Psixologiy asi

14-rasm. Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida teri-kinestetik (umumiy sezgi)
analizatori joylashgan sohalar: 3-maydon - umumiy sezgining birlamchi proyeksion
sohasi; 1, 2, 5, 7-maydonlar - umumiy sezgining ikkilamchi proyeksion-assotsiativ
sohalari; 39, 40-maydonIar - uchlamchi assotsiativ sohalar.
74

---

Teri-kinestetik (yoki umumiy sezgi) analizatori o'ziga xos tuzilishga 
ega bo'lib, uning markazi orqa markaziy pushta (1,2, 3-maydonlar) da 
va qisman yuqori pariyetal bo'lak (5 va 7-maydonlar) da joylashgan 
(14-rasm).
Umumiy sezgi filogenetik jihatdan eng keksa bo'lib, uning inson 
uchun biologik ahamiyati beqiyosdir. Odam hid yoki ta ’m bilish, eshituv 
yoki ko'ruv sezgilarisiz yashashi mumkin, biroq umumiy sezgisiz uning 
hayot kechirishi k a tta xavf o stid a qoladi yoki um um an m um kin 
bo'lmaydi. Umumiy sezgi tushunchasi yig'ma tushuncha bo'lib, unga 
taktil, og'riq va harorat, m ushak-bo'g'im va murakkab sezgilar kiradi. 
U shbu se zg ilard an ju d o b o 'lg a n n a fa q a t o d a m la rn in g , balk i 
hayvonlarning ham hayot kechirishini tasavvur qilish qiyin, albatta. 
Chunki tashqi olam va tanamizdan umumiy sezgi retseptorlari orqali 
doimo m a ’lum ot kelib turishi h arak a t faoliyatini, dem ak, yashash 
tarzimizni belgilab beradi. Masalan, og'riq va harorat sezgisi orqali issiq- 
sovuqni sezsak, m ushak-bo'g'im sezgisi harakatlarim izning asosini 
tashkil qiladi, murakkab sezgi yordamida esa ko'zimiz yumuq holatda 
bo‘lsa-da, kaftimizga qo'yilgan narsalarni paypaslab nima ekanini ayta 
olamiz va hokazo.
M ushak, b o 'g 'im va suyaklardan m iyaga kelib turuvchi doimiy 
signallar odam harakatining asosini tashkil qiladi. Oyoq-qo'limiz ishlasa- 
da, bu sezgilarsiz biz bir qadam ham yura olmaymiz yoki qoshiq bilan 
ovqatni og'zimizga olib kela olmaymiz, ya’ni harakat ham, muvozanat 
ham buziladi. D em ak, sezgi a ’zolari faqat tashqi va ichki olam dan 
ta’sirotlarni qabul qilib olish vazifasinigina bajarib qolmasdan, balki ijro 
qilish jarayonlarida qatnashadigan h arakat a ’zolari bilan ham uzviy 
bog'langandir. Masalan, oldimizda turgan biror narsani paypaslab sezish 
va idrok qilish uchun qo'limizni cho'zamiz va barmoqlarimizni harakatga 
keltiramiz. Bu yerda ham yuzaki, ham chuqur, ham murakkab sezgilar 
va harakat funksiyasining mujassamlashganini ko'ramiz.
S og'lom o d am lard a barcha sezgi an aliza to rlari deyarli bir xil 
riv o jlan g an . H ay v o n lard a esa u n d a y em as. D elfin lard a eshituv 
(tovush), kalam ushlarda hid bilish, burgutlarda ko'rish analizatori 
kuchli riv ojlangan. M aym unlarda ham k o 'ru v analizatori yaxshi 
rivojlangan va bu analizatorlarning m iyadagi markazi ham shunga 
y arasha k a tta so h an i egallaydi. M a sa la n , odam ning bosh m iya 
p o 's tlo g 'id a jo y la s h g a n k o 'r u v m a rk a z la r i m a y m u n la rn ik ig a
qaraganda kichikroq.
Sezgi a ’zolari bizning tashqi muhitga moslashib borishimizda katta 
aham iyatga ega. M oslashuv, y a ’ni ad a p ta tsiy a deb, sezgi a ’zolari 
sezgirligining tashqi t a ’sirotlar o stid a o 'z g a rib borishiga aytiladi.
75

---

Q o‘zg‘atuvchilar doimiy t a ’sir qilib turaversa, sezish kam ayib yoki 
yo‘qolib boradi. Masalan, teriga ta ’sir qilayotgan narsaning og‘riq berishi 
biroz o‘tib susayib qoladi, yomon hid kelayotgan joyda turib qolsangiz, 
birozdan so‘ng shu hidga ko'nikib qolasiz yoki ovqatning tuzini hadeb 
ko‘raversangiz, uning sh o‘r yoki sho‘r emasligini bilolmay qolasiz. 
Shuningdek, qorong‘i xonadan birdan yorug* xonaga yoki aksincha, 
yorug' xonadan qorong'i xonaga chiqqanda, avvaliga ko‘zimiz ko'nikmay 
turadi, so'ng sekin-asta moslashib oladi.
3.3. Sezgi va idrokning buzilishi
Sezgi buzilishlari xilma-xil bo'ladi. Sezgi analizatorlarining periferik 
qismidan tortib, to po'stloqdagi markaziy qismigacha bo‘lgan har qanday 
sohasining zararlanishi sezgi buzilishi bilan kechadi. Teri sezuvchanligining 
har xil o ‘zgarishlari asab kasalliklarida ju d a k o ‘p kuzatiladi. Teri 
sezuvchanligining (og‘riq, harorat va taktil) pasayishiga