Psixologiya kafedrasi umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti

Tayanch so’z va iboralar: Bilim, ko’nikma, malaka, baholash tizimi, reyting, joriy, oraliq, bosqichli, yakuniy nazorat, sifat mezonlari, davlat ta’lim standartlari va h.k.

O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi Nizomning (1995 yil 5 yanvar) 4 o’quv tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni bo’limi 4,4 bandida o’quvchilar bilimi sifatini va o’qitish natijalarining davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini nazorat qilishni ta’minlash uchun shu quyidagi nazorat tartibotlarini o’tkazish nazarda tutiladi:

Joriy nazorat – so’rovlar, kollekviumlar, seminarlar, nazorat ishlar, testlar tarzida o’quvchilarning bilimlari, malaka va ko’nikmalari muntazam nazorat qilinadi;

Oraliq nazorat – chorak tamom bo’lganda va o’quv dasturlarining tegishli bo’limlari, malaka va ko’nikmalarini baholash uchun amalga oshiriladi. U imtihonlar, testlar, sinovlar va malakaga doir ishlar shaklida o’tkaziladi;

Bosqichli nazorat – o’quv yili tamom bo’lganidan keyin imtihonlari, test sinovlari shaklida amalga oshiriladi. Uning asosida reyting aniqlanadi va o’quvchini navbatdagi sinfga o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilinadi;

Yakuniy nazorat – o’qish tugatilganidan keiyn davlat attestasiyasi shaklida o’tkaziladi.

4,5 umumiy ta’lim dasturlarini davlat ta’lim standartlarini doirasidan mustaqil o’zlashtirgan o’quvchilarga O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan Eksternat to’g’risidagi Nizom asosida, eksternat tartibida attestasiyadan o’tish huquqi beriladi.

Imtiyozli attestasiya 5-9 sinflarda o’qish davrida o’zlashtirish (reyting) bo’yicha faqat a’lo ko’rsatgichlarga ega bo’lgan bitiruvchilarga beriladi.

O’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida bosqichli nazorat o’tkazilmaydi. Oraliq baholashda kurs ishi va bosqichli nazoratda u imtihonlar, testlar, malaka ishlar va diplom himoyalarini himoya qilish shaklida amalga oshiriladi.

Maktabda o’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini hisobga olish, tekshirish va ularga baho qo’yish ta’lim tarbiyaning zarur va muhim qismidir. Bu ishning to’g’ri yo’lga qo’yilishi davlat uchun, maktab, o’quvchilar va ota-onalar uchun muhim ahamiyatga ega.

O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish asosida davlat ta’lim-tarbiya sifatini, bu sohada yuz bergan kamchiliklarga o’z vaqtida barham berish, maktab, o’qituvchi va o’quvchi ishini har tomonlama yaxshilashga kerakli tadbirlar belgilaydi. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini hisobga olish, o’quv metodlarining va zaif tomonlarini o’quvchilarning dars materiallarini qanday o’zlashtirayotganligini aniqlab olishga imkon beradi. Har bir o’quvchini har tomonlama yaxshi bilishga yordam qiladi. O’qituvchi o’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalarini tekshirish asosida o’quvchilarning o’quv dasturi hajmida bilim, ko’nikma, malakalarini puxta o’rganib olishlarini ta’min etish uchun dars materiali ustida yana qanday ishlash kerakligini ko’rsatadi, darsdan ulgurmayotgan o’quvchilarni o’z vaqtida tezda tegishli choralar ko’radi. Shu bilan birga tekshirish o’qituvchining ham o’quchining ham o’ziga talabchanligini kuchaytiradi. Har bir o’quvchining o’qishda o’zining yutuq va kamchiliklarini, o’quv materialining qaysi qismi puxta, qaysi qismini bo’sh o’zlashtirganligini aniqlashga yordam beradi. O’z-o’zini tekshirib borishga o’zi o’zini tanqid qilishga odatlantiradi, intizomlikka va qunt bilan o’qishga o’qishga o’rgatadi, ularda kuchli iroda hamda ijobiy xarakter vujudga keltiradi va tarbiyalaydi. Maktab, ota-onalarni esa davlat oldida o’z mas’uliyati va vijdon burchini tushuntirishga o’rgatadi.

O’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalarini hisobga olish va tekshirish ota-onalarning o’z bolalari qanday o’qiyotganliklarini, darsdan ulgurish ulgurmasliklaridan xabardor bo’lib turishlariga yordam beradi. Ularning o’z bolalarining o’qishlari va tarbiyasi uchun javobgarligini oshiradi. Masalan, ayrim ota-onalar bolalarining o’qishlaridan xabardor bo’ladilar. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini hisobga olish va tekshirish ishi avvalo o’quvchilarni kunsayin o’rganib borish va ularning darsdan ulgurishlarini tekshirishni o’z ichiga oladi. O’qituvchi o’qitish jarayonida har bir o’quvchini diqqat bilan o’rganib borishi lozim. O’qituvchi ana shu o’rganish asosida har chorak oxirida, har bir o’quvchining ma’lum bir fanni qanchalik o’zlashtirganligi haqida xarakteristka berishga majbur.

1. 
   O’qituvchi o’quvchilarni rejali va tizimli suratda kuzatish yo’li bilan o’rganadi, o’qituvchi o’quvchilarni darsda va darsdan tashqari vaqtlarda kuzatib boradi. Kuzatish unga o’quvchining ishiga, o’qishga munosabatini, o’quvchining qiziqishlari va nimalarga moyil bo’lganligini uning individual xususiyatlarini va qobiliyatini bilib olishga yordam beradi.
   
2. 
   O’quvchilar suhbat yo’li bilan ham o’rganiladi. Suhbat sinf jamoasi yoki ayrim o’quvchilar guruhi bilan, shuningdek yakka-yakka ham o’tkazilishi mumkin. O’quvchilar haqida to’laroq ma’lumotga ega bo’lish uchun o’qituvchilar, maktab vrachi, ayniqsa, ota-onalar bilan fikr almashishi katta ahamiyatga ega.
   
3. 
   Yana ularning shaxsiy hujjatlarini diqqat bilan ko’rib chiqish orqali ham o’rganiladi. O’qituvchi o’z o’quvchilarini qancha aniq va har tomonlama yaxshi bilsa, ta’lim-tarbiya ishlari shuncha muvaffaqiyatli bo’ladi. O’quvchilarni bilish o’qituvchining butun sinfga, har bir o’quvchiga ta’lim va tarbiya berishning eng yaxshi usul va vositalarini tanlab olib, ulardan samarali foydalanishga imkon beradi. O’quvchilarning zaif tomonlari va nuqsonlarini yo’qotishga ijobiy tomonlarini o’stirish va mustahkamlashga yordam beradi. O’quvchilar bilimlari, ko’nikmalarini hisobga olishning eng muhim qismi ularning bilimni o’zlashtirishlarini tekshirishdir. Maktabda o’quvchilarning bilimni tekshirishning quyidagi turlari – dastlabki taxminiy tekshirish, kundalik tekshirish, mavzular bo’yicha tekshirish va yakuniy tekshirishdan iborat.
   

1. 
   Dastlabki taxminiy tekshirishning asosiy vazifasi o’quvchilarning yangi o’quv materialini ongli idrok qilishi va muvaffaqiyatli egallash uchun kerak bo’lgan tayyorgarlik darajasini aniqlashdan iborat. Odatda tekshirishning bu xili o’quv yilining boshida yoki o’quv dasturining navbatdagi bobini o’tishiga kirishish oldidan o’tkaziladi.
   
2. 
   Kundalik tekshirish – har kuni, har dasrda muntazam ravishda, rejali tarzda o’tkaziladigan tekshirishdir. Bu tekshirishning asosiy vazifasi o’tilgan materialni qaytarish bilan birga, yangi o’quv materialini o’zlashtirilish darajasini aniqlashdir. Kundalik tekshirish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Darsda har kuni o’tkaziladigan bu tekshirish, o’quvchilarni tizimli puxta ishlashga o’rgatadi. Shuningdek, bu tekshirish o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malakalarni singdirib borishga va irodasini o’stirishga yordam beradi.
   
3. 
   Yakuniy tekshirish – o’quv choragi va o’quv yilining lxirida o’tkaziladi. Uning asosiy vazifasi o’quvchilarning o’quv choragida yoki o’quv yilidagi materialning egallash darajasini aniqlashdan iborat. O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirishda maktabda qo’llaniladaigan asosiy usullar – o’quvchilarning ishlarini kuzatish, darsda va darsdan so’ng kuzatish, og’zaki so’rash, nazorat ishlar o’tkazishdir.
   

Og’zaki so’rash tekshirishning eng ko’p qo’llaniladigan usullaridan biridir, uning quyidagi turlari bor:

a) O’quvchini sinf doskasi yoki o’qituvchi stoli yoniga chaqirib so’rash.

b) Sinfdagi o’quvchilarning ko’pchilikdan sidirgasiga so’rash.

c) Ayrim o’quvchilardan doskaga yoki stol yoniga chaqirmasdan so’rash.

Ayrim o’qituvchilar o’quvchilarning bilimlarini tekshirishda mavzular yuzasidan tekshirish usulini qo’llaydi. Bu usulning yaxshi tomoni bunda har bir o’tilgan mavzudan shu mavzuni o’zlashtirish darajasi sinfdagi o’quvchilarning har biriga nisbatan tekshiriladi. Mavzu materialini o’zlashtirmagan o’quvchilar aniqlanadi va ulardan shu materialni o’zlashtirish talab qilinadi.

Nazorat ishlar – yozma ishlar (diktant, insho, masalalar yechish, grafik ishlar, o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tadbiq qilishni talab etadigan am aliy vazifalarni (laboratoriyada analiz qilish, ustaxonada tegishli buyumlar yasash) bajarish kabilar kiradi. Nazorat ish bir vaqt ichida sinfdagi hamma o’quvchilarni tekshirishga imkon beradi. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish ishlari quyidagi talablarga javob berishi lozim. Sinfdagi hamma o’quvchilarning bilimlarini tekshirish kerak. Tekshirishda o’qituvchida reja bo’lishi kerak. Reja asosida o’rta, kuchli va bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilimlari tekshirilishi kerak. Tekshirishni shunday olib borish kerakki, sinfdagi hamma o’quvchilar o’qituvchi savoliga javob bera olsin.

O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalariga baho qo’yish baho o’quvchilarning o’quv dasturlarida ko’zda tutgan bilim, ko’nikma va malakalarniqanday egallaganligini ko’rsatadi. Baho qo’yish katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki o’quvchilarni u qunt bilan o’qishga majbur etadi. Maktab o’quvchilarga baho qo’yishda quyidagi asosiy talablar qo’yiladi.

1. 
   Bilimlarga obyektiv va haqqoniy baho qo’yilishi lozim.
   
2. 
   Baholashda ko’zbo’yamachilikka mutloqa yo’l qo’ymaslik kerak.
   
3. 
   O’quvchining bilimiga o’quv dasturining talablari asosida baho qo’yilishi lozim.
   

Bu talablarni ta’min etish uchun bilimga baho berishning umumiy mezoni bo’lishi shart.

O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunining 7-moddasida “Davlat ta’lim standartlari umumiy o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilaydi”, - deb ta’kidlangan. Bu talablar jamiyatning obyektiv rivojlanishini taminlaydigan ehtiyojlar va bozor munosabatlari umumiy raqobatidan kelib chiqadi. Mazkur talablar umumiy o’rta ta’lim o’quv dasturlari, darsliklarida o’z ifodasini topmog’i darkor. Bular har bir fanning o’ziga xos ta’lim mazmuni, xususiyatlaridan kelib chiqadi. Maktablarda o’quvchilar bilimi, ko’nikmalariga baho berishning quyidagi umumiy mezonlari qo’llaniladi:

1. 
   Bilimning ilmiy bo’lishi.
   
2. 
   Bilimning ongli o’zlashtirilishi.
   
3. 
   Bilimning hajmi.
   
4. 
   Bilimning mustahkam o’zlashtirilishi.
   

O’quvchi nutqining mazmuni va bajargan ishining sifati va h.k.

O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirishda va baholashda o’quvchi o’quv dasturi materialini to’la biladimi, ularni tushunadimi yoki uni quruq yodlab olganmi, bilimlarni amaliy masalalarni yechishga va ishlarni bajarishga tadbiq qila oladimi va boshqalar.

Hamma o’quv fanlari va barcha sinflarda ana shu mezon qo’llaniladi. Biroq ayrim o’quv fanlaridan o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish va baho qo’yishda shu fanlarning xususiyatini hisobga olishi kerak. Masalan, mehnat darslarida o’quvchilarning bajargan buyumlarni tekshirish va baho qo’yishda mustaqillik, buyumning texnik talablarga muvofiqlik darajasi va sifati hisobga olinishi lozim. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalariga baho qo’yish uchun umumiy ta’lim maktablarida besh darajali raqamli baho tizimi qo’llaniladi.

O’quvchi dastur materialini to’la va mufassal bilgan, uni chuqur tushungan va puxta egallagan, dasturga kiritilgan hamma masalalarni to’g’ri, ongli va dalillar bilan so’zlab bergan, amaliy ishlarni bajarishda va masalalar yechishda egallagan bilimlarni mustaqil tadbiq qilgan, og’zaki javoblarda va yozish ishlarida to’g’ri adabiy tildan foydalana bilgan va xatolarga yo’l qo’ymagan holda “5” baho qo’yiladi.

O’quvchi dastur materialining hammasini bilgan, uni yaxshi tushungan va puxta egallagan, dastur hajmidagi savollarga qiynalmasdan javob bergan, bilimlarni amaliy ishda tadbiq qila bilgan, og’zaki javoblarda to’g’ri tildan foydalana olgan, yozma ishlarda esa kichkina, ahamiyatsiz xatolargagina yo’l qo’ygan taqdirda “4” baho qo’yiladi.

O’quv dasturiga kiritilgan asosiy o’quv materialini bilgan, egallagan bilimlarni amaliy ishlarda bir muncha qiynalib va o’qituvchining bir oz yordamida bajara olgan, og’zaki javoblarida materialni bayon qilganda, yozma ishlarda bir muncha xatolarga yo’l qo’yilgan taqdirda “3” baho qo’yiladi.

O’quvchi o’tilayotgan o’quv materialining ko’pchilik qismini bilmagan, o’qituvchining yordamchi savollari orqaligina javob bergan, yozma ishlarida ko’p va qo’pol xatolarga yo’l qo’ygan taqdirda “2” baho qo’yiladi.

O’quvchi o’tilgan materialni butunlay bilmagan taqdirda “1” baho qo’yiladi.

O’quvchilarga qo’yilgan baholarni ularga izohlab tushuntirish kerak. Bu esa bilimga baho qo’yishning ahamiyatini oshirish hamda o’quvchining o’qishdagi yutuq va kamchiliklarini bilib olishga yordam beradi. Har bir chorakda o’quvchiga bir nechta baho qo’yilishi kerak. Aks holda chorak oxirida o’qituvchi qiynalib qoladi. Chorak va yillik bahoni qo’yishda o’rta arifmetik usul bialn baho qo’yish mutlaqo yaramaydi, chunki bunday yakuniy baho o’quvchining bilim, ko’nikma va malakalarini to’g’ri aks ettirmaydi.

Ba’zi bir o’qituvchilar darsga tartib-intizom buzgan o’quvchilarga o’z fanlaridan yomon baho qo’yadilar. Bunday baholash butunlay yaramaydi, chunki baho o’quvchining bilim, ko’nikma va malakalariga qo’yiladi, shuning uchun uni o’quvchining xulqiga qo’yiladigan bahoga aralashtirish noto’g’ridir.

Mashhur rus pedagogi Ostrogorskiy shunday yozadi “Javobga ball olgan inson avvalo o’zidan-o’zi unga haqqoniy baho qo’yishdimi deb so’raydi, agar u bunga nohaqdek tuyulsa, u ranjiydi, go’yo unga tegishli narsa tortib olingandek yoki berilmagandek bo’ladi.

Dangasa xafa bo’lmaydi, u mehnat qilgani yo’q, mehnat qilgan esa mehnatning qadrini biladi va mehnatning natijalarini istaydi”.

Shuning uchun barcha o’qituvchilar o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholashda, ularning reytingini aniqlashda obyektiv asoslarga tayanishi shart. Sir emas ba’zi o’qituvchilar baholashning mohiyati, mazmunini o’zlari yaxshi o’zlashtirmaganlar. O’qituvchining bunday nuqsonlari maktab amaliyotida yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o’qituvchilar reyting tizimini mukammal o’zlashtirib, amaliyotda xatolarsiz tadbiq etishlari barkamol o’quvchilarni tayyorlashning zarur sharti ekanligini anglashlari juda muhim.

Hozirgi davrda o’quvchilarning bilimlarini o’zlashtirishda test usuli qo’llanilmoqda. “Test” inglizcha so’z bo’lib, “topshiriq”, “tajriba” degan ma’nolarni anglatadi. Bilish xususiyatini o’lchash usuli sifatida unga ingliz psixologi D.Kattel asos solgan. Boshqacha aytganda test qisqa muddat ichida bilimni sinashning eng maqbul usuli bo’lib, bir qator rivojlangan davlatlarda xalq ta’limi bilan bir qatorda turli sohalarda ham test sinovidan foydalangan.

Jumhuriyatimizda ilk bor 1992 yilda bir qator oliy o’quv yurtlariga qabul imtihonlari shu asosda o’tkazildi. Endilikda test sinovi ta’lim-tarbiya tizimining barcha sohalariga kirib bormoqda.

“Umumiy o’rta ta’lim maktab o’quvchilarining bilim darajalarini nazorat qilishning reyting usuli to’g’risidagi Nizom” loyihasida alohida o’qtirganidek, bu usul davlat ta’lim standartlarining tarkibiy qismi bo’lib, uni barcha ta’lim muassasalarida (maktablarda) bajarishi majburiydir.

Hozirda fanlar bo’yicha reyting ballari quyidagi tartibda belgilanadi:

1. 
   Kundalik nazorat (KN) – 50 ball. Jumladan, a) kundalik so’rov (KS) – 40 ball, b) erkin faoliyat (EF) – 10 ball.
   
2. 
   Oraliq nazorat (ON) – 20 ball.
   
3. 
   Yakuniy nazorat (YaN) – 30 ball.
   

Reyting natijasi besh balli bahoga ko’chirilganda quyidagicha bo’ladi:

100 – 86 ball - “a’lo”;

85 – 71 ball - “yaxshi”;

70 – 55 ball - “qoniqarli”;

55 balldan past - “qoniqarsiz”.