|
«jamoa ongsizligi»
degan tushunchani ta k lif qildi. Yung individual ongsizlik va jam oa
ongsizligi orasida aniq bir chegara chizig'i o'tkazdi. Uning fikricha, jam oa
ongsizligi ind ivid ual ongsizlik dan farqli o 'la ro q , av lo dd an-avlo dg a
uzatiladi va «men» jam oa ongsizligi ta ’siri ostida rivojlanadi.
Yungning fikricha, individual ongsizlik odam ning shaxsiy tajribasida
aks etadi. Bu tajribalar, alb atta, qachonlardir ongda aks etgan, lekin
undan siqib chiqarilishi natijasida unut bo'lib ketgan. Jam oa ongsizligi
- bu umuminsoniy tajribalar bo'lib, har bir millat va elatlar uchun xos,
u o'tm ishim izning yashiringan xotira izlari. U mifologiya, xalq dostonlari
va diniy qarashlarda aks etgan bo'lib, hozirgi zam on kishilarining ongida
tushlar ko'rish orqali nam oyon bo 'lib turadi. Y ung Freydning seksual
nazariyasini tan olmadi va nevrozlar rivojlanishining boshqa bir qancha
sabablarini ko'rsatib, ularni isbot qilib berdi. U larning ichida ijtimoiy
kelishmovchiliklar va inson hayotidagi fojiali davrlarni ham asosiy omil
sifatida ko'rsatdi.
Z. Freyd nazariyasini talqin va tanqid qiluvchilar safi yana kengaya
bordi. O 'tgan asrning 30-yillari oxirida neofreydizm shakllana boshladi.
137
Bu yo'nalishning eng ko'zga ko'ringan tarafdorlari E. Fromm va K .X om i
edi. U la r p s ix o a n a liz n i o 'r g a n is h d a so ts io lo g ik y o 'n a lis h d a g i
n azariyalardan ham foydalanishdi. U lar instinktiv jarayo nlarni inkor
q ilm ag a n h o ld a in so n n in g yash ash fa o liy a tid a o d a m la r o rasid a g i
m unosabatlarni ustun qo'yishdi. U lar nevrozlarning kelib chiqish sababini
quyidagicha yoritishadi: odam bolasi tug'ilgandan xavotirda yashaydi,
chunki uning qarshisida adovatli dunyo paydo b o 'lad i va bu xavotir
e ’tib or va m ehribonlikning yo'qligidan kuchayib boradi. Keyinchalik
esa individ sotsial om illarning qaqshatqich zarbasiga duch keladi va
jam iyatda yolg'izlanib qoladi, u o'zining jam iyatga nisbatan begonaligini
a n g la y d i. D e m a k , u la rn in g fik ric h a , ja m iy a t s h a x sn in g s in x ro n
rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Shuning uchun ham nevrozning asosiy
sababchisi jam iyatdir va aynan individni sog'lomlashtirish orqali jam iyatni
sog'lom lashtirish m umkin.
E. From m shaxsning rivojlanishida tug'm a omillarning ahamiyatini,
y a ’ni b o la n in g se k su a l riv o jla n is h i, E d ip ko m lek si va jin s iy
m unosabatlarning aham iyatini b rttirib k rsatm aslikni aytadi. U har
b ir o d a m d a g i ru h iy k e c h in m a la rn i ijtim o iy m u h itg a s h o 'n g 'i b
ketganligida deb biladi. Demak, seksual instinktlar shaxsni shakllantirm as
ekan, balki shaxsning o'zi ularni belgilab beradi.
K. X orni t a ’lim otida ham ijtim oiy om illarning aham iyati yuqori
ekanligini ko'rish mumkin. U insonning xulq-atvorida uni o 'rab turgan
jam iyatga nisbatan quyidagi uchta yo'nalishni ajratdi: odamlarga intilish,
y a ’ni m ehribonlik izlash, odam lardan yiroqlashish, y a ’ni yolg'izlikka
intilish, odam larga qarshi turish, y a ’ni hukm ronlikka intilish. U shbu
xususiyatlarning qaysi biri ustun kelishiga q a ra b 3 xil nevrotik shaxs
shakllanarkan:
1) itoatkor, qanday bo'lm asin boshqalam ing m uhabbati va e’tiborini
qozonishni istovchi;
2) jam iyatga qarshi chiquvchi, undan yiroqlashishga intiluvchi;
3) davlatparast va odam lar ustidan hukm ronlikka intiluvchi. K. Xorni
fikricha, bu reaksiyalarning barchasi insonni qoniqtirm as ekan, xavotir
hech qachon yo'qolm aydi, aksincha, kuchaya borib, yangi va yangi
kelishmovchiliklarni yuzaga keltiraveradi.
Shunday qilib, K. X om ining nevroz haqidagi t a ’limotini quyidagicha
sh a rh la s h m u m k in : n e v ro z k u r ta k la r i b o la tu g 'ilg a n d a n keyingi
xavotirdan boshlanadi va unga dushman bo'lgan adovatli dunyo bilan
kurashish n atijasida davom etadi. Buning n atijasid a yuqorida qayd
qilingan uchta himoya strategiyasi ishlab chiqiladi.
Psixoanaliz falsafiy fan sifatida ham o'rganib kelinmoqda. Bu yo'nalish
n a fa q a t ongsiz ja ra y o n la rn i, balki ongli ja ra y o n la rn i ham c h u q u r
138
o ‘rganishga zamin yaratdi. Shuningdek, psixoanaliz etika, estetika va
boshqa m adaniy fanlar rivojiga ham o 'z ta ’sirini ko'rsatdi. Ayniqsa, tibbiy
psixologiyaga uning t a ’siri o 'ta kuchli bo'ldi. Bugungi kunda psixoana
litiklar eng og'ir psixopatologik sindrom lam i davolashda katta muvaf-
faqiyatlarga erishib kelm oqdalar. Psixoanaliz inson tabiatini o'rganish
va psixoterapevtik m uolajalar o'tkazishda keng qo'llanib kelinmoqda.
Psixogen kasalliklarning kelib chiqishida ijtimoiy va m adaniy om illar
chuqurroq tahlil qilinmoqda.
O 'z fa o liy a tin i a y n a n n e v ro z la rn in g m o h iy a tin i o 'r g a n is h d a n
boshlagan nevrolog olim Zigmund Freyd, keyinchalik m ashhur psixiatr,
psixoanaiitik va faylasuf bo'lib yetishdi. Bugungi kunda uning ta ’limoti
tibbiy va ijtim oiy fan la rg a chuqur k irib kelgan. Bular nevrologiya,
p sixiatriy a, psixologiya, seksologiya, falsafa, etika, estetika va shu
kabilardir.
N a z o r a t u c h u n s a v o l l a r
1. O n g g a ta ’rif bering.
2. O n g n in g xo ssalari h a q id a s o 'z la b bering.
3. O n g n in g b o sh q a ruhiy ja ra y o n la r bilan b o g 'liq lig i h a q id a nim alarni
b ila siz ?
4. O n g n in g fiziologik m exanizm lari h a q id a so 'z la b bering.
5. O ng buzilish in in g q a n d a y tu rla rin i bilasiz?
6. A m ensiya o n e y ro id d a n nim asi bilan fa r q qiladi?
7. B o lalard a ong buzilishining qaysi tu ri k o 'p ro q u chraydi?
8. O ngsizlik d e g a n d a n im an i tushunasiz?
9. Z .F re y d n in g p six o a n aliz t a ’lim oti h a q id a s o 'z la b bering.
10. F re y d d a n key in g i p six o a n aliz q a n d a y riv o jla n d i?
11. K ata rsis d e g a n d a n im an i tushunasiz?
139
V III BO B.
SH A X S. T E M P E R A M E N T . XA RA KTER
Do'stlaringiz bilan baham: |
