Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

15. Psixikaning evolyutsion taraqqiyoti
Psixikaning rivojlanishi xaqida gapirishdan oldin «rivojlanish» tushunchasiga ta’rif berish kerak. Rivojlanish bu harakatlanish, uzgarishdir. Rivojlanish ilgarilab boradigan oddiydan murakkabga, pastdan yukoriga qarab boradigan uzgarishlar. Bu inkirozga regrezga degradatsiyaga qarama-qarshi bo’lgan jarayondir. Rivojlanish qonuni umumiy xarakterga egadir. Tabiat rivojlanadi, ishlab chikarish usullari kishilarning ijtimoiy hayot formalari rivojlanadi. Shuningdek psixika xam rivojlanadi. Psixika rivojlanishini, umumkan tirik organizmlar rivojlanishi kabi ikki planda o’rganish mumkin: filogenez planida va ontogenez planida. Filogenez – organizmning oddiy shakllaridan tortib xozirgi zamon kishisiga kadar butun bir biologik rivojlanish jarayonida yuz bergan uzgarishlardir. Ontogenez – xar bir individumning hayoti davomida uning tugilishidan tortib to
ulgunga kadar sodir bo’lgan uzgarishlar yigindisidir. Xar bir kishining psixik rivojlanishi uning organizmi rivojlanishi bilan bog’liqdir, albatta va uz yoshiga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Birok psixikaning rivojlanishida jamikiy materiya, jonsiz anorganiq materiyadan tortib, to materiyaning yuksak xamda murakkab formasi – inson miyasigacha moddiy olamning umumiy xususiyati bulmish aks ettirish xususiyatiga, ya’ni ta’sirlarga
javob qaytarish kobiliyatiga egadir. . Jonsiz tabiatda harakat jism yoki
moddalarnining o’zaro mexaniq, fizik yoki ximiyaviy munosabatlari tarzida
namoyon bulishi mukin. Tirik materiyaga utishda materiya harakatining formalari xam sifat jixatidan uzgaradi. Tirik materiyaga aks ettirishning biologik formalari xosdir, tirik materiya tarakkiyotining ma’lum boskichida esa aks ettirishning sifat jixatidan yangi formasi bulmish psixika yuzaga keladi. Xozirgi davrda majud organizmlarda biz aks ettirishning uzoq evolyutsion tarakkiyot natijasida vujudga kelgan juda kup formalarini – seskanuvchanlikdan boshlab, to unining ancha yuksak formalari psixik hayotininig kurinishlari bumish sezgi, idrok, xotira, tafakkurlarni xam uchratamiz. Xamma tirik organizmlar, o’simliklaridan tortib xayvonlargacha evolyutsiyaning barcha boskichlarida aks ettirishning biologik formasi bo’lgan seskanuvchanlik xususiyatga egadirlar. Seskanuvchanlik tirik organizmlarning biologik axamiyatiga ega bo’lgan (biotik) ta’sirlarga javob qaytarish kobilyatidir.
Biotik faktorlarga maxsus harakatlar bilan reaksiya qilish o’zlariga tropizm
yoki taksislar deb ataladi. Tropizmlar xar xil bo’ladi: fototropizm tirik
organizmning yorug’lik ta’sirida harakatga kelishidir; termotropizm tirik
organizmning issiqlik ta’siri ostida harakat qilishga maylligidir; xemotropizm tirik organizmning ma’lum fizik-ximiyaviy muxitni tanlab olishga bo’lgan maylligidir;
topotropizm tirik organizmning mexaniq qo’zg’atuvchi ta’siri ostida harakat hiliga maylligidir vas hu kabilar. O’simliklarda aks ettirishning biologik formasi faqatgina tropizmlarda iborat bo’lib, ular o’simliklarning o’z-o’zini boshqarishiga imkon beradi.