Psixologiy asi

Asab tizim ining filogenezi
Evolyutsiya jarayonida asab tizimi rivojlanib, m urakkablashib va 
takom illashib bordi. Oddiy bir hujayrali organizmdagi (amyobalar) 
y o lg 'iz h u ja y ra n in g o 'z i sezgi, h a ra k a t, hazm qilish va him oya 
funksiyalarini bajarib keldi. Tirik to 'q im a q o ‘zg‘alish, y a’ni tashqi

---

t a ’sirla rg a ja v o b b erish x u su siy atig a eg ad ir. F ilo g e n ezd a asab 
hujayralarining paydo b o ‘lishi organizm uchun tashqi ta ’sirlarni qabul 
qilish, to ‘plash va tarqatish imkonini yaratib berdi.
Asab hujayralari orasidagi bog'lanishlaming paydo bo'lishi va oddiy 
asab tizimining shakllanishi organizmni integratsiyaning yangi bosqichiga 
k o ‘tardi. Oddiy (primitiv) asab tizimiga ega jo nzotlarda q o ‘zg‘alish 
hujayralardan barcha yo‘nalishlarda tarqalishi mumkin, go‘yo bu impuls 
barcha hujayralarga taalluqli bo‘lib, m a’lum bir manzilga ega emasdek. 
Shunday bo‘lsa-da, bu impulslar organizmdagi u yoki bu jarayonlarning 
kechishida faol ishtirok etadi, lekin analiz qilish qobiliyati hali ularda 
bo'lm aydi. Q o'zg'alishning asab hujayralarida to'planishi xotiraga 
o'xshash jarayonga zamin yaratadi.
Organizm rivojlangan va asab to ‘qimalari ishi takomillashgan sayin 
asab hujayralaridagi jarayonlar qo‘zg‘alishni tez o'tkazishi va m a’lum 
bir manzilga yo'naltirilganligi bilan ajralib turadi. Asab tizimining 
m urakkablashib, takom illashib borishi, qabul qiluvchi (afferent) va 
uzatuvchi (efferent) sistemalaming paydo bo'lishi bilan kechadi. Nerv 
tarmoqlarining chekkasida maxsus retseptorlar paydo bo'lib, har biri faqat 
o'ziga tegishli bo'lgan ta ’sirlarni farqlab qabul qila boshlaydi. Asab 
h u ja y ra larin in g ixtisoslashib va tak o m illash ib borishi n atijasid a 
impulslarning faqat bir tomonga yo'nalishini ta ’minlaydigan sinapslar 
paydo bo'ladi. Xuddi shu bosqichda ba’zi vazifalarni bajaruvchi oddiy 
«aylana» tuzilmalar hosil bo'ladi.
Keyinchalik evolyutsiya mobaynida nerv tugunlari - gangliyalar paydo 
b o 'lib , ular bir yoki bir nechta vazifani am alga oshira boshlaydi. 
Gangliyalarning ishlash uslubi shundan iboratki, har bir gangliya tanadagi 
m a’lum segment (soha) uchun javob beradi. Ushbu segment darajasida 
o 'ta aniq va soz boshqaruv jarayoni kechadi. Asab tizimida mavjud 
bo'lgan gangliyalarmajmuasi sezishningmurakkab turlarini amalga oshira 
oladi. Gangliyada har qanday jarayon go'yoki aniq bir dasturga ega. 
Biroq segmentlar bir-biri bilan yetarli aloqaga ega emas - bosh miya 
hujayralaridan farqli ravishda bu gangliyalarda biron-bir markazning 
muvofiqlashtiruvchi ta ’siri uncha rivojlanmagan.
Evolyutsiyaning keyingi davrlarida asab sistemasining rivojlanishi bosh 
miya rivojlanishining ustuvorligi bilan kechadi, so'ngra bosh miya yarim 
sharlari p o'stlog'i paydo bo'lgan asab tizimi filogenezining bu davri 
sefalizatsiya davri deb ham ataladi. Sut emizuvchilarda asab tizimi yanada 
takomillasha borib, bosh miya katta yarim sharlar po'stlog'i va ularni 
o 'z a r o b o g 'lo v ch i y o 'lla r paydo b o 'ld i. O rg an izm n in g b arch a 
funksiyalarini boshqarib, nazorat qilib turuvchi, o'tkazuvchi yo'llar 
sistemasi shakllandi. Odamda katta yarim sharlar p o'stlo g 'i, ayniqsa,
34

---

peshona va chakka bo‘lakIarining rivojlanishi yuksak darajaga yetdi. 
Hozirgi kunda odam bosh miyasining 78 foizini po‘stloq tashkil qilib, 
uning 30 foizi peshona bo‘lagiga to ‘g‘ri keladi.
Evolyutsion rivojlanishning sefalizatsiya davrida bosh miyada paydo 
bo'lgan m arkazlar quyi joylashgan tuzilmalarni o'ziga bo'ysundira 
boshladi. Natijada bosh miyada hayotiy muhim markazlar paydo bo'lib, 
ular organizmning turli-tuman faoliyatini avtomatik tarzda boshqara 
boshladi. U shbu m ark a zlararo alo q alar iyerarxik tarzd a faoliyat 
ko'rsatadi. Integrativ jarayon va boshqarish funksiyasining vertikal 
uslubda faoliyat ko'rsatishi muhim ahamiyatga ega.
Fiziologiyaning dastlabki rivojlanish davrida oliy nerv markazlari quyi 
markazlarga doimo tormozlovchi ta ’sir ko'rsatadi, degan fikr mavjud 
edi. Shuning uchun oliy m arkazlar zararlang an d a quyi m arkazlar 
qo'zg'aladi, go'yoki ular faollashadi. Lekin fiziologik jarayonlar doim 
bu ta rz d a kechaverm aydi. E volyutsion jih a td a n yosh m ark azlar 
zararlanganda, keksa markazlar faollashadi, go'yoki evolyutsion jarayon 
teskarisiga davom etadi. Bu nazariya dissolyatsiya nazariyasi deb nom 
olgan. Darh; qiqat, yuqori pog'onada joylashgan markazlar zararlanganda 
quyi markazlar faollashganini ko'ramiz. Bunga markaziy harakat neyroni 
zararlanganda orqa miyaning oldingi shoxida joylashgan periferik harakat 
neyronlarining faollashuvini misol qilib keltirish mumkin. Ammo bu 
buzilishlarning asl sababi dissolyatsiyada yoki quyi markazlarning yuqori 
markazlar «tutqunligidan» ozod bo'lishida emas. Chunki oliy markazlar 
quyi m a rk a z la r fao liyatin i fa q a t to rm o zlab g in a qolm aydi, balki 
faollashtiradi ham. Markaziy ta ’sirlar susayganda, quyi jarayonlaming 
avtomatizmi va boshqarish «san’ati» pasayadi, jarayon qo'pol va sodda 
b o 'lib qoladi. Bundan tashqari, quyida joylashgan m arkazlarning 
faollashuvi kompensator jarayonning bir ko'rinishi sifatida qabul qilinishi 
ham mumkin.
Nerv m arkazlari iyerarxiyasida bosh miya k a tta yarim sharlari 
po'stlog'i asosiy o'rinni egallaydi. Butun organizm va funksional sistema- 
lardan m a ’lum otlarning po'stloqqa oqib kelishi, ularning m urakkab 
analiz va sintez qilinishi, assotsiativ yo'llarning paydo bo'lishi oliy nerv 
faoliyatining asosiy mexanizmlaridan biri hisoblanadi.
X o'sh, asab tizimi tuzilmalarining ontogenezda rivojlanishi qanday 
kechadi va bu jarayondagi buzilishlar ruhiyatning shakllanishiga qanday 
ta ’sir ko'rsatadi?