Psixologiy asi

1.3. Bola ruhiyati shakllanishining asosiy bosqichlari
Bolalik davridagi har qanday kasallik asab faoliyatining qo‘zg‘alish 
va torm ozlanish jarayonlarini o ‘zgartirib yuboradi. Shuning uchun 
onaning homiladorlik davridan boshlab bolaning ruhiy salomatligini 
saqlash choralari ko‘rilishi kerak. Homilador ayol asab tizimiga salbiy 
ta ’sir ko'rsatuvchi omillardan o'zini saqlay olsa, ruhan tetik bola tug'adi. 
Shuning uchun unga ruhiy sog‘lom m uhit yaratib berish lozim. Shu 
masalaga oid bir misol keltiramiz. Uyida yolg'iz qolgan homilador ayol 
zerikkanidan faqat pianinoda o'ziga yoqqan bitta kuyni chalar ekan. 
Bola tug'ilganidan so'ng xuddi shu kuy chalinsagina tinch uxlar ekan. 
Bu o'ziga xos fenomen hanuzgacha ilmiy jihatdan tasdiqlangani yo'q.
Xo'sh, qanday davrlami jiddiy davrlar deyish mumkin?
Funksional sistemalar shakllanadigan davrlami rivojlanishning jiddiy 
davrlari deb atash mumkin. Evolyutsion nevrologiya uchun bu davrlami 
o'rganish va aniqlash juda muhim aham iyat kasb etadi, vaholanki, 
rivojlanishning mana shu davrida hali shakllanmagan funksiya juda sust 
va tez shikastlanadigan bo'ladi. Bu davrda yuzaga kelish ehtimoli bo'lgan 
nuqsonning oldini olish uchun katta imkoniyatlar mavjud.
Rivojlanishning jiddiy davrini o'rganish uchun nutqning shakllanish 
jarayonini misol qilib olish mumkin. M a’lumki, nutqni egallab olish 
qobiliyati vaqt nuqtai nazaridan chegaralangan. Inson hayotining dastlabki 
d av rlarida n u tq n i t a ’m inlab beruvchi ja ra y o n boshqa yordam chi 
mexanizmlar bilan mustahkamlanib borilmasa, nutq funksiyasi so'nadi. 
Masalan, vaqtida aniqlanmagan tug'ma karlik nutq rivojlanishiga katta 
salbiy ta’sir ko'rsatadi. Bunda nutqni ta ’minlab beruvchi sistema bola bir 
yoshga to'lmasdan buziladi. Bunday bolaning keyinchalik og'zaki nutqqa 
qobiliyati yo'qolib, faqat imo-ishoralarni tushunadi va imo-ishoralar bilan 
maqsadini atrofdagilarga tushuntiradi, xolos. Agar og'zaki nutq 4-5 
yoshlarga qadar tiklanmasa, nutqning keyinchalik rivojlanishi katta shubha 
ostida qoladi. Boshqa funksional sistemalar shakllanishi jarayonida ham 
jiddiy davrlar mavjud bo'lib, biron-bir tashqi yoki ichki salbiy ta ’sir ostida 
sistemalararo aloqa xuddi shu davrda uzilib ketishi mumkin. Bunga qattiq 
qo'rquvdan so'ng bolada nutqning birdan yo'qolishini misol qilsa bo'ladi.
Jiddiy davrlam i tahlil qilish ko'pgina cheklanishlarning mohiyatini 
ochib beradi. Shaxsning shakllanishi bolalik davridan boshlanadi. Ota- 
o n aning yom on k ay fiyati b o lad a aks etm asligi kerak. B osiqlik, 
mehribonlik, talabchanlik, aql bilan to 'g 'ri munosabat o'rnatish bolada 
asab-ruhiy buzilishlarning oldini oladi. Kattalarning jahldorligi, bo'lar- 
bo'lmasga bolani koyish, unda asab-ruhiy funksiyalarning rivojlanishiga 
salbiy ta ’sir ko'rsatadi.
23

---

Nutq rivojlanishida ruhiy funksiyalaming bir maromda rivojlanganligi 
katta aham iyat kasb etadi. Bolada yozma nutq markazlarining sust 
rivojlanganligi so 'zlarni to ‘g ‘ri yozishni o ‘rgatishda qiyinchiliklar 
tu g ‘dirsa, o g ‘zaki nutqning yetishmovchiligi o'qish va sanashning 
buzilishiga sabab bo'ladi. Qo'lida qalamni to 'g 'ri ushlay olmaslik esa 
chiroyli yozish va chizishni o'rganishga xalaqit beradi.
Shunday qilib, miya tuzilm alarining bir m arom da rivojlanishi 
organizmning sinxron rivojlanishiga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. Shuning 
uchun individual rivojlanishning jiddiy