Psixologiy asi

Parasimpatik neyronlar
Simpatik neyronlar
Somatik cffcrnct neyronlar
B e l-k o ‘krak
bo'limi
AlTernet neyroniar
Unig* xaltachasi
Prostata
Siydik pufagi
Uretra
Olal
kallasi
Dumg'axa
boMimi
Olatga
boruvchi
nerv
tolalari
34-rasm. Erkaklar jinsiy a’zolarining innervatsiyasi.
217

---

so ‘ng esa 1 m arta kuzatilarkan. Seksologlarning fikricha, 30-45 yosh 
o ra sid a b o 'lg a n e r k a k la r h a fta s ig a 2-3 m a rta jin siy a lo q a q ilish
qobiliyatiga egadirlar.
Jinsiy hirsning um um an bo‘lmas!igi faq at tu g‘ma boMishi m umkin, 
qolgan vaziyatlarda u, albatta, saqlangan boMadi. Bu hirsni faqat uyg‘ota 
olish kerak, xolos. U m um an olganda, «Erkak kishi o'rtacha bir kunda 
yoki bir haftada necha m arta jinsiy aloqa qilish qobiliyatiga ega?» degan 
savolga seksolog olim lar shunday jav o b qilishadi: «H ar kim o'ziga-o'zi 
individ ual m e ’yor a n iq la b olm o i k erak . Bu m asalaga in d iv idu al 
yondashish kerak. Jism onan va ruhan sog'lom kishilarda organizmning 
o'zi m e’yom i topib oladi».
Jinsiy faollikning doim o o'zgarib turishi m utlaqo sog'lom odam larda 
ham kuzatiladi va bu ko'pincha, kayfiyatga bog'liq. Aksariyat hollarda 
kayfiyatning aham iyati e’tiborga olinmay, «impotensiya» yoki «prostatit» 
tashxisi qo'yiladi va buning oqibatida bemor yatropatiyadan davolanib 
y uradi. Bu esa inson ruhiga q a ttiq ziyon ( b a ’zan tu za tib b o 'lm a s) 
yetkazadi. M asalan, hayotda ko'pchilik erkaklarda ham jism onan, ham
ruhan zo'riqib ishlashni talab qiladigan davrlar boMadi. Bu davr birovda 
bir hafta, boshqa birovda bir oyga cho'zilishi, shunda jinsiy faoliyat 
biroz susayishi yoki «esdan chiqishi» m um kin. Shuning uchun ham
mutaxassislarning fikricha, jinsiy aloqa norm ada bir kunda 
1-2
m artadan 
tortib, oyiga 2-3 m artagacha bo'lishi m um kin va bu ko'rsatkich, albatta, 
ko'proq odam ning ruhiy va jismoniy faoliyatiga bog'liq. H ar bir odam
jinsiy aloqa haqidagi barcha m a’lum otlarni o'zi ham mukarrnnal bilishi 
kerak. Buning uchun keng ommaga m oslab yozilgan adabiyotlar yetarlidir. 
Aks holda, hissiy va jism oniy zo'riqib ishlash (ayniqsa, tunlari) davrida 
kuzatiladigan va bir-ikki kun dam olgach, o 'tib ketishi mumkin bo'lgan 
jinsiy quvvatsizlik va vrach to 'la tekshirmay turib qo'ygan tashxis yom on 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday holat yuz berganda erkak va 
ayol m uam m oning sab ab larin i b irgalikda o 'rg a n ib chiqib, bir-birini 
tushunib ish tutishi ju d a k atta aham iyatga m olikdir. Bu davrda ayol 
kishining e’tirozi, «Tinchlikmi, sizga nima bo'ldi?» qabilidagi savollari 
erkak kishining qalbini jarohatlashi va ahvolini yanada og'irlashtirishi 
mumkin.
Barcha sta tistik m a ’lum otlarn i tah lil q ilad igan boMsak, o 'r ta c h a
hisoblaganda jinsiy zaiflikning 60 foizdan oshig'i funksional xususiyatga 
ega va qolgan 40 foizi organik kasalliklar sababli rivojlanadi. Lekin bu 
bem orlarning kam ida 70-80 foizi urologlarga m urojaat qilisharkan va 
aksariyat hollarda, dastlabki q yiladigan tashxis «prostatit» boMadi. 
Prostatitning im potensiyaga olib kelishi tushunarli, biroq im potensiya 
aniqlangan bem orlarning ham m asida ham prostatit kuzatilaverm aydi.
218

---

B u n d ay b e m o rla r m ax su s p s ix o lo g ik y o rd a m n i o lis h la ri k e ra k . 
Impotensiyaning har qanday ko'rinishlarida bemorning hayot va kasallik 
a n a m n e z i, ijtim o iy ah v o li, k asb i, ish la sh u slu b la ri, ay oli h a q id a
m a’lumotlar o ‘rganilishi va aniqlanishi zarur. U ndan tashqari, bemorning 
psixonevrologik statusi to 'la tekshirilishi shart.
Aytib o'tilganidek, nevrasteniyada jinsiy zaiflik tez-tez kuzatilib turadi, 
jinsiy mayl susayadi yoki yo‘qoladi. Ayol kishiga yaqinlashganda ereksiya 
paydo bo‘lmaydi yoki sust b o ‘lib, tezda yana so‘nib qoladi. Avvallari 
ayol kishining yonida yechinishining o ‘zi ereksiyani yuzaga keltirgan 
bo'lsa, endi foyda bermay qo'yadi. Bundan xavotirga tushgan er turli 
yo'llar bilan ereksiyani keltirishga h arak at qiladi va butun fikri-zikrini 
jinsiy h o latig a q a ra ta d i. Ja h ld o r, jiz z ak i b o 'lib qo ladi. Ishga q o 'li 
bormaydi. Hech kim bilan gaplashgisi kelmaydi. Bunday paytlarda ayol 
kishi faollik k o 'rsatib , erkak kishini tinchlantirib, uning erogen sohalarini 
turli usullar bilan ta ’sirlantirsa, ereksiya paydo bo'lishi va koitus amalga 
oshirilishi m um kin. Potensiyaning bunday buzilishi nevrasteniyaning 
gipostenik turida ham kuzatiladi. Bemordagi astenik holat davolansa, 
bu m uam mo tez hal bo'ladi. Buning uchun bemom i ruhan tinchlantirish, 
psixostim ulyatorlar berish ham da kundalik m uam m olam i biroz unutish 
tavsiya qilinadi. Bunga misol qilib c uyidagi kuzatuvni keltiramiz (bu va 
bundan keyingi m isollar chet el adabiyotlaridan olingan).
Bemor I., 24 yoshda, talaba. H a r narsani ko'ngliga oladigan shaxs, 
O'qishi pasayib ketgan, sal narsaga asabiylashadigan, tez charchaydigan 
bo'lib qolgan. Bungacha rafiqasi bilan haftasiga 2-3 m arta jinsiy aloqa 
qilib yashagan bo'lsa, keyinchalik bir oyda bir m arta, unda ham ayoli 
tomonidan faollik ko'rsatilsagina. Ereksiya uzoq davom etmaydigan va 
tez so'nadigan b o 'lib qoladi. T o 'satd an , o ‘z-o'zidan paydo bo ladigan 
ereksiyalar ham yo'qolgan. Rafiqasi bunga to 'g 'ri m unosabatda bo'lgan 
va turm u sh o 'r to g 'in i tin c h la n tirg a n . «Bu ham m asi c h a rc h a g a n lik
alomati, doktorga uchrang», deb m aslahat bergan.
Bemor doktorga uchraydi. D oktor bemorni tekshirgach, jinsiy zaifligi 
charchash alom ati ekanligi, biroz dam olishi zarurligini, faqat kuchli jinsiy 
mayl paydo bo 'lgandagina jinsiy aloqa qilishi m umkinligi tayinlagan. 
B em or 3 h a fta m o b a y n id a a s a b n i tin c h la n tir u v e h i va u m u m iy
quvvatlantiruvchi dorilarni qabul qiladi. Bu vaqt ichida jinsiy qobiliyat 
yana to 'la tiklanadi.
Im potensiyaning alohida turi bo'lm ish vaziyatli impotensiyani k o 'p
uchratish mumkin. Bunda im potensiya aniq bir vaziyatda yoki aniq bir 
shaxsga n isb atan kuzatiladi. Boshqa p a y tla ri esa jinsiy qobiliyat va 
ertalabk i erek siy alar saq lang an b o 'la d i. V aziyatli im potensiyaning 
sabablari quyidagilar: rafiqasining jinsiy m unosabatga sovuqqonlik bilan
219

---

qarashi (frigidlik); rafiqasi bilan uzoq davom etuvchi janjallar; bir xil 
holatda jinsiy aloqa qilaverish; jinsiy yaqinlikka rafiqasining aniq bir 
vaqt belgilab q o ‘yishi; rafiqasiga xiyonat qilganidan vijdoni qiynalib 
yurishi; ayol kishidan keladigan yoqimsiz hid yoki uning o ‘ziga yaxshi 
e ’tibor bermasligi; rafiqasiga yoqmaydigan jinsiy usullarga m ajbur qilish 
va sh u n g a o 'x s h a s h h o la tla r. S h u n i t a ’k id la sh lo zim ki, v a z iy a tli 
impotensiya ruhan tetik va sog'lom odam larda kuzatilmaydi. U astenik, 
ruhiy-hissiy jih atdan ojiz, tez ta ’sirlanuvchan va jizzaki erkaklarda k o 'p
kuzatiladi. Quyidagi voqea bunga yaqqol misol b o 'la oladi:
Bemor N., 28 yoshda, m uhandis, ta ’sirchan, tez xafa bo'ladigan, o'ziga 
uncha ishonm aydigan yigit. Jinsiy qobiliyati uncha kuchli bo'lmaganligi 
uchun butun d iqq atin i shunga q aratg an . R afiqasi qoniqsa ham buni 
alohida k o'rsatib bera olmagani uchun jinsiy m unosabatlar paytida uni 
«Meni erkak o 'rn id a ko'rm aysan», deb tez-tez koyib turgan. Ularning 
m unosabatlari borgan sayin sovuqlashib borgan. Turm ush qurishganiga 
3 yil to'lg and an so'ng, yigit bir yosh ayol bilan tanishib qoladi va ishqiy 
m u n o sab atd a b o 'la d i. Jinsiy alo q a p a y tid a N. bu ayolning ovozini 
chiqarib ingrashlariga, b o'ronli orgazmiga hayron qoladi, ayol ham o'z 
vaqtida uni «Haqiqiy yigit ekansan» deb maqtaydi. N. rafiqasini tashlab, 
o'sha ayolga uylanadi.
Turm ush qu rganlaridan so‘ng k o 'p o 'tm a y «yangi» rafiqasi unga 
e’tibor qilmay qo'yadi. O rada tez-tez janjal b o'lib tursa-da, bu ayol bilan 
bir yarim yil birga yashaydi. Keyingi paytlarda N .ning ishi yurishmay, 
tez charchaydigan va jah ld o r bo'lib qoladi. K unlardan bir kuni rafiqasi 
m ehm ondan juda kech va m ast b o'lib keladi. O rada janjal chiqadi. Janjal 
paytida rafiqasi: «Jonim ga tegdi o 'zim n i g o 'llik k a solish, to 'g 'ris in i 
aytsam, sen bilan bir to'shakd a yotganimda men sira ham jinsiy mayl va 
qoniqish hissini sezm ayman. Seni erkak o 'rn id a ko'rm aym an», deydi. 
Bu so'zlardan N. karaxt b o 'lib qoladi, bu janjaldan so'n g unda jinsiy 
hirs yo'qoladi. Bundan u xavotirga tushadi. Juda asabiy bo'lib qoladi, 
uyqusi buziladi. D o k to rla rg a m u ro ja at qilad i, davolanadi. M uolaja 
natijalaridan o'zi qoniqm aydi H aqoratlanganidan va aw algi rafiqasini 
tashlab ketganidan aziyat chekaveradi va uning yoniga qaytadi. U bolalari 
bilan N. ni iliq kutib oladi. O 'sha kechasi birinchi bor rafiqasiga nisbatan 
yana kuchli jinsiy qo 'zg 'alish paydo bo'ladi. N orm al jinsiy hayot kechira 
boshlaydi. Boshqa ayollarga qiziqishi m utlaqo yo'qoladi.
Bu kuzatuvdan shunday xulosa qilish mumkinki, bemor o'zining jinsiy 
qobiliyatini o 'ta past baholagan va bundan ham ortiq qobiliyatga ega 
b o 'lis h n i o rz u q ilg a n . Bu « y e tis h m o v c h ilik n i» t o 'g 'r i l a s h g a
m uvaffaqiyatsiz h a ra k a t qilgan. Ayniqsa, keyingi rafiqasining aytgan 
haqoratom uz so'zlari uning erkaklik qadr-qim m atini yerga urgan.
2 20

---

Seksologlar ta ’biri bilan aytganda, istak bilan imkoniyatning bir-biriga 
t o 'g 'r i k e lm a slig i s e k su a l b u z ilis h la rg a s a b a b b o 'la d i. J in siy
im koniyatlarni to 'g 'ri baholay olmaslik bu yerda vaziyatli impotensiyaga 
sab ab b o 'ld i. Bu fenom enning asosida shartli reflektor bo g 'lan ish lar 
yotadi. Quyidagi m isolda esa vaziyatli im potensiyaga boshqa h o latlar 
sabab bo'lgan.
Bem or G ., 30 yoshda, o'qituvchi, burchga sadoqatli, lekin ju r ’atsiz 
kishi. Jah ld o rlik , uyqusizlik va tez-tez b o 'la d ig a n bosh o g 'rig 'id a n
sh ik oyat qilib, nevropatologga m u ro ja at qiladi. M a ’lum bo'lishicha, 
G .ning uylanganiga 
6
yil bo'lgan. Rafiqasi va bolalarini haddan ortiq 
yaxshi k o 'rad i. Biroq rafiqasi jinsiy aloqaga sira qiziqmaydi, turm ush 
o 'r to g 'i birga yotishni tala b qilsa, turli b a h o n a la r (boshim og'riyd i, 
charchadim ) bilan jinsiy m unosabatdan bosh tortadi. Turm ush o 'rto g 'i 
G. rafiqasi bilan jinsiy m unosabatlarni kam aytira boshlaydi va natijada 
unda jinsiy quvvatsizlik rivojlanadi. «Kasal bo'lib qoldim», deb qo'rqadi. 
Turli xil stim ulyatorlar qabul qiladi, ular ham vaqtincha yordam beradi. 
Bu davr ichida jinsiy tom ondan o 'ta faol ayol bilan tanishadi va uning 
iltimosi bilan jinsiy m unosabatda bo'ladi. Kuchli orgazm paydo bo'ladi, 
hech qanday stim ulyatorlarsiz jinsiy aloqa yana takrorlanadi. Shu bilan 
birga, o 'z ayoliga bolalarining onasi sifatida bo'lgan hurm ati saqlanib 
qoladi. Bu voqealardan so'ng rafiqasi bilan jinsiy aloqaga urinib ko'radi, 
lekin jinsiy qo'zg'alish paydo bo'lm aydi.
Bu m isolda erkak kishining jinsiy mayli susayishida rafiqasining jinsiy 
aloqaga qiziqishi yo'qligi sabab bo'lgan.
Jinsiy aloq a paytida ayol kishi o 'zin i erkak kishiga ruhiy ja ro h a t 
keltiradigan holda tutishi ham libidoning yo'qolishiga sabab bo 'lad i. 
Buni quyidagi misolda ko'rish mumkin:
B em o r V ., 34 y o s h d a , te x n ik a in s titu tla r in in g b irid a d o tse n t 
lavozim ida ishlaydi, tab iatan yum shoq, j u r ’atsiz yigit. D oktorga jinsiy 
zaiflik, um um iy holsizlik, asabiylashish va ish faoliyatining susayganidan 
sh ik o y a t q ilib keladi. R afiq asi o 'z id a n
8
yosh kichik b o 'lib , avval 
o 'z in in g ta la b a s i b o 'lg a n . T u r m u s h q u r is h g a n d a n s o 'n g 2-3 oy 
m o b a y n id a jin siy q o b iliy a ti u n c h a k u ch li b o 'lm a s a -d a , sa q la n g a n
bo'ladi. Jinsiy m unosab atlar p ay tid a rafiqasi o'zini ju da sust tutadi va 
keyinchalik turm ush o 'rto g 'id a n qoniqm ayotganini ochiqchasiga aytib, 
uni im potent deb h aqorat qila boshlaydi. Buning natijasida V.ning jinsiy 
faolligi keskin pasayib boradi va tez o rad a to 'x ta b qoladi. U rafiqasi 
oldida o 'z in i ju d a a y b d o r sezib, « g unohini» yuvish uchun ayolining 
barcha xarx ash alarin i so'zsiz b a ja ra boshlaydi. B undan foydalangan 
ayol tu rm u s h o 'r t o g 'i n i uy x iz m a tk o r ig a a y la n tir a d i, b a rc h a uy 
yum ushlarini unga buyuradi. Q iyinchiliklarga chidam agan er rafiqasi
221

---

bilan ajrashm oqchi boMadi, lekin boshqasini ham «qoniqtira» olm aym an, 
deb bu q aro rid an voz kechadi.
Bem or d o k to rg a m u ro ja at qiladi. B em orning psixonevrologik va 
urologik statusi tekshirilgandan so‘ng unga nevrasteniya tashxisi qo'yiladi 
va keyingi safar rafiqasi bilan birga kelish buyuriladi. Bemorning rafiqasi 
bilan alohida jinsiy m unosabatlari haqida suhbat o'tkaziladi. Ayol bu 
uning ikkinchi turm ushi ekanini, oldingi turm ushida ham jinsiy aloqadan 
hech qanday qoniqish sezmaganini aytadi. Shunday qilib, ayolda frigidlik, 
y a ’ni jinsiy sovuqqonlik aniqlanadi. Bu ayolga turm ush o ‘rtogMdagi 
nevrasteniyaning sababi uning frigidligi hisobiga, turmush o ‘rtogMda jinsiy 
ojizlikka olib keladigan hech qanday urologik kasallik yo‘qligi aytiladi. 
Unga yo ajralish kerakligi, yoki jinsiy aloqadan o'zini o 'ta qoniqqandek 
k o 'rsa tish i zarurligi aytiladi. A yol ikkinchi m aslahatni qabul qiladi. 
Bemor V.ga esa um um iy quvvatni oshiruvchi, tinchlantiruvehi dorilar 
berilib 1 oy davolash kursi o'tkazilad i. Bir oydan so 'n g V.ning jinsiy 
quvvati yana kuchayib, tuzalib ketadi. B em orning rafiqasi d o k to rg a
chaqirilib, u lar orasidagi m unosabat so 'ra lg a n d a, turm ush o 'rto g 'id a
jinsiy quvvat to 'la tiklanganini, o 'zi esa avvalgidek jinsiy yaq inlik ka 
sovuqligini va buni sezdirmayotganini aytadi.
Bu misolda biz erkakda rivojlangan impotensiyaning asl sababi ayol 
kishining frigidligidan ekanini ko'rdik. Q uyida o'zim iz guvohi b o'lg an
bir voqeani keltiramiz.
Bemor O., 23 yoshda, talaba, hissiyotga beriluvchan va ta’sirchan yigit. 
U y lan ad i. T o 'y tu g ag a c h , kelin -k u y ov o 'z la ri uch u n ta y y o rla n g a n
go'shangaga kirishadi. Yigit a w a l bir ayol bilan jinsiy yaqinlikka urinib 
ko'rgan, lekin kuchli hayajonlanganidan eyakulyatsiya boshlanib ketgan. 
Shundan so'ng u boshqa jinsiy yaqinlikka intilmagan Yechinish oldidan 
juda hayajonlanadi. Qizga yechinishni buyuradi, lekin u «Bugun shu ishni 
qilm ay q o 'y a qolaylik», deydi. Biroq yigit udum b o 'y ich a kelinning 
haqiqatan ham qiz ekanligini to'y kuni tasdiqlashi lozim edi. U boshqa 
xonada kutib o'tirgan yangalarga belgini ko'rsatish zarurligini aytadi. Uzoq 
bahsdan so'ng yigit kelinni jinsiy yaqinlikka ko'ndiradi. Yigitda ereksiya 
paydo boMadi. Lekin uning olati kelinning qiniga hech qanday to'siqsiz 
kiradi va bunda qin atrofidan qon paydo bo'lmaydi. Ereksiya shu zahoti 
so'nadi. Yigit yorining qiz ekanligini isbotlash uchun jinsiy aloqa qilishga 
yana urinib ko'radi. Lekin yo'qolgan ereksiya qaytadan paydo bo'lm aydi.
«Qiz» fursatdan foydalanib, yigitni «Sen im potentsan, jinsiy aloqa 
boshlamasdan turib, ereksiyang yo'qoldi (qiz tibbiyot instituti talabasi), avval 
qizlar bilan yurib, o'zingga kasal orttirgansan, senda zaxm bo'lsa kerak», 
deb yigitni haqorat qiladi. Yigitning avval jinsiy yaqinlikka urinib ko'rgani 
esiga tushib, «Haqiqatan ham zaxm yuqtirgan bo'lsam kerak», deb xavotirga
222

---

tushadi. Qiz yigitning e’tiroziga qaram asdan, tashqarida kutib tu rgan
opalarini chaqiradi. Vaziyat shu darajada keskin tus oladiki, yigit nim a 
bo‘layotganini ham anglamay qoladi. Ham qo'rqib, ham uyalib ketgan yarim 
yalang'och yigit uch ayolning orasida qolib ketadi. Qiz opalariga boMgan 
vaziyatni oqizmay-tomizmay gapirib beradi. Qizning opalari ginekolog 
b o 'lis h a d i va u la r y ig itn in g e san k irab q o lg a n id a n fo y d ala n ib , u n i 
tinchlaniirishadi, tanish doktorlari borligini va uni, albatta, davolatishlarini 
aytishadi. Qizdan qon chiqm aganining sababini esa uning olati qin g a 
kirm aganligidan, deb tushuntiriladi (keyinchalik yigitning yana bir b o r 
eslashicha, bitta friksiya aniq bo'lgan edi). Davolash bir oy davom etishini, 
bu davr ichida jinsiy yaqinlikni umuman to'xtatib turishni, aks holda undagi 
«zaxm» kelinga yuqsa, bola bo'lmay qolishi mumkinligini tayinlashadi. Yigit 
u lar to p ib bergan d o k to rd a , aslida y o 'q b o 'lg an «zaxm dan» yashirin 
davolanadi. Unda yashashga ham, jinsiy yaqinlikka ham hech qanday qiziqish 
qolm aydi, chunki davolash natija ham berm ayotgan edi. Buning ustiga 
rafiqasi ham unga sovuq munosabatda bo'ladi, har kecha erkaklik sha’niga 
teguvchi haqoratomuz so'zlam i aytadi, sog'ayib ketmasa, ajralib ketishini, 
o'rtoqlari orasida sharm anda bo'lishini eslatib turadi. Yigit esa har safar 
albatta, davolanish uchun eng kuchli doktorlarga borishini, tuzalib ketishini, 
ajralmaslikni undan iltimos qiladi. Borib-borib, yigitda uyqu yo'qoladi, 
ja h ld o r b o 'lib qoladi, ish faoliyati p asay ad i, u n d a ipoxondriya va 
depressiyaga xos simptomlar paydo bo'ladi. Davolanish natija bermagach, 
yigit taqdirga tan berib, asabini davolatish uchun Toshkentga keladi. Bemor 
bosh og'rig'i, uyqusizlik, tez asabiylashishidan shikoyat qiladi (avvaliga u 
jinsiy zaiflikni bizdan yashirdi), qo'llari qaltirab, ko'ziga tez-tez yosh oladi. 
Bemoming asab tizimi har tomonlama tekshirilib, unda hech qanday og'ir 
kasallik belgilari yo'qligi, lekin nevrasteniya kasali borligi, bu esa sababi 
yo'qotilsa, butunlay tuzaladigan dard ekani aytildi. Bemor 2-3 kundan so'ng 
bizga b o 'lib o 'tg an ham m a voqeani aytib berdi. Bemorning e ’tiroziga 
qaramay. uni qaytadan urolog va dermatovenerologga ko'rsatdik. Laborator 
va paraklinik tekshiruvlardan o'tkazgach quyidagi xulosaga keldik: bemorda 
avval ham, hozir ham hech qanday venerik kasallik bo'lmagan. Bu xulosalar 
bemorning kayfiyatini k o 'tarib yubordi. U bizning barcha m aslahat va 
tavsiyalarimizga to'la amal qilgach, uyiga qaytib ketdi.
Bemor bilan yana bir uchrashganim izda, a w a lg i rafiqasi bilan ajralib, 
b o sh q a qizga u y lan g a n in i va y a q in d a fa rz a n d k o 'ris h la rin i, jin siy
m uam m olar endi yo'qligini xursand b o 'lib gapirib berdi. Keyin m a’lum 
bo'lishicha, bemorning a w alg i rafiqasi o 'q ib yurgan paytida homilasini 
oldirib tashlab, opalarining m aslahati bilan O.ga turm ushga chiqqan ekan.
Bu misolda tu rg 'u n jinsiy zaiflikning kuchli stressdan so'ng bir kechada 
paydo bo'lganining guvohi bo'ldik. X o'sh, bu bem orda jinsiy ojizlikning
223

---

birdan yo'qolishi va uzoq davom etishining m exanizm lari nim alardan 
iborat? Tanadagi kamchiliklarga doir o ‘ta salbiy m a’lum otlar bosh miya 
p o 's tlo q tu zilm a la rid a tu rg 'u n o 'c h o q p ay d o qiladi va d o m in a n ta
prinsipiga asosan po'stloqning boshqa qism larida yangi qo'zg'alishlarni 
«bosib» tu ra d i. B uning o q ib a tid a bosh m iya fao liyati avval pay do 
bo'lgan dom inant o 'cho q ta ’siri ostida bo'ladi. Bu paytda nevroz (asosan, 
ipoxondriya va isteriya) kasalligi shakllana boshlaydi. Miya po'stlog 'id a 
k a tta q o 'z g 'a li s h k u c h ig a ega b o 'lg a n bu d o m in a n t o 'c h o q n in g
faoliyatini pasaytirish yoki yo'qotish uchun p o'stloqda shunga o'xshash 
kuchga ega bo 'lgan yangi «qo'zg'alish o 'ch o g'i» paydo qilish kerak. Ana 
shundagina a w a lg i q o 'zg'alish kuchi pasayadi yoki yo'qoladi. Bu yangi 
qo'zg'alishn i q anday paydo qilish m um kin? Bu q o'zg 'alish n i odam ga 
kuchli ta ’sir qiladigan verbal ta ’sirlar, gipnoz ham da davolash m obaynida 
ish la tila d ig a n a n tiq a u su lla r o rq ali pay d o qilish m u m k in. B izning 
m isolim izda p o 's tlo q fao liy atin i o 'z ig a b o 'y su n d irib tu rg an tu rg 'u n
q o 'z g 'a lis h b u to 'y kechasi k elin n ing yigitga ay tg an so 'z la ri («Sen 
impotentsan, jinsiy aloqa boshlam asdan turib, ereksiyang yo'qoldi, avval 
qizlar bilan yurib, o'zingga kasal orttirgansan, sen zaxmga chalingansan») 
bo 'lsa, biroz fursat o 'tg a c h , m iya p o 's tlo g 'id a paydo qilingan yangi 
dom inant q o 'zg 'alish - bu «Sizda hech qanday venerik kasallik alom atlari 
yo'q » , degan ibora. Buning natijasida bem orda Z. Freyd ta ’biri bilan 
aytganda, «katarsis» (ruhiy poklanish) ro 'y berdi.
Endi eyakulyatsiyaning kelish mexanizmlari to 'g 'risid a so'z yuritamiz. 
E yakulyatsiyaning tez kelishi k o 'p om illarga, lekin eng a w a lo , jinsiy 
m arkazlarning umumiy seksual qo'zg'alish darajasiga bog'liq. Uzoq vaqt 
jinsiy aloq a qilm ay yurgan va onanizm bilan sh u g 'u lla n a d ig a n yosh 
so g 'lom y igitlarda eyakulyatsiyaning tez kelishi fiziologik hodisadir. 
U larda jinsiy aloq a b o sh lagan idan bir necha soniya o 'tg a c h , darrov 
eyakulyatsiya ro 'y berishi m umkin. Bunday paytlarda eyakulyatsiyadan 
so'ng ereksiya biroz so'nm ay turadi. U larda jinsiy aloqa bir necha soatdan 
yoki bir-ikki kundan so 'ng takrorlansa, eyakulyatsiyaning kelish davri 
bir oz cho'zilishi mumkin.
B a ’zan jin siy a lo q a d a n o ld in g i o 'z a r o e rk a la tis h la r a y o lla rg a
qaraganda erkaklarga k o 'p ta ’sir ko'rsatadi. Jinsiy aloqa qilishdan oldin 
ayol tom onidan erkak kishining erogen sohalarini k o 'p t a ’sirlantirish, 
tez q o 'z g 'a lu v c h a n e rk a k la rd a e y a k u ly a tsiy a n i tezlatish i m u m k in . 
S ek so lo g larn in g fikriga k o 'r a , 30-35 y o sh d a n s o 'n g um um iy jin siy
q o 'zg 'alish biroz bo'lsa-da, susayadi. Buning natijasida ereksiya paydo 
bo'lishi qiyinroq bo'lsa-da, jinsiy aloqa davri biroz cho'ziladi. Agar erkak 
kishida orgazm 15-20 friksiyadan so'ng kelsa, vaqtli eyakulyatsiya haqida 
gapirish mumkin. Avval uzoq jinsiy aloqa qiluvchilarda keyinchalik koitus
224

---

davri qisqarsa ham vaqtli eyakulyatsiya bo'lishi mumkin. Birinchi bor 
jinsiy aloqa qilayotganlarda, b a ’zan o latn i qinga kirgizm asdan turib 
eyakulyatsiya paydo bo'lib qoladi.
N e v ra ste n iy a k a s a llig id a tez p a y d o b o 'la d ig a n e y a k u ly a ts iy a
ereksiyaning sustligi bilan birga kuzatiladi. Yuqori darajada qo'zg'aluvchan 
va tez holdan toyadigan erkaklarda kechqurunlari sperma o'z-o'zidan otilib 
ketishi mumkin (bunday paytda kishi uyg'onib ketadi). Xohish-irodaga 
qaram asdan spermaning o‘z-o‘zidan otilib ketishi pollyutsiya deb ataladi. 
P o lly u tsiy a, k o 'p in c h a , tu n d a , uxlab y o tg an d a k u z a tila d i. B unday 
paytlarda, odatda, erkak kishi erotik tushlar ko'rayotgan bo'ladi.
X o 's h , p o lly u tsiy a n eg a k u z a tila d i, u q a n d a y j a r a y o n , u n in g
mexanizmlari nimalardan iborat?
P o lly u ts iy a u ru  p u f a k c h a la r id a k a tt a m iq d o rd a s p e rm a
to 'p la n g a n d a ro 'y beradi. B unday p a y tla rd a eyakulyatsiya m arkazi 
reflektor tarzda ta ’sirlanadi, y a’ni o 'z-o'zini boshqarish mexanizmi ishga 
tushadi. Pollyutsiyadan so'ng seksual qo 'zg'alish pasayadi. Nevrasteniya 
kasalligida u ru g ' p ufak ch alarid a o zg ina sperm a to 'p la n ish in in g o 'zi 
p o lly u tsiy a n i yuzaga kelishi u ch u n y e ta rlid ir, chunki u la rd a a sab
m arkazlari yuqori darajada q o 'z g 'a lu v c h a n bo'ladi. Astenik bem orda 
tez-tez bo'ladigan pollyutsiyalar b a ’zan charchash alom atlari, uyquning 
y o 'q o lis h i, k a y fiy a tn in g b u zilishi b ila n k ech ad i. U la r p o lly u tsiy a
bo'lganini iloji boricha yonida yotgan rafiqasidan yashirishga intilishadi, 
chunki y u q o rid a aytib o 'tg an im izd ek , sperm aning «beruxsat» otilib 
chiqishi, uzoq vaqt jinsiy aloqa qilinm aganida ro 'y beradi. Shuning uchun 
ham pollyutsiya er-xotin orasidagi janjallarga sabab ham bo'lishi mumkin.
N e v ra s te n iy a d a k u z a tila d ig a n p o lly u ts iy a la r d a v o la n g a c h va 
sihatgoh lard a dam olingach, o 'tib ketadi. Bunda jism oniy tarbiya va 
sportning ham roli k atta. A yrim lar o 'sm irlik paytida onanizm bilan 
s h u g 'u lla n ib , s u n ’iy ra v ish d a e y a k u ly a ts iy a g a erish g a n la ri uchun 
uylanganlaridan so'ng jinsiy aloqaning birinchi kunida eyakulyatsiya tez 
paydo bo 'lib qolishi mumkin. K o'pincha, erkaklar buni kasallik alom ati 
deb tushunib, jinsiy sohadagi m uvaffaqiyatsizliklarini onanizm asorati, 
deb o 'y lash ad i. O 'sm irlik davridagi onanizm - bu fiziologik jara y o n
bo'lib, u keyinchalik jinsiy ojizlikka olib kelmaydi.
Bemor U ., 26 yoshda, texnik xodim , vasvasaga beriluvchan, o 'ta
rahmdil, o 'z kasbini sevadigan yigit. Eyakulyatsiya tez paydo bo'lishidan 
shikoyat qilib, doktorga m aslahatga keladi. O 'sm irlik davrida tez-tez 
pollyutsiyalar bo'lib turgan. 17-18 yoshida qizlar bilan diskotekalarda 
raqsga tu sh g an d a kuchli erek siy alar va b a ’zan esa eyakulyatsiyalar 
ku zatilg an . 19 yoshida birin ch i b o r jin siy yaqinlik p a y tid a d arro v
eyakulyatsiya paydo bo 'lgan. 
20-22
yoshida bo'lgan jinsiy aloqalarda
225

---

ikkita friksiyadan keyinoq eyakulyatsiya kuzatilgan. Eng uzoq cho'zilgan 
koitus 10 soniya. 24 yoshida uylangan. Bevaql eyakulyatsiya saqlanib 
qolgan. Jinsiy alo q ad an rafiqasi h am m avaqt ham qoniqaverm agan. 
So'nggi paytlarda jinsiy aloqa paytida rafiqasining qini qurib qolishi, 
jinsiy aloqani qiyinlashtiradi. Bu voqealar uning kayfiyatini tushurib 
yuboradi, bor fikrini m ana shu qiyinchiliklarga qaratadi. Urologda olgan 
davolash muolajalari (prostata massaji, fizioterapiya) va gormonal dorilar 
natija bermaydi.
Obyektiv tekshirishlardan so'ng bemorning jinsiy a ’zolarida kamchilik 
topilmagan, urologik patologiya ham aniqlanmagan. Shundan so'ng bemor 
nevropatologga yuborilgan va unda nevrasteniya aniqlangan. Sam arali 
davolanish uchun unda ereksiyani m ustahkam lovchi va koitus davrini 
uzaytiruvchi davolash muolajalari o'tkazilgan. Bu m uolajalar tafsiloti va 
turmush o'rtog'idagi m uammolarning asab bilan bog'liqligi rafiqasiga ham 
tushuntirilib, maxsus ko'rsatm alar berilgan. Bemorga bir oy mobaynida 
jinsiy aloqadan o'zini tiyib turish buyurilgan. Bu davr ichida ularga birga 
y o tish n i d av o m e ttira v e rish va e rk a k d a ereksiya b o 'ls a -d a , jin siy
m unosabatda bo'lm aslik tavsiya qilingan. Rafiqasiga 2 haftadan so'ng 
turmush o'rto g 'i jinsiy aloqa qilishni istasa, buni rad etmaslik, eyakulyatsiya 
tez sodir bo'lmasligi uchun jinsiy aloqa paytida turmush o'rto g'ini biroz 
boshqarib turishi, friksiyani vaqti-vaqti bilan to 'x tatib turishi zarurligi 
tushuntirilgan. Erkakka esa ereksiya bo'lgan zahoti jinsiy aloqani boshlab 
yubormaslik va o'zaro erkalatishlarni davom ettirish tavsiya qilingan.
O radan bir oy o'tgach, bem or d oktor qabuliga kelib, ereksiya davri 
uzaygani, 
2
haftadan so'ng m uam m olari hal bo'lganini aytadi.
Bu bemorni kuzatgan doktorning fikricha shu yo'l bilan tez tugaydigan 
eyakuiyatsiyani b ariaraf etish m umkin. Biroq hamm a m utaxassislar ham 
bu fikrga qo'shilaverm aydi va bunday m ashqlar doimo yaxshi natija bilan 
tugashiga shubha bilan qarashadi.
Bevaqt eyakulyatsiya nevrasteniyadan tashqari bosh va orq a miya 
jarohatlanishlari, yallig'lanish, degenerativ va urologik kasalliklarda, zo ‘r 
berib jinsiy aloqa bilan shug'ullanaverganda ham da pro stata bezining 
atoniyasida kuzatiladi. Shuning uchun bunday bem orlar nevrologik, 
psixonevrologik va urologik tekshiruvlardan o'tishlari lozim.
11.3. A yollarda uch ray d ig an seksual buzilishlar
Frigidlik. Ayollarda uchraydigan jinsiy sovuqqonlikka frigidlik deb 
atalad i. Jinsiy m ayli y o 'q va orgazm kuzatilm aydigan a y o lla r frigid 
hisoblanishadi. A yollar jinsiy a ’zo larin in g innervatsiyasi 35-rasm da 
keltirilgan.
226

---

Frigidlik belgilarining rivojlanishiga qarab , uning 3 darajasi farq 
qilinadi: I daraja - jinsiy aloqa ozgina b o ‘lsa-da, yoqimli taassurotlar 
ostida ro ‘y beradi, qin ho‘llanadi, lekin orgazm kuzatilmaydi; II daraja
- jinsiy aloqaga befarq, jinsiy qo'zg'alish va yoqimli taassurotlar yo‘q; 
III daraja - jinsiy aloqadan qochishga intiladi va bunday payt kuchli 
og‘riq sezadi.
Mutaxassislar shartli ravishda frigidlikning 4 turini ajratishgan:
1
) retardatsion;
2
) psixogen;
3) simptoniatik;
4) konstitutsional.
Retardatsion frigidlik - jinsiy hirsning kech rivojlanishi bilan bog‘tiq 
boMib, o ‘tib ketuvchi xususiyatga ega. U m um an olganda, hamm a sogiom