti munosabatlar xarakterining natijasidir. Bular avvalo qaysar, injiq bolalar, ularni qiziqarli faoliyat turiga tortish, ularni tarbiyalashning asosiy usullaridan biridir. Ularning ma’lum bir qismi intizomsiz, qo‘pol bolalardir. Ularning aktivligini maqsadga muvofiq o‘zgartirish, ularga ba’zi huquqlarini berish yo‘li bilan ularga ta’sir o‘tkazish mumkin.


Shuni aytish lozimki, “tarbiyasi og‘ir“ bolalar uchun ular yashayotgan muhit, oila, ular o‘qiyotgan jamoa, sinfning roli juda kattadir.
Tarbiya jarayoning samaradorligini oshiruvchi psixologik mexanizmlar tarbiyali bo‘lim – bu xulq – atvorini nazorat qilishdan iboratdir: Bunday nazorat inson yomon xatti-harakatlarini bajarmaslik imkoniyatini beradi.
Agar shaxs xulq-atvorini axloqiyligi haqida qayg‘ursa, u ijtimoiylashuvga erishgan bo‘ladi.
Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvini o‘rganish jarayoni sifatida qaraladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi: Bola o‘zini egosentrik emas, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday rag‘batlantirilishi kerak? Tarbiya o‘z muhitiga ko‘ra ijtimoiy jihatdan ijobiy ehtiyojlarni hosil qilishdir. Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bo‘lsa, tarbiya uning ongsizlik sferasiga ta’sir etishdir. Bolalarga ularni tarbiyalaydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onasiga bog‘lanib qoladilar. Ota-onaning oldida bo‘lish, ular bilan muloqotda bo‘lish bolalarga juda yoqadi, ulaning yo‘qligi bolalarga yoqmaydi. Ota-onaning g‘amxorligini bildiradigan so‘zlar xatti-harakatlar bola uchun juda kata ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Xulq-atvorning dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o‘rganish jarayoni orqali sodir bo‘lishi mumkin: xulq-atvorning istalgan shakllari g‘amxo‘rlik va e’tibor bilan taqdirlanadi, kutilmagan shakllari esa qo‘llab-quvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq-atvorlarni rag‘batlantirish va yomon xulq-atvor hamma bolalarga ham taaluqli emas.
Bolalarni tarbuyalash samaradorligini oshirishda an’na va urf-odatlarning roli katta. Tarbiya jarayonida g‘amxorlikning funksiyasi kattadir. Bolalar befarq ota-onalarga nisbatan g‘amxor ota-onalarga ko‘proq taqlid qiladilar. G‘amxo‘r ota-onalar bolalarning salbiy xulq-atvorini qo‘llab-quvatlamaganda bola o‘z xatti- harakatlarining oqibatini ertaroq anglaydi.
Konfutsiy “Eskini o‘zlashtirgan, yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo‘la oladi.” degan edi.
Hamma kishilar ham bir xilda bo‘lmaydi, shuningdek, oilalar ham turlichadir. Shubhasiz bolalar ham bir biriga o‘xshamaydi. Bu tabiiy xol. Lekin ko‘pincha kattalar buni unitib qo‘yadilar, o‘zlaricha qandaydir umumiy tavfsiyalardan yordam ko‘rishga moyil bo‘ladilar va bunda: “ bola… bajarishi kerak”, “bolaga mumkin emas” kabi so‘zlarni ishlatadilar. Bu esa xato. Bola avval boshidanoq hech narsani bajarishga majbur emas, unga hech narsa joiz ham emas. Aksincha, kattalar bolaning meyorida rivojlanishi uchun sharoit yaratishlari, uni kishilar orasida yashashga o‘rgatishlari, ularning his-tuyg‘ularini, xohish-istaklarini va ishlarini tushunishlari lozim. Vaqt o‘tishi bilan, payti kelganda uning o‘zi nimalar qilishi kerakligini, kimga nima qilishga majburligini, kimning oldida qarzdorligini va bu qarzlarni boshqa kishilarga o‘z ota-onalariga, do‘stlariga va nihoyat, o‘z bolalariga nisbatan mexr-muhabbat, mexribonligi bilan uzishni tushunib oladi.
Buning uchun esa bolani qanday bo‘lsa shundayligicha qabul qilish, uni tushunishga harakat qilish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, u bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarning qo‘shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqarmaydigan, balki, aksincha oilada qadryatli hisoblangan o‘zaro hurmat, iliqlik va himoyalanganlik xis etishga yordam beradigan usulini topish kerak. Gap kichkintoy bola haqida borganda “qiyin” atamasi qo‘llanilmaydi. Har xolda ota-onalarning “qiyin” chaqaloq, haqidagi shikoyatlarini eshitishga tog‘ri kelmaydi, garchi bu bosqichda qiyinchiliklar ko‘p bo‘lsa ham. To‘g‘ri, bu qiyinchiliklar tashqi, psixologik xarakterda bo‘ladi va ko‘pchilik ota-onalar tomonidan muqarrar yuz beradigan, ammo vaqtinchalik hodisa sifatida idrok qilinadi. Biroq birinchi qiyinchiliklar o‘rniga boshqalari paydo bo‘ladi, ular chaqaloqlik davrida, ayrim xollarda undan ham oldin bolaning tug‘ilishini kutish vaqtlarida yashirilgan bo‘ladi. Hali bola go‘daklik davrida onasi unga qanday munosabatda bo‘lish to‘g‘risida unchalik qayg‘urmaydi, u ana shu jajji jigargo‘shasini parvarish qilishga doir hamma ishlarga ulgursa va uxlab olsa yetarli.

Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni har tomonlama yetuk, go‘zal axloqli, xush odobli inson qilib kamol toptirish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir. Chunki bu narsa milliy qadriyat va ruhiyatni tiklash jarayonida ta’lim va tarbiya samaradorligini oshirish masalasidan kelib chiqadi. Mazkur muammoni o‘rganishda psixologlar oldida turgan vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirishda boshlang‘ich ta’limni ilmiy asosda to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. O‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishi uchun ham imkoniyat yaratadi.

Yetakchi bo‘lgan o‘quv faoliyatidan ham tashqari boshqa faoliyatlar o‘yin, muloqot va mehnat ham o‘quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu faoliyalar asosida muvaffaqiyatga erishish motivlari bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O‘quv faoliyati o‘quvchilarda o‘qishda muvaffaqiyatga erishish extiyojini qondirsa, shuningdek, tengdoshlari orasida o‘z o‘rniga ega bo‘lish imkoniyatini ham yaratadi. Aynan ana shu o‘rin yoki mavqega erishish uchun ham bola yaxshi o‘qishga harakat qilish mumkin. Bu yoshdagi bolalar doimiy ravishda o‘zi erishgan muvaffaqiyatini boshqa tengdoshlarining muvaffaqiyati bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi bo‘lish nihoyatda muhim.
Bu yoshdagi bolalarda musobaqaga kirishish motivi doimiy extiyoj sanalib, bu motiv ularga kuchli emotsional zo‘riqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bog‘cha davrida boshlanib, kichik maktab hamda o‘smirlik davrida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bolalar kattalarning u haqidagi bergan baxo va fikrlariga qarab, o‘z-o‘ziga beradigan baxosi, asosan, to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘qituvchining beradigan baxosiga va turli faoliyatidagi muvaffaqiyatiga bog‘liq.
Bu yoshdagi bolalarda mavjud bo‘lgan ishonuvchanlik, ochiqlik, tashqi tasirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalashga yaxshi imkoniyat yaratadi. Bu davr bolaning turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy shaxsiyxususiyatlarini yuzaga kelish va mustahkamlanish davri hisoblanadi. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topishi bilan birgalikda mehnatsevarlik va mustaqillik kabi sifatlari mustahkamlanib boradi. Mehnatsevarlik bolada o‘zi qilayotgan ishidan zavq olsagina yuzaga keladi. Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan kattalarga bog‘liq. Agar bola xaddan ziyod ishonuvchan, itoatkor, ochiq bo‘lsa unda asta sekinlik bilan boysunuvchanlik, tobelik xususiyatlari mustahkamlanib boradi. Biroq bolani vaqtli mustaqillikka undash, unda bazi salbiy hislatlarini rivojlanishiga ham olib kelishi mumkin. Chunki hayotiy tajribalarni kimlargadir taqlid qilgan holda o‘zlashtiradi.
Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil ishlarni ko‘proq buyurish va ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. Shunindek, shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biror bir ishni mustaqil, ijtimoiy vazifa bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola o‘zini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada mustaqil bo‘lishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi. Maktab yoshidagi bola o‘zining individual xususiyatlarini anglaydi. Bolani o‘z-o‘zini anglashi ham jadal rivojlana boradi va mustahkamlana boradi. Bu davrda bolalar o‘zlarining ismlariga yanada ko‘proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bola o‘zining tashqi ko‘rinishi va gavda tuzulishiga beradigan baxosi ham o‘z-o‘zini anglashida kata ahamiyatga ega.
Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar o‘zlarining yuz tuzulishiga alohida e’tibor bera boshlaydilar. Ular o‘zlarining o‘quv faolayati jarayonida o‘zlaridagi xulq-atvori va faoliyatini o‘zi tomonidan muvofiqlashtirish qobilyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobilyati rivojlanadi, o‘z faoliyatini o‘zi uyushtirishga hamda bilim olish jarayoniga bo‘lgan qiziqishni qaror toptirishga yordam beradi. O‘quvchi xulq-atvorini motivlashtirishi ham ozgaradi. Bunda do‘stlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo‘lib qoladi. Ahloqiy his tuyg‘ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi. 5-6 yoshlarda ko‘zga tashlangan bolaning xususiyatlari yillar davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi.
Shuning uchun “Bola boshidan” kabi maqollar xalq o‘g‘zaki ijodida ko‘plab uchraydi. O‘smirlik davrinig boshlanishiga kelib juda ko‘pgina shaxsiy fazilatlar shakllanib bo‘ladi. Bolalarning individualliklari ularni bilish jarayonlarida ham ko‘zga tashlanadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, ko‘nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib ayrim o‘quvchilarning umumiy va mahsus layoqatlari ko‘zga tashlanadi. Kichik maktab yoshida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo‘lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o‘z-o‘zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi. Bu yoshdagi bolalarda diqqat, idrok, xotira, tafakkur va nutq to‘liq rivojlanib bo‘lganligi uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo‘llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin
Ma’lumki, o‘quvchi shaxsini shakllantirish faoliyatini namunali yo‘lga qo‘yish uchun ularning xarakter xislatlari va shaxsiy xususiyatlarini maqsadga muvofiq tarkib toptirish ayni muddaodir. Har bir o‘quvchini individual ahloqiy jihatdan aniqlagandan keyin alohida olingan subyekt bilan individual munosabatda bo‘lish imkonini beradi. 8-10 yoshli bolaning shaxsiy fazilatlari beqaror, dunyoqarashi sodda, tashqi taassurotlarga tez beriluvchandir. Buyuk allomalar ta’kidlagalaridek, kishining xarakteri hammadan ko‘proq uninig hayotining dastlabki bilimlarida tashkil topadi va mazkur xislatlatida namoyon bo‘lgan sifat mustahkam o‘rnashadi va bolaning mustahkam tabiatiga aylanadi. Bolaning ikkinchi tabiatida ijobiy xis-tuyg‘ularni, shaxs fazilatlarini tarkib toptirishda, yuksak insoniy sifatlarni ularda shakllantirishda barcha ma’suliyat boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining zimmasiga tushadi.

Bu davrdagi tadqiqotlarga to‘xtaladigan bo‘lsak, ayniqsa E.Erikson, Z.Freyd, G.A Sukerman va V.V.Rubsovlar, K.S.Vigotskiy va D.B.Elkoninlarning tadqiqot va g‘oyalarini alohida ta’kidlab o‘tishimiz kerak. Ular bolalarning psixik hamda shaxs sifatida rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, sinf jamoasi, o‘qituvchi, ota-onasi bilan bo‘ladigan munosabati orqali erishish mumkinligini ta’kidlab o‘tishgan. Ularning yuqoridagi bu g‘oyalariga hali to‘xtalib o‘tamiz.

3-4 sinflarga borib bola uchun uning o‘rtoqlari bilan munosabatning ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg‘iz qolgan holda sevimli mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. Shaxs shakllanishi nazaryalari va bosqichlariga nazar soladigan bo‘lsak, Erikson: “Maktab yoshi: mehnatsevarlik o‘z-o‘zidan qoniqmaslik. To‘rtinchi ijtimoiy –psixologik davr Z.Freyd nazariyasida yashirin latent davrga mos keladi. O‘z jinsidan ota- ona bilan raqiblikdan bartaraf etilgan bo‘ladi. 6 yoshdan 12 yoshgacha bolani oila chegarasidan chiqishi sodir bo‘ladi va tizimli ta`lim xususan madaniyatning texnologik tomonlariga qo‘shilishi boshlanadi. E.Eriksonning kontseptsiyasida ushbu madaniyat doirasida ahamiyati bo‘lgan qurol – aslahalar, hosiblik faxriy va ilmiy unvonlar bilan munosabatda bo‘lishini bilish nimanidir o‘rganishga aynan intilish va tez o‘zlashtirishi universal deb tan olingan.
Mehnatsevarlik, ishdan zavqlanish atamalari bu davrning asosiy mavzularni ifodalaydi bu davrda bolalar nimadan nima hosil bo‘lishini va u qanday ishlashini bilishga intilishi bilan band bo‘ladilar. Bolaning “Ego” muvofiqligi endi bunday ifodalanadi: “Men” – men nimaga o‘rgangan bo‘lsam. Bolalar maktabda o‘qib, faol ishtirok anglangan tartib – intizom qoidalariga qo‘shiladi. Maktab tartib-qoidalari bilan bog`liq bo‘lgan odam mukammal ijrochidir. Bu davrning qaltisligi shundaki, o‘z-o‘zidan qoniqmaslik hissini, o‘z qobiliyatlari yoki tengdoshlari orasidagi mavqeidan shubhalanish tajribasizlikni namoyon qilishdan iborat.” Z. Freyd boyicha bu yosh davri:Latent bosqich –jinsiy sokinlik 6-7 yoshdan 12 yoshgacha o‘smirlik yoshi boshlangungacha davom etadi. Asosiy energiya kuchi o‘qish, sport, bilishga intilish asosan o‘zini jinsidagi tengdoshlari bilan do‘stlashishga yo‘naltiriladi. Freydning odamni jinsiy shakllanishidagi bu uzilishining ahamiyatini oliy insoniy madaniyatni rivojlanishi uchun sharoit sifatida alohida ta`kidlaydi.
O‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchi uchun nafaqat bilish
jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishi uchun ham imkoniyat yaratadi. O‘quvchining ushbu yosh davrida o‘qtuvchining har bir aytgan so‘zi, xar bir xatti- harakati, ta’sir o‘tkazish uslubi uning uchun haqiqat mezoni bo‘lib qoladi. Chunki o‘quvchilar o‘z o‘qtuvchilariga juda qattiq ishonadilar, ularning fikr va mulohazalariga quloq soladilar, pedagogik taktdan o‘ta ta’sirlanadilar, qo‘ygan talablariga qat’iy amal qiladilar. Ana shu tomondan pedagog bergan barcha vazifalarni, yaratilgan muammoli vaziyatlarni hal qilishga intiladilar, ularni o‘z vaqtida ado etishga intikladilar.
O‘qtuvchiga yuksak ishonch, unga bevosita taqlid insonni inson tomonidan idrok etilishi idetifikatsiya bosqichiga o‘xshab ketadi. Ayni shu davrdan boshlab: 1) o‘quvchining psixikasiga tashqi ta’sir ko‘rsatish, 2) atrof-muhitdagi kishilarga yordam berishga undash, 3) nima bilan shug‘ullanish to‘g‘risida ko‘rsatma va yo‘llanma berish, 4) unga oddiy individual yoki ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan burch xissini tushuntirish, 5)uni to‘g‘ri mulohaza yuritishga o‘rgatish, 6) ijobiy xis-tuyg‘u va ezgu niyatlarini qo‘llab quvatlash, 7) o‘qilgan kitobni, tomosha qilgan kinofilmni, sinfda sodir bo‘lgan voqeani, sayohat taassurotlarini birgalashib muhokama qilish, 8) o‘quvchilarni nomaqul so‘z va iboralardan tiyish, ixtilofning oldini olish, 9) tabiat manzaralarini quvvatlash va musiqa tinglashga o‘rgaish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu omillarning barchasi o‘quvchining shaxs bo‘lib shakllanishida muhim ro‘l o‘ynaydi.
O‘quv faoliyatini qanday tashkil etilganlik sharoitiga qarab bolalarning emotsiyalari o‘zgaradi. Shu tariqa kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda emotsiyalarni jilovlash va emotsional barqarorlik kuztiladi. Ular bu davrga kelib o‘z his-tuy’g‘ularini kayfiyatini boshqara oladilar. Chunki ular maktabgacha tarbiya yoshidagi va o‘smir yoshdagilarga qaraganda his-tuyg‘ulari osoyishta chuqur va muvozanatlashgan bo‘ladi. Ularga uzoq muddatli pozitiv emotsiyalar, hushchaqchaqlik, ruhiy tetik kayfiyat hosdir.
Bolalar maktabga birinchi bor kelganda, yangi munosabatlar tizimi va muloqot doirasi shakllanadi. Maktab davrining ilk kunlaridanoq o‘quvchilar bir – birlariga e’tibor bermaydilar, hamda tengdoshlarining yutuqlari bilan qiziqmaydilar, muloqotga kam kirishadilar. Lekin vaqt o‘tishi bilan o‘quvchilar asta- sekinlik bilan bir birlarini kuzatishni boshlaydilar, muloqotga nisbatan ehtiyoj sezadilar va tengdoshlari bilan do‘stlasha boshlaydilar. boshlang‘ich ta'lim ’oxiriga kelib esa o‘quvchilarda tengdoshlari orasida alohida o‘ziga hos o‘rinni egallashga ehtiyoj shakllana boshlaydi. Tengdoshlarining ta’limiy yutuqlariga qiziqish orta boshlaydi va ulardan ajralib turishga bo‘lgan ishtiyoq hulq – atvorning asosiy motiviga aylanadi. Ularning shaxs sifatlarining shakllanishi o‘quv faoliyatidagi hamkorlikka ham bog‘liq.
G.A Sukerman va V.V.Rubsovning tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, tengdoshlari bilan o‘quv faoliyatidagi hamkorlik natijasida bolalarning tafakkuri rivojlanadi va muloqot ko‘nikmalari shakllanadi. O‘quv faoliyatidagi hamkorlik va fikr almashish natijasida bolalarda ijtimoiy – psixologik maydon kengayadi va uning zamirida individual – psixologik xususiyatlar shakllanadi. Tengdoshlari bilan birgalikda, hamkorlikda ishlaydigan bolalar o‘zlarining imkoniyatlari va bilim saviyalarini yaxshi anglaydilar. Psixologik adabiyotlarda, bu yoshning 9-11 yoshgacha davom etadigan oxirgi davrini turlicha talqin etadilar. K.S.Vigotskiy bu davrning o‘smirlikning ilk bosqichi deb hisoblaydi. L.I.Bojovich butun o‘smirlik davrining ilk eng inqirozli pallasi deydi. Z.Freyd esa bu davrni kichik maktab Yoshi va latent bosqichining tugashi deb aytadi.
D.B. Elkonin bu davrni barqaror kichik maktab yoshi va o‘smirlik davrlari orasidagi inqirozli palla deb ta’riflaydi. Kichik maktab yoshi yakunida an’anaviy ta’lim tizimida motivatsion inqirozlar vujudga keladi. Avvaliga yangi ijtimoiy faoliyat sifatida boshlangan o‘quv faoliyati an’anaviy o‘quv majburiyatiga aylanadi. Inqirozning belgilari quidagilardan iborat: maktabga nisbatan salbiy munosabat va maktabga bormaslik; uy vazifalaridan bosh tortish; o‘qituvchilar bilan pedadogik konfiliktlarning vujudga kelishi va boshqalar. Bolalarga o‘quv faoliyatini o‘zlashtirishda qiyinchiliklar qanchalik ko‘p bo‘lsa maktabga shunchalik salbiy munosabat kuchayadi.
Ta’lim olish vaqtida hal etilmagan muammolar, qiyinchiliklar, oquvchilarga bilim, ko‘nikma, malakalarning yetishmasligi oqibatida o‘quv faoliyatidagi shaxslararo munosabatlar yanada taranglashadi. O‘quvchilar oldiga ular mustaqil hal etishi lozim bo‘lgan vazifalar qo‘tiladi. (o‘z bilimlarini sinash va taqqoslash, ta’lim tizimidagi yangi shart – sharoitlarga moslashish, avval bitta pedagog topshiriqlarini bajargan bo‘lsa, endilikda turli o‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablarni bajarish lozim)
K.N.Polivanova fikricha, kichik maktab Yoshi davrining yakuniy bosqichi inqirozi “ o‘z o‘ziga refleksiv yo‘nalganlik” dir. Bu davrda barqaror shakllangan o‘quv faoliyatlaridagi imkoniyatlarni anglash, endi o‘zini o‘zi bilishga qaratiladi. O‘zgarayotgan ijtimoiy muhit ta’sirida o‘z o‘ziga yo‘nalganlik, o‘zining xususiyatlari va qobilyatlarini bilishga qiziqish ortadi hamda o‘zini kattalardek tutishga intiladi. Tengdoshlari bilan munosabatdan esa shahsiy xususiyatlarini qay darajada rivojlanganlik darajasini bilish mumkindir.
Yuqorida aytib o‘tilgan vazifalarni to‘g‘ri bajarilishi, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan mazmunli suhbat uyushtirishi, ularda chuqur taassurot qoldiradi va faollik ko‘rsatishga undaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonida yuksak samaraga erishish uchun ularning yosh individual psixologik xususiyatlarini xisobga olish taqazzo qilinadi. Ma’lumki, o‘qtuvchi turlicha psixologik xususiyatlarga ega shaxs bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun biror bir o‘quvchiga nisbatan muvaffaqiyatli qo‘llangan interfaol boshqa biriga samara bermasligi mumkin. Binobarin, o‘zgalarga ta’sir o‘tkazish tadbirlari o‘quvchi shaxsiga individual yondoshish orqali amalga oshirilsa, yuqoriroq ko‘rsatkichga erishiladi. Ushbu vazifani amalga oshirishda o‘qituvchi o‘quvchilarni individual-tipologik xususiyatlarini qanchalik chuqur o‘rgangan bo‘lsa, ularga shunchalik ta’sir o‘tkazish kuchi sezilarli va samarali bo‘ladi.
Ta’lim jarayonida har bir o‘quvchining ruhiy dunyosiga yo‘l topa olish barcha muvaffaqiyatlarning garovidir. O‘tkazilgan tadqiqotlarga qaraganda 3- sinf o‘quvchilarning odob to‘g‘risidagi fikr va mulohazalari 1-2- sinf sinaluvchilariga qaraganda mazmun, shakl tuzulish jihatdan kata tafovutga ega bo‘lib, bu narsa bolaning turmush tajribasining ko‘lami, yosh xususiyati va aqliy kamolot darajasi bilan o‘lchanadi.
Yosh davr xususiyati bilan izohlanuvchi farq bilan bir qatorda narsaga turlicha qarash, xar hil yondoshish, muammo mohiyatini ochib berish uslubi individual tafovut borligini ko‘rsatadi. 1-3- sinf o‘quvchilari bilan olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, axloqiy tushunchalarni tarkib toptirish uchun ularni xar bir tushunchaning muhim alomatlarini ajratishga, umumlashtirishga o‘rgatish, ularda ikkinnchi darajali belgilarni ta’kidlash o‘quvini vujudga keltirish zarur.
Shuningdek, mustaqil fikr yuritish ko‘nikmasini takomillashtirish, mantiqiy xulosa chiqrish usullari bilan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini qurollantirish maqsadga muvofiq. Boshlang‘ich maktabda o‘qiyotgan bola uchun shaxsiy yutuqlari- o‘qishda, sportda, bolalar orasidagi nufuzi va obro‘si katta ahamiyat kasb etib boradi. Bu davrda bolalar o‘zlarining qaysi jinsga taaluqli ekanligini teran anglab, maktabda “O‘g‘il bolalar” va “Qiz bolalar” guruhi shakllanadi. Xar bir guruhning o‘ziga xos qiziqishlari, mashg‘ulotlari bo‘lib, qiz bolalar davrasida bo‘lish, masalan, o‘g‘il bola uchun xattoki, noqulay bo‘lib qoladi. Eng muhimi, aynan bu davr axloqiy me’yorlarning ma’nosini tushunish, axloqiy qadryatlarni o‘zlashtirish va ma’naviy tasavvurlarning shakllanishi uchun o‘ta sezgir va qulay hisoblanadi.
Shuning uchun ham kattalarga hurmat, kichiklarni e’zozlash, ota-onaga ehtirom ko‘rsatish, Vatanni sevish, shahsiy va ijtimoiy mulkga to‘g‘ri munosabatli xislari tarbiyalanadi. Bola jazo va rag‘batlantirish o‘rtasidagi farqni ajrata boshlaydi v anima qilib bo‘lsa ham jazolanmasdan, ko‘pchilikning nazaridan qolmaslikka harakat qiladi. Shu bois ham oilada va ta’lim maskanida bolaning ahloqiy va ma’naviy tarbiyasi uchun yaratilgan yaxshi shart- sharoit ayni bu davrda o‘zining sezilarli samarasini beradi.
Bu davrdagi bolalarda motivatsion- ehtiyojlar doirasi va o‘z – o‘zini anglash rivojlanib boradi. Bu davrda bolada o‘quv faoliyati borasida ota – onasi, oila a’zolari, o‘qituvchilari, tengdoshlari orasida o‘zini o‘zi tasdiqlash hamda uni tan olishlariga intilish kuchayadi. Rivojlantiruvchi ta’limga bo‘lgan qiziqish, endilikda faoliyat maqsadiga aylanadi. O‘quv faoliyatidagi asosiy o‘rinni o‘qituvchi va tengdoshlari orasidagi yutuqlari, baholari egallay boshlaydi. Bu yoshda bola o‘zini o‘zi anglash va shaxsiy refleksiya jarayoni, o‘z imkoniyatlari chegarasini belgilay olish, ixtiyoriylik va o‘zini nazorat qila olish tavsiflanadi.
Shuning natijasida bola o‘z hulq- atvorini nazorat qila boshlaydi. U oiladagi va ijtimoiy hayotdagi hulq – atvor me’yorlarini aniq va differensial holda tushuna boshlaydi, kattalar va tengdoshlar bilan shaxslararo munosabatga kirishdagi farqni anglaydi, o‘z emotsiyalarini, ayniqsa, negativ emotsiyalarini jilovlab ifodalashni boshlaydi. Shu bilan esda tutish lozimki, o‘quv faoliyatini qanday tashkil etilganligi va har bir bola individual xususiyatlarga ega ekanligini hisobga olgan holda kichik maktab yoshidagi o‘zgarishlar ularda turlicha kechishi mumkin.
Biz tadqiqot ishimizning farazida kichik maktab yosh davridagi bobalarning shaxs sifatida shakllanishiga ularning o‘z-o‘ziga baho berishi qay darajada ta’sir ko‘rsatishini o‘rganishni rejalashtirgan edik. Buning uchun Piskent tumanidagi6- sonli umumta’lim maktabining 2- va 3-sinfo‘quvchilarida (жами 30 nafar) Dembo Rubinshteynning “O‘z-o‘zini baholash” metodikasini o‘tkazdik. Ushbu metodika maktab o‘quvchilarining bir qator shaxsiy sifatlarini, ya’ni sog‘liq, xarakter, aql va xokazo kabi xususiyatlarini bevositа baholash (shkalalarda ifodalash)ga asoslangan. tekshiriluvchilarga ushbu sifatlar ularda qay darajada rivojlanganligini (o‘z-o‘zini baxolashni) va ushbu sifatlarni qanchalik rivojlangan bo‘lishini istashlari, ularni qoniqtirishi (davogarlik darajasini)ni vertikal chiziqlarda ma’lum bir belgilar bilan ko‘rsatishlari so‘raladi. Har bir sinaluvchiga metodika bo‘yicha ko‘rsatma va vazifa yozilgan blanka beriladi.