Psixologik konsultatsiyaning zamonaviy yo‘nalishlari №15– seminar mashg’uloti mavzu: oilaviy muammolar bo’yicha psixologik maslahat

Оиланинг ижтимоий функциялари
Оила психологиясига оид илмий адабиётларда оиланинг қуйидаги
функциялари – жамият олдидаги вазифалари фарқланади:
Оиланинг ҳиссий-эмоционал функцияси – бу унинг ўз аъзолари
ўртасида муайян илиқ муносабатларни сақлаш, улар ўртасида мехр-оқибат,
ўзаро ғамхўрлик, бир-бирини қўллаб-қувватлаш, севиш, севилиш каби
қобилиятини намоён этишидир. Бу оила учун жуда муҳим бўлиб, инсоннинг
руҳий саломатлиги айнан шу вазифани қандай бажараётганлигига боғлиқдир.
Оиланинг маънавий-психологик муҳити соғлом деганда, аслида ана шу
аъзолар ўртасидаги илиқлик, самимият, ўзаро бағрикенгликнинг мавжудлиги,
мехр-оқибат каби инсоний ҳиссиётларнинг ижобийлиги тушунилади.
Жисмоний қувватни таъминлаш функцияси – оила аъзоларининг
жисмонан соғ, тетик ва ўзини яхши ҳис қилишларини таъминлашга боғлиқ
бўлган шароитларни назарда тутади, масалан, ҳар биримиз оилада
бошпанамизга эгамиз, бундан ташқари, мана шу ўз ҳудудимизда, яъни,
хонадонимизда дам олиш, яхши сифатли, тўйимли таомлардан баҳраманд бўлиш, ижод қилиш ва ўқишимиз учун зарур, қулай имкониятларга эга
бўлишимиз шарт. Зеверо, агар шулардан бирортаси таъминланмаган бўлса,
бундай оила ўзини бахтли деб ҳисоблай олмайди ва қатор ноқулайликларни
ҳис қилади. Масалан, уйсиз, бошпанасиз қолган одамларнинг нафақат руҳий,
балки жисмоний азобларга дучор бўлганликларини тасдиқловчи психологик
тадқиқотлар мавжуд.
Маънавий мулоқотни таъминлаш функцияси – одамнинг ўз насл- насаби, маънавий-маданий анъаналари бўлишига интилишидан келиб
чиқади, ҳар бир шахс ўзини кимнинг авлоди, қандай анъаналарнинг вориси эқанлигидан чексиз фахрланади, у қандай оила бўлишидан қатъий назар, албатта, ўз аъзоларини муайян яхши урф-одатлар, муомала маромлари доирасида бирлаштиришга қодир бўлгандагина мустаҳкам ва бахтиёр бўлади. Янги туғилган фарзанд тета-поя қилиб юра бошлаган онларданоқ оиланинг катталари уни эркалатишлар орқали ширин муомалага ўргатади, катталарга хурмат, кичиқларка ғамхўрлик, иззат тушунчалари хам оилада тарбияланади. Шу функцияни адо эта олмаган оилада ҳамиша кўнгилхираликлар, жанжал, зиддиятлар бўлиши эҳтимоли каттадир.
Жинсий-ҳирсий мулоқот функцияси – эр ва хотин ўртасидаги
иккаласигагина тааллуқли бўлган сексуал эҳтиёжларни қондириш, шу орқали
авлодлар бардавомлигини таъминлашга хизмат қилади. Ушбу функциянинг
бажарилиши эр-хотин муносабатларига бевосита таъсир қилади, уларнинг
бир-бирларига вафо-садоқатда бўлишларини, саломатликлари ва тўғри
турмуш тарзини барқарор этишларига хизмат қилади.
Бахт ва тинчлик-хотиржамликни барқарорлаштириш функцияси ҳам ўта
муҳим бўлиб, айнан оила ҳар бир аъзосининг муаммоларини ечиш, уни
ташқи турли таъсиротлардан ҳимоялаш, керак бўлса, унда ҳимоя
иммунитетини шакллантиришга ёрдам беради. Ўзбекларда “Ўз уйим – ўлан
тўшагим” деган ибора бор, ҳар ким ўз уйида чинакам хотиржам бўлиши
мумкин. Узоқ сафарларда, юксак сервис мавжуд меҳмонхоналарда дам олиб
келгач, ўз уйида, оёғини узатиб, “шукур” дейиши унинг энг катта бахтидир.
Шу нуқтаи назардан фарзандларнинг ҳам соғ-омон катта бўлиши, улар
онгини турли ташқи таъсиротлардан, ёт ғоялардан ҳимоя қилишда ҳам
оиланинг роли беназирдир. Оила тинч ва хавфсиз бўлса, Демак, жамият ҳам,
давлат ҳам тинч ва ундаги осойишталик барқарор бўлади.
Репродуктив функция – бу оиланинг нафақат авлодлар, ворисларни яратишга алоқадор вазифаси, балки, шу орқали ота ва она бўлишдек бахтга муяссар бўлиш, давлатнинг эса туб аҳоли сонини муайян миқдорда ушлаб туришига ҳам хизмат қилади. Айниқса, ўзбекларда никоҳнинг дастлабки
онлариданоқ, “ували-жували бўлинглар, қўша қаринглар” деб дуо қилинади ва келинчакнинг ҳомиладор бўлиши интиқлик билан кўтилади. Чунки айнан шу омил ёш оиланинг мустаҳкамлигида катта аҳамиятга молик бўлади. “Фарзандли оила” тушунчаси оила психологиясида ҳам, оила социологиясида ҳам муҳим бўлиб, у оилада турмуш тарзининг деярли барча
жабҳаларидаги кўрсаткичларнинг мезонидир. Чунончи, ўзбекларда “Болали уй – бозор, боласиз уй – мозор” деган наклнинг маъноси ҳам фарзанд туғилган уйга фаришталар ёғилади, яхшилик ва хурсандчиликлар, тўйлар учун ёъл очилади,
Ер-хотин муносабатла-рини мувофиқлаштириш-га оид қонуниятлар Я.Гозман, К.Хорни ва бошқаларнинг ёзишларича, фақат эмоционал ҳиссиётларга таянган эр ва хотин муносабатлари тобора вақт ўтиши билан оқилона ҳамкорлик ва дўстлик, қон-қариндошлик муносабатларига айланиб боради. Ю.Дубровиннинг (2004) таъкидлашича, “Кўпчилик никоҳларни бахтли ҳам бахтсиз ҳам деб аташ мушкул, чунки уларда эр-хотинларнинг бир-бирларини секин-аста тарбиялаб боришлари ва тақдир тақозоси билан бора-бора муносабатлар чуқурлашиб, тушуниш ҳисси ва дўстона муносабатлар сайқал топиб, у ҳаттоки, романтик муҳаббат даражасига кўтарилади”.
Никоҳ модели. Оила ва никоҳ бўйича кўплаб мутахассислар З.Фрейд ва
А.Адлернинг ғояларини маъқуллаган ҳолда шуни таъкидлайдиларки, оила
қураётган ёш келин-куёвлар ўзлари англамаган равишда ўзлари тарбия топган
оилаларининг моделини янги оилага тадбиқ эта бошлайдилар.
Ота-она оиласи З.Фрейднинг психоаналитик назарияси мос келади. Унга
мувофиқ, бола ўзи катта бўлган оиласидаги ўз жинсига мос ота ёки она образига ўзини идентификация қилиб, ҳаёти мобайнида кўрган-кечирганларини хатти- ҳаракатларида такрорлайди, қарама-қарши жинс вакили бўлмиш ота-онанинг образи эса турмуш ўртоғини танлашни белгилайди. Агар ушбу образ ижобий бўлган бўлса, масалан, қиз бола учун отаси идеал, намунали туюлса, келажакда шу қиз ўз турмуш ўртоғи билан келишиб яшашга мойил бўлади. Мободо образ салбий бўлса (ота ичувчи ёки бевафолик қилиб ташлаб кетган), унга ўхшамаган инсонни қидирадию, аслида топган тақдирда ҳам у билан келишиб яшашига ўзи ҳам ишонмайди, руҳий изтиробда бўлади, кўп иккиланади. Агар ўзи ўсиб улғайган оила кичик бўлса, истиқболда у ҳам айнан детоцентрик, кичик оила қуришга интилади.
МАСЛАҲАТ БЕРИШ ЖАРАЁНИДА ОТА-ОНАЛАР БИЛАН ОЛИБ
БОРИЛАДИГАН ИШЛАР, СУҲБАТ, УМУМИЙ ҚОИДАЛАР
Психолог маслаҳат бериш жараёнида ота-оналар билан бир неча марта алоқада бўлади: биринчи марта учрашганда қисқа суҳбат тарзда, боланинг ривожланиши тарихи бўйича бутун тафсилотлари билан батафсил суҳбатлашилганда ва охирги марта текширув натижалари бўйича якунловчи суҳбатда. Бу учрашувларнинг ҳар бир умумий ва махсус вазифаларга эга бўлиб, уларни ўтказишнинг ўз хусусиятлари мавжуд. Психологнинг ота- оналар билан, боланинг қариндошлари, ўқитувчилари, тарбиячилари ва яқин кишилари билан олиб бориладиган ишлар ҳам ўзига хос хусусиятга эгадир.
Психолог маслаҳатчига бола тарбияси бўйича мурожаат қилган шахслар билан ўзаро муносабатнинг баъзи умумий томонларига тўхталиб о Ътамиз. Маслаҳат беришда муваффақиятнинг дастлабки мажбурий шарти текширилаётган боланинг ота-онаси (ёки ўқитувчилари) биланпсихолог ишончли ва очиқчасига муносабатни ярата олиши керак. Ишончли муносабат асосида маслаҳат билан мурожаат қилган кишиларнинг болага нисбатан хавотирланишларини тан олиш ва ҳурмат қилиш ётади. Маслаҳатчининг ота-
оналарга боланингқийинчиликларини йўқотишга чин дилдан қизиқувчи сифатида, уни тушунувчи ва чуқур билувчи шахс сифатида муносабатда бўлиши улар билан ишончли алоқа ўрнатишга жуда катта ёрдамберади. Бундай муносабат ота-оналарнинг ҳаракатларини тўғридан тўғри ёки киноя билан танқид қилиш, уларнинг педагогик чуқур билимга эгалиги ҳақида шубҳаланишга қарама-қаршидир. Тескари алоқанинг
бу каби барча зарур турлари текширув унда ҳам махсус шаклда фойдаланишни талаб қилади. Дастлабки учрашувда ҳаракатини қўллабқувватламаслик ҳақидаги ҳар қандай луқма ҳам, уларда кучли ҳим оя реакцияларини вужудга келтиради ва муаммони ҳар томонлама очиқчасига муҳокама қиладиган йўлларни ёпиб қўяди.