Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

Сопоставительный анализ результатов эксперимента в двух группах респондентов(абсолютные значения и процентное соотношение (в скобках))

Слово-стимул	Точно воспроизведенное слово-стимул на англ. языке		Точно воспроизведенное слово-стимул на рус. языке		Другие слова- стимулы на англ. языке			Другие слова- стимулы на рус. языке
	Первая группа ии.	Вторая группа ии.	Первая группа ии.	Вторая группа ии.		Первая группа ии.	Вторая группа ии.		Первая группа ии.	Вторая группа ии.
gossip	8 (34,7)	7 (58,3)	2 (8,6)	1 (8,3)		11 (47,8)	3 (25)		2 (8,6)
peel		1 (8,3)				21 (91,3)	11 (91,6)		2 (8,6)
mess	1 (4,3)	5 (41,6)				20 (86,9)	6 (50)		2 (8,6)
crack		6 (50)				21 (91,3)	4 (33,3)		1 (4,3)	1 (8,3)
spirit		6 (50)	1 (4, 3)			21 (91,3)	2 (16,6)			1 (8,3)
taste	9 (39,1)	9 (75)				13 (56,5)	2 (16,6)		1 (4,3)
point		5 (41,6)				22 (95,6)	4 (33,3)		1 (4,3)
dream	10 (43,4)	7 (58,3)	1 (4, 3)			11 (47,8)	3 (25)		1 (4, 3)
consciousness		2 (16,6)				21 (91,3)	6 (50)		1 (4, 3)	1 (8,3)
reflection	4 (17,3)	6 (50)		1 (8,3)		16 (69,5)	4 (33,3)		3 (13)

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Забелина Н. А. Психолингвистические методы исследования забывания (на материале учебного двуязычия) // ВЕСТНИК ВГУ. СЕРИЯ: ЛИНГВИСТИКА И МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАЦИЯ. 2011. № 1
2. Белянин В.П. Психолингвистика. Учебное пособие. -М.: Флинта, 2008.
3. Usmanova Sh. “Psixolingvistika” fanidan ma’ruza kurslari. -Toshkent: Universitet, 2014.
4. Xolmanova Z. va boshqalar. Psixolingvistika. Toshkent, 2019.
4-MA’RUZA: ASSOTSIATIV EKPERIMENT VA UNING TURLARI.

Reja:
1. Assotsiativ eksperiment yordamida semantik sohalarni o'rganish

2. Assotsiativ eksperimentning asosiy variantlari.
3. Assotsiativ lug’atlar.
4. Assotsiativ tajriba

Tayanch so’zlar: assotsiativ eksperiment, erkin assotsiativ tajriba, yo‘naltirilgan assotsiativ tajriba, zanjirli assotsiativ tajriba, assotsiativ lug’atlar.

Assotsiativ eksperiment yordamida semantik sohalarni o'rganish

Assotsiativ eksperiment - bu har qanday hodisa yoki hodisalarni proyektiv idrok etishga asoslangan usul. Psixolingvistik assotsiativ eksperimentning asosiy maqsadi inson ongida shakllangan va faoliyat ko'rsatadigan so'zlarning sub'ektiv semantik sohalarini o'rganishdir. Assotsiativ eksperiment, shuningdek, so'zlarning semantik sohadagi semantik munosabatlarining tabiatini o'rganish imkonini beradi. Usul mualliflari amerikalik psixologlar X. G. Kent va A. J. Rozanovlardir. Assotsiativ eksperimentning psixolingvistik variantlari J. Dize va C. Osgud tomonidan ishlab chiqilgan. Rus psixologiyasi va psixolingvistikasida assotsiativ eksperiment usuli takomillashtirildi va A.R.Luriya va O.S.Vinogradovalar tomonidan eksperimental tadqiqotlarda sinovdan o‘tkazildi.
Amaliy psixolingvistikada assotsiativ eksperimentning bir necha asosiy variantlari mavjud.
1. erkin assotsiativ tajriba. Tajriba davomida og'zaki birlashmalarda hech qanday cheklovlar yo'q.
2. yo‘naltirilgan assotsiativ tajriba. Tajriba davomida faqat ma'lum bir grammatik yoki semantik toifadagi so'zlarni nomlash taklif etiladi (masalan, otlar uchun sifatlarni tanlash).
3. Zanjirli assotsiativ tajriba. Tajriba davomida bir vaqtning o'zida bir nechta og'zaki birikmalar bilan ogohlantiruvchi so'zga javob berish taklif etiladi.
Masalan, 20 soniya ichida 10 xil so'z yoki iborani nomlang [4].
Assotsiativ eksperiment quyidagi algoritmga muvofiq rivojlanadi:
• mavzular so‘z yoki butun so‘zlar to‘plami bilan taqdim etiladi.
• sub'ektlar so'z yoki so'zlar to'plamini o'z-o'zidan paydo bo'ladigan assotsiatsiyalar bilan bog'laydi.
Agar to'plamda 100 ta so'z bo'lsa, javoblar uchun ajratilgan vaqt 7-10 minut.
Amaliy psixolingvistikada assotsiativ tajribalar natijalari assotsiativ normalarning maxsus lug'atlarini yaratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Chet el psixolingvistikasida eng mashhur lug'at J.Dize lug'atidir [5]. Rus psixolingvistikasida birinchi bunday lug'at, ya'ni "Rus tilining assotsiativ normalari lug'ati" A. A. Leontiev boshchiligidagi mualliflar jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan.3
Hozirgi vaqtda eng batafsil lug'at rus tilidagi assotsiativ lug'atdir (Yu. N. Karaulov, Yu. A. Sorokin, EF Tarasov, N. V. Ufimtseva va boshqalar). U 1300 ga yaqin ogohlantiruvchi so'zlarni o'z ichiga oladi. U odatdagi so'z birikmalari sifatida 13 000 ga yaqin turli so'zlarni o'z ichiga oladi; jami lug'atda 1 milliondan ortiq og'zaki reaktsiyalar mavjud.
"Ruscha assotsiativ lug'at" dagi lug'at hodisalari quyidagi tuzilishga ega: birinchi navbatda, ogohlantiruvchi so'z beriladi, so'ngra chastotaning kamayishi tartibida joylashtirilgan javoblar. Har bir guruh ichida og'zaki reaktsiyalar alifbo tartibida joylashtirilgan. Birinchi o'rinda qo'zg'atuvchilarga javoblarning umumiy soni, ikkinchisida - turli xil reaktsiyalar soni, uchinchi o'rinda ushbu stimulni javobsiz qoldirgan sub'ektlar soni, ya'ni rad etishlar soni to'g'risidagi ma'lumotlar turadi. To'rtinchi ko'rsatkich - bitta javoblar soni [6].
Assotsiativ eksperiment ma'lum bir tilda so'zlashuvchilarning lingvistik ongining tarkibiy qismlari nutq faoliyatida qanday shakllanganligini aniqlash imkonini beradi. Uyushmalarning tabiatiga ko'ra, qo'zg'atuvchi so'zning semantik tarkibini tushunish mumkin. Informatsion qiymat, shuningdek, taklif qilingan so'z uchun sub'ektlarning ongida o'z-o'zidan paydo bo'ladigan bir qator assotsiatsiyalardir.
Assotsiativ tajribalar quyidagilarni ko'rsatadi:
• qo'zg'atuvchi so'zning fonologik va grammatik xususiyatlariga etakchi reaktsiyalar;
• turli yoshdagi sub'ektlarning assotsiativ reaktsiyalarining shaxsiy va psixologik xususiyatlari;
• turli darajadagi til rivojlanishiga ega bo'lgan sub'ektlarning reaktsiyalari;
• madaniy va tarixiy an'analar.
Assotsiatsiyalarning paydo bo'lishiga boshqa demografik va ijtimoiy-psixologik xususiyatlar ham ta'sir qilishi eksperimental tarzda isbotlangan. Bu belgilarga ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy-psixologik qadriyatlar, yashash hududi, kasbi, lavozimi va boshqalar kiradi.
Assotsiativ eksperimentlarni tashkil qilishda sub'ektlarning ma'lumotlarini idrok etish va qayta ishlashning individual kognitiv xususiyatlarini hisobga olish tavsiya etiladi. Kognitiv psixologiya sohasidagi tadqiqotlar natijalari (R. Gardner, D. Kolb, L. Karri, J. Kagan, P. Honey, A. Mumford, D. Wardell, J. Roys, R. Sternberg, X. Witkin, V. M Allaxverdov, M.A.Xolodnaya) intellektual jarayonlarning individual xususiyatlariga alohida e'tibor berish imkonini berdi. Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda, biz qanday qilib, qanday qilib tushunishimiz mumkin
Hozirgi vaqtda assotsiativ eksperiment nutq semantikasini psixolingvistik tahlil qilishning eng amaliyotga yo'naltirilgan usuli hisoblanadi.
O’tgan asrning so’nggi choragidan boshlab tilshunoslikda milliy- madaniy birliklar, asosan, lingvokulьturologik aspektda o’rganib kelinmoqda. Ma’lumki, lingvokulьturologiya til va madaniyat hamkorligi va o’zaro tutashuvida yuzaga kelgan tilshunoslik yo’nalishi sifatida tilda madaniyat belgisining aks etishi masalasini o’rganadi. Madaniyat milliy xarakterga ega ekan, uning tildagi ifodasi ham milliylik belgisiga ega bo’ladi. Lingvokulьturologiya madaniyatning tildagi ifodasini madaniy kodlar orqali o’rganadi.
Ayrim tilshunoslar qayd etganidek, milliy tilda aks etgan “madaniy” axborot til birligining ustki qismida emas, so’zning ichki tuzilishi, semantik strukturasida, sintaksisda grammatik shakllar semantikasida “kodlanadi”, shu bois “madaniy hodisalar” tilda voqelanar ekan, individning tili yoki nutqiy faoliyati doirasini tark etganda va umummilliy qadr-qimmatga ega bo’lgandagina milliy-madaniy kod mavqeini egallaydi.
Ma’lumki, til va madaniyat aloqasi tadqiqida tilda milliy ong, milliy tafakkur ifodasi muammosini ham o’rganish zarurati tug’iladi. Zero, til madaniy hodisalarni aks ettirar ekan, milliy ong va tafakkur doirasidan tashqariga chiqib keta olmaydi. Til nafaqat madaniyatga aloqador hodisalarga nom berish vazifasini bajaradi, balki uning mazmun-mohiyatini ochib berish, tavsiflash vazifasini ham amalga oshiradiki, bunda til birliklarining milliy idrok va milliy tafakkur bilan aloqasi masalasini o’rganish ehtiyoji yuzaga keladi. Bunday vaziyatda kognitiv va assotsiativ tilshunoslik kabi fan sohalariga murojaat qilinadi.
O’tgan asrning oxirlaridan boshlab milliy-madaniy birliklarning til egalari tafakkurida assotsiativ aloqa-bog’lanishlarni hosil qilishi, milliy-madaniy assotsiatsiyalar maydoniga birlashuvi, matnni hosil qilishdagi ishtiroki kabi masalalar bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Buning natijasida yangi davr tilshunosligiga milliy ong, milliy tafakkur, assotsiativ tafakkur, milliy-madaniy assotsiatsiya, assotsiativ lakuna kabi qator terminlar kirib keldi.
Ma’lumki, olamning milliy-madaniy manzarasini yaratishda madaniy xoslangan birliklarning o’rni alohida. Bunday birliklar olamga milliy nigoh bilan qarash natijasida hosil bo’lgan birliklardir. Milliy- madaniy birliklar tadqiqiga assotsiativ yondashuv olamning milliy- madaniy manzarasini yaratishda tildagi assotsiativ aloqa-bog’lanishlarning muhim o’rin tutishini asoslaydi.
Milliy-madaniy birliklarni assotsiativ aspektda o’rganish tadqiqotchi uchun quyidagi bilimlar eshigini ochadi: avvalo, milliy- madaniy birliklarning boshqa birliklar bilan assotsiativ aloqasi, buning lisoniy va nolisoniy omillari aniqlanadi; shuningdek, til egalarining milliy-madaniy birliklar bo’yicha lisoniy zaxirasi, uni bilish darajasi haqida bilimga ega bo’linadi; milliy-madaniy birliklar orqali til egalarining madaniy hodisalarga bo’lgan baho munosabati haqida ma’lumot olinadi; milliy-madaniy birliklar orqali til va madaniyat munosabati masalasi tekshiriladi va hokazo.
Ma’lumki, tilshunoslikda XIX asr oxirlaridan boshlab leksik assotsiatsiyalarning hosil bo’lishi, assotsiativ ma’nosi, inson xotirasida assotsiativ guruhlarga birlashishi kabi masalalar tadqiqiga alohida e’tibor qaratila boshlandi. G’arb tilshunosligida ayni shu davrdan boshlab lingvistik assotsiatsiyalarni o’rganishga kirishildi.46
XX asr oxirlaridan milliy-madaniy birliklar alohida ajratilib, assotsiativ yo’nalishda o’rganila boshlandi. Milliy-madaniy birliklar assotsiatsiyasini tadqiq etish rus tilshunosligida alohida bosqichga ko’tarildi. Xususan, V.A.Rыjkov baynalmilal stereotiplarda assotsiativ ma’noning milliy-madaniy jihatlarini aniqladi47, N.V.Dmitryuk verbal assotsiatsiyalarning milliy-madaniy xususiyatlarini o’rgandi48, Yu.N.Karaulov rus tili egalarida o’tkazilgan assotsiativ tajriba materiallari tahlili asosida so’zning assotsiativ-verbal strukturasida til egalarining milliy ongi49, mentaliteti50 kabilarning aks etishini ilmiy asosladi.
Darhaqiqat, milliy-madaniy birliklar tadqiqida assotsiativ tajriba metodi muhim o’rin tutadi. Assotsiativ tajriba metodi til egalarining milliy ongi va tafakkurining ko’z ilg’amas jihatlarini anglashga imkon yaratuvchi metod hisoblanadi. Assotsiativ tajriba metodi til egalarining milliy-madaniy birliklarni qanday idrok etishi, ular haqidagi bilimlari, milliy-madaniy qadriyatlarga bo’lgan munosabati va tilda aks ettirishi kabi masalalarga oydinlik kiritishga yordam beradi. M.G.Yashinaning fikricha, “til egalarining milliy-markirlangan birliklar bo’yicha assotsiatsiyalari so’zning madaniy komponentini aniqlashning haqiqiy usuli hisoblanadi, bu metodni milliy-markirlangan birliklarga nisbatan qo’llash muhim natijalar beradi, xususan, boshqa tadqiq metodlari qo’llanganda so’zning implitsit holda qolib ketadigan ayrim semantik ulushlarini aniqlaydi; u yoki bu so’zning assotsiatsiyasi sinaluvchilar xotirasidan spontan holda yuzaga chiqadi va ma’noning anglanmagan elementlarini ochib beradi”.
M.X.Manlikova ham rus etnomadaniy birliklarining assotsiativ lug’atini yaratishda assotsiativ tajriba metodidan foydalangan. Xarakterli jihati shundaki, olima milliy-madaniy birliklarni rus adabiyoti manbalaridan ham tanlab olgan. SHu bois bunday birliklar ro’yxatidan etnografizmlar, tarixiy, diniy, konnotativ ifodali birliklar kabi so’zlar qatorida, folьklorizm, adabiy simvollar, Savelьich, Palashka, Proshka kabi asar qahramonlari (A.S.Pushkin, “Kapitan qizi” asari qahramonlari) nomi ham o’rin olgan.
O’zbek tilshunosligida ham milliy-madaniy birliklar bo’yicha assotsiativ lug’at tuzishda assotsiativ tajriba metodi qo’llanildi. D.Lutfullaeva, R.Davlatova, B.Tojiboevlar “O’zbek tili assotsiativ lug’ati (milliy-madaniy birliklar)”ni yaratishda o’zbek tili egalari ustida o’tkazilgan assotsiativ tajribaga asoslanishdi.53 Lug’atning ahamiyatli jihati shundaki, u orqali o’zbek tili egalarining milliy-madaniy birliklarni bilish, idrok qilish darajasi, madaniy hodisalarni qanday tasavvur qilishi, ularga munosabati kabilar haqida ma’lumot olish mumkin bo’ladi.
Tilshunoslikda milliy-madaniy birliklarni assotsiativ aspektda o’rganish qiyosiy planda ham amalga oshirilgan. Jumladan, Xanь CHjipin rus va xitoy tillaridagi lakunalarni assotsiativ aspektda qiyosan o’rgandi. U quyidagi holatlar asosida belgiladi:
1) til tizimlari o’rtasidagi tafovutlar;
2) “o’z” va “begona” madaniyat modellarida qarama-qarshiliklarning yuzaga kelishi;
3) idrok etish va assotsiativ tasavvur o’rtasidagi ziddiyat kabilar.
Xanь CHjipin lakunalarning hosil bo’lish sabablarini sof lisoniy, mental (assotsiativ), ekstralingvistik (kulьturologik) kabi turlarga ajratdi. U assotsiativ lakuna tushunchasiga ham tavsif bergan. Olimning fikricha, assotsiativ lakuna til egalari tomonidan e’tiborsiz qoldiriladigan yoki aloqa-aralashuvda turli madaniyat vakillari tomonidan to’liq tushunilmaydigan madaniyatning milliy o’ziga xos elementidir.
Milliy-madaniy birliklarni assotsiativ aspektda o’rganish ularning matn hosil qilishdagi vazifasiga ham oydinlik kiritadi.
Ma’lumki, matn yaratilishida tildagi so’zlarning assotsiativ bog’lanishi muammosini o’rganish tilshunoslarning e’tiborida bo’lib kelgan. Bu masala bo’yicha qator ishlar ham amalga oshirilgan.56 So’zlarning bir-biri bilan assotsiativ munosabati hisobiga matn mantiqiy-semantik jihatdan tarkib topadi. Jumladan, milliy-madaniy birliklar ham matn tarkibida xuddi shunday til birliklari bilan assotsiativ bog’lanib, matnda milliy ruhni yaratishga xizmat qiladi. Bu jihatdan, tilshunoslikda milliy-madaniy birliklarning matn hosil qilishdagi o’rnini o’rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Xullas, tildagi milliy-madaniy birliklarni assotsiativ aspektda o’rganish orqali nafaqat bunday birliklarning boshqa birliklar bilan assotsiativ aloqa-munosabati haqida, balki til egalarining milliy- madaniy birliklarni bilish darajasi, madaniy hodisalar bo’yicha tasavvurlari, qiziqishlari haqida ham bilimga ega bo’linadi.
Milliy-madaniy birliklarning assotsiativ guruhlarga birlashuvida quyidagi lisoniy omillar muhim o’rin tutadi:
1. Milliy-madaniy birliklarda umumiy madaniy semaning mavjudligi. Masalan, do’ppi va belbog’ o’zbek madaniyatining o’ziga xos qadriyatlari sifatida madaniyat kodlari sanaladi. Bu xususiyat ularning tildagi ifodasi
– do’ppi va belbog’ leksemalarida umumiy madaniy semaning mavjudligini ko’rsatadi. Bu sema ikki birlikning bir-biri bilan assotsiativ bog’lanishini ta’minlaydi.
2. Milliy-madaniy birliklarning sinonimik birliklarga mansubligi. O’zbek tilidagi childirama – doira, bo’sag’a – ostona milliy-madaniy birliklar juftligi sinonimik munosabati asosida til egalari xotirasida bir-birini yodga tushirib, o’zaro assotsiativ bog’lanadi.
3. Milliy-madaniy birliklarning antonimik birliklarga mansubligi. Quyidagi milliy-madaniy birliklar juftligi antonimik birliklar bo’lib, ulardan biri aytilganda yoki eshitilganda, uning ziddi bevosita xotirada tiklanadi: ayvonli – ayvonsiz (uy), mahsili – mahsisiz, nimchali – nimchasiz kabilar.
4. Milliy-madaniy birliklarning omonimik birliklarga mansubligi. Tanovar (kuy) – tanovar (raqs) assotsiativ juftligining hosil bo’lishida milliy-madaniy birliklarning omonimik munosabati muhim o’rin tutadi.
5. Milliy-madaniy birliklarning uyadosh birliklarga mansubligi. Xina – o’sma, do’mbira – doira, atlas – adras, karnay – surnay milliy-madaniy birliklar juftligi uyadoshlik munosabati asosida o’zaro assotsiativ bog’lanadi.
6. Milliy-madaniy birliklarning jins-tur munosabatini ifodalashi. Duxoba – chiyduxoba, tandir – yertandir, o’choq – yero’choq assotsiativ juftliklari aloqasida jins-tur munosabati kuzatiladi.
7. Milliy-madaniy birliklarning bir xil uslubga mansubligi. CHakki – chalop, poycha – lozim, yakandoz – to’shama, uyutqi – uvitqi milliy-madaniy birliklar juftligi bir uslub (so’zlashuv uslubi)ga xosligi jihatidan assotsiativ munosabatga kirishadi.
8. Milliy-madaniy birliklarning yasalishida umumiy jihatlarning mavjudligi. Loysuvoq – qorasuvoq, paxsakash – paxsachi, nonvoyxona – tandirxona assotsiativ juftliklarida umumiy leksemalardan (suvoq, paxsa, xona) so’z yasalishi; suyunchi – xabarchi, childirmachi – doirachi yasalmalarida esa bir so’z yasovchi affiksdan foydalanish yasalmalarning o’zaro assotsiativ bog’lanishiga olib kelgan.
9. Milliy-madaniy birliklarning variantlarga mansubligi. O’zbek tilida quyidagi milliy-madaniy birliklar juftligi bir so’zning turli variantlari ekanligiga ko’ra o’zaro assotsiativ bog’lanadi: “CHaqiriq” – “CHaqirdi”, “Uyko’rar” – “Uyko’rdi”, tolqon – tolqon kabilar. Anglashiladiki, milliy-madaniy birliklarning o’zaro assotsiativ bog’lanishida leksemalarning semantik, uslubiy, derivatsion xususiyatlari alohida o’rin tutadi.
Milliy-madaniy birliklarning o’zaro assotsiativ bog’lanishida lisoniy omillarga nisbatan nolisoniy omillarning o’rni yuqoriroq. Ularning o’zaro assotsiativ bog’lanishida quyidagi nolisoniy omillarning ta’siri kuzatiladi:
1. Milliy-madaniy birliklarning bir xalq madaniyatiga mansub madaniy hodisalarni anglatishi. Masalan, do’ppi leksemasining belbog’, yaktak kabi leksemalarni yodga tushirishi ularning bir xalq madaniyatiga mansubligi bilan aloqador.
2. Milliy-madaniy birliklarning o’zaro aloqador madaniy hodisalarni anglatishi. Masalan, yor-yor leksemasining kelin, to’y, yangalar leksemalari bilan assotsiativ bog’lanishi qo’shiqning to’yda yangalar tomonidan kelinga aytilishi urf-odati bilan aloqador.
3. Milliy-madaniy birliklarning madaniy hodisaning amalga oshish bosqichlarini anglatishi. Masalan, unashtiruv leksemasining sovchi, qiz ko’rish, uchrashuv birliklari bilan assotsiativ bog’lanishi unashtiruv marosimiga qadar amalga oshiriladigan milliy urf-odatlar bilan aloqador.
4. Milliy-madaniy birliklarning madaniy hodisani tarkib toptiruvchi qismlarini anglatishi. Masalan, beshik leksemasining sumak, tuvak, beshik yopqich, qo’lbog’, yostiqcha leksemalari bilan assotsiativ bog’lanishi ular anglatgan predmetlarning beshik qismlari ekanligi bilan bog’liq.
Ma’lum bo’ladiki, milliy-madaniy birliklarning assotsiativ munosabatida turli xildagi nolisoniy omillar ko’zga tashlanadi. D.Lutfullaeva qayd etganidek, “Verbal assotsiatsiyalarning lingvistik omillarga bog’liq holda hosil bo’lgan ko’rinishlari til birliklari o’rtasidagi aloqa-bog’lanishlarga asoslansa, ekstralingvistik omillarbilan bog’liq holda yuzaga kelgan turlarida tashqi olamdagi rang-barang munosabatlar, milliy-madaniy qadriyatlar til egalarining voqelik haqidagi tasavvurlari, dunyoqarashi va boshqalar o’z aksini topadi”57. SHu bois assotsiatsiyalarning hosil bo’lishida lisoniy omillar chegaralangan bo’lsa, nolisoniy omillar til egalarida ham miqdor jihatdan, ham mohiyatiga ko’ra farqlanadi.
“O’zbek tili assotsiativ lug’ati”da yuqori chastotali birliklarning turtki so’zlar (stimul so’zlar) bilan assotsiativ bog’lanishi masalasiga e’tibor qaratamiz. Ushbu lug’atda berilgan atlas leksemasi assotsiativ maydonidan o’rin olgan yuqori chastotali birliklarning hosil bo’lish omillarini tekshiramiz:
ATLAS (mato): ko’ylak 68; milliylik 31; mato 25; kelin 11; kiyim 10; Marg’ilon 10; milliy kiyim 9; adras 6; libos 6; Navro’z 6; qiz 5; go’zallik 4; kamalak 4; qizlar 4; chiroyli 4; bayram 3; do’ppi 3; kelinchak 3; raqqosa 3; o’zbek qizlari 3; atlas ko’ylak 2; “Atlas” firmasi 2; ayollar 2; bahor 2; gazlama 2; ipak 2; Marg’ilon atlasi 2; milliy mato 2; Navro’z bayrami 2; Navro’z sayli 2; rang 2; ranglar jilosi 2; silliq 2; urf-odat 2.
Ushbu maydonda atlas so’zi bilan assotsiativ bog’langan milliy- madaniy birliklarning quyidagi tiplarini ajratish mumkin: 1) milliy- madaniy semali birliklar: kelinchak, Marg’ilon, adras, Navro’z, do’ppi; 2) milliy-madaniy mohiyat kasb etuvchi birikmalar: milliy kiyim, o’zbek qizlari, atlas ko’ylak, “Atlas” firmasi, Marg’ilon atlasi, milliy mato.
Xarakterli jihati shundaki, bu birliklardan faqat adras, “Atlas” firmasi assotsiatsiyalari lisoniy omil asosida hosil bo’lgan. Atlas va adras leksemalari uyadoshlik munosabatiga kirishadi. Uyadosh leksemalar esa doimo bir-birini yodga solib turadi.
Adras leksemasining atlas turtki so’zi bilan bog’lanishida nolisoniy omil ham kuzatiladi. Bu ikki matoning bir xalqqa mansub milliy matolar ekanligi til egalari xotirasida biri orqali ikkinchisining yodga tushishiga sabab bo’ladi.
“Atlas” firmasi assotsiatsiyasining shakllanishida atlas leksemasining omonimlik jihati muhim o’rin tutgan. O’zbekistonda “Atlas” firmasining nom qozonganligi, mahsulotlarining o’zbek xalqi xonadoniga kirib borayotganligi firma nomining xotirada oson tiklanishiga olib keladi.
Milliy-madaniy semali birliklardan kelinchak, Marg’ilon, Navro’z, do’ppi leksemalarining har biri atlas turtki so’zi bilan nolisoniy omil asosida assotsiativ munosabatga kirishadi.
Kelinchak leksemasining milliy-madaniy birlik sifatida shakllanishi o’ziga xos. O’zbek tilida -chak qo’shimchasi kichraytirish affiksi sifatida talqin etilsa-da58, kelinchak leksemasi tarkibida “yangi tushgan” ma’nosini hosil qiladi. SHu bois so’zlashuv nutqida yangi kelinchak birikmasi ham qo’llaniladi. -chak qo’shimchasi mana shu ma’nosi bilan milliy-madaniy semani hosil qilib, leksemani milliy-madaniy birlikka aylantiradi. Bu so’zning rus tiliga nevesta tarzida tarjima qilinishi ham bu tilda unga muqobil so’zning mavjud emasligini anglatadi.
Til egalarida Marg’ilon assotsiatsiyasining hosil bo’lishini Marg’ilon shahri hunarmandlarining o’zbek atlaslarini ishlab chiqarishda nom taratganligi bilan izohlash mumkin.
Navro’z ayyomida o’zbek qizlari, kelinlarining atlas matodan ko’ylak kiyib, xalq sayllarida qatnashishi atlas so’zi orqali Navro’z leksemasining xotirada tiklanishiga yo’l ochadi.
Do’ppi o’zbek xalqining milliy bosh kiyimi bo’lib, uning ayol va erkaklarga xos rang-barang turlari farqlanadi. O’zbek qizlari atlas matodan ko’ylak kiyishganda, albatta, boshlariga do’ppi ham kiyishadi. Bu holat atlas va do’ppi leksemalarining til egalari xotirasida assotsiativ tarzda bir-birini tiklashiga olib keladi.
Yuqoridagi tahlillar shuni ko’rsatadiki, qayd etilgan birliklarning atlas turtki so’zi bilan assotsiativ munosabati nolisoniy omillar bilan aloqador.
Milliy-madaniy mohiyat kasb etuvchi milliy kiyim, o’zbek qizlari, atlas ko’ylak, Marg’ilon atlasi, milliy mato birikmalarining atlas leksemasi bilan assotsiativ bog’lanishining kognitiv asosini quyidagicha belgilash mumkin:
Atlas leksemasiga nisbatan til egalari xotirasida milliy kiyim birikmasining yodga tushishiga atlas matosidan o’zbek milliy kiyimi – atlas ko’ylakning tikilishi, bu ko’ylakning so’zlashuv nutqida ixcham tarzda atlas deb nomlanishi bilan aloqador. Bu o’rinda milliy kiyim birikmasi atlas ko’ylakni anglatgan. Atlas kiymoq birikmasida ham atlas leksemasi atlasdan tikilgani ko’ylak ma’nosini ifodalaydi. Atlas ko’ylak assotsiatsiyasining shakllanishi ham atlas matosidan ko’ylak tikilishi bilan aloqador.
Atlas leksemasiga berilgan o’zbek qizlari assotsiatsiyasi ham nolisoniy omil asosida hosil bo’lgan. O’zbek qizlarining atlas matodan ko’ylak, lozim tikib kiyishlari til egalari tafakkurida jonlangan va bu holat mazkur assotsiatsiyalarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan.
Marg’ilon atlasi assotsiatsiyasining hosil bo’lishi atlas matosining Marg’ilonda ishlab chiqarilishi bilan bog’liq.
Milliy mato assotsiatsiyasining yuzaga kelishi til egalarining atlasning o’zbek millatiga xos milliy mato ekanligi haqidagi bilimga egaligi bilan bog’liq.
Anglashiladiki, atlas leksemasiga nisbatan til egalari tomonidan berilgan milliy-madaniy assotsiatsiyalarning asosiy qismi nolisoniy omil asosida hosil bo’lgan. Bu holat o’zbek tili egalari assotsiativ fikrlashda ko’proq o’zlari ko’rgan va bilgan madaniy hodisalarga tayanishlarini ko’rsatadi.
Fikrimizni dalillash maqsadida “O’zbek tili assotsiativ lug’ati”da berilgan ayron leksemasining assotsiativ maydoni birliklarini ham tahlil qilamiz:
AYRON: ichimlik 66; qatiq 34; sut 21; suzma 14; yoz 8; oqlik 7; lazzat 5; muzdek 5; sovuq 5; oppoq 4; chakki 4; rayhon 3; muz 3; chalop 3; chanqoq 3; achchiq 2; bakalashka 2; bolalar 2; issiq 2; ko’katlar 2; kosa 2; mazza 2; mineral suv 2; olma 2; suv 2; suyuqlik 2; tushlik 2; yalpiz 2; yoz fasli 2; sharbat 2; chanqash 2; chanqovbosdi 2; chakkining suyuq holati 2; cho’ponlar 2.59
Assotsiativ maydondagi quyidagi birliklar ayron turtki so’zi bilan milliy-madaniy belgisiga ko’ra assotsiativ bog’langan: qatiq, suzma, oqlik, chakki, chalop.
Quyidagi birliklar esa ayron turtki so’zi bilan ayronni tarkib toptiruvchilar sifatida assotsiativ bog’langan: qatiq, sut, suzma, chakki, rayhon, muz, chalop, ko’katlar, mineral suv, olma, suv, yalpiz. Biroq bulardan qatiq, suzma, chakki, chalop leksemalari milliy-madaniy birliklar sanaladi.
Ayron leksemasiga qatiq, suzma, chakki, chalop assotsiatsiyalarining berilishi ayronning bu mahsulotlardan hosil qilinishi bilan bog’liq. Oqlik assotsiatsiyasi esa ayronning rangi bilan aloqador. Ko’rinadiki, til egalari tomonidan ayron leksemasiga berilgan milliy-madaniy assotsiatsiyalar ham asosan nolisoniy omillar asosida hosil bo’lgan.
“O’zbek tili assotsiativ lug’ati” materiallari tahlili ba’zan aksincha holatni ham ko’rsatadi. Atala leksemasi assotsiativ maydonidagi yuqori chastotali birliklarning turtki so’z bilan munosabatini belgilaymiz:
ATALA: taom 68; milliy taom 19; un 17; suv 9; bo’tqa 8; yog’ 8; tug’ruqxona 7; mazali 6; qiymali atala 6; shakar 6; shirin 6; bolalar bo’tqasi 4; ovqat 4; sut 4; ayollar 3; bolalar 3; go’dak 3; quyuq 3; suyuqosh 3; to’yimli 3; chaqaloq 3; arpa 2; atala qilish 2; atalamoq 2; atala-umoch 2; bolalar ovqati 2; bug’doy 2; bo’shang odam 2; go’sht 2; kasal 2; piyozdog’ 2; qiymali 2; sariyog’ 2; suyuq ovqat 2; tuqqan ayol 2; umoch 2; yorma atala 2; yovg’on atala 2; zig’ir yog’ 2.
Ushbu assotsiativ maydonda atala leksemasi bilan assotsiativ bog’langan quyidagi milliy-madaniy birliklarni ajratish mumkin: milliy taom, qiymali atala, suyuqosh, atala qilish, atalamoq, atala-umoch, bo’shang odam, qiymali, suyuq ovqat, umoch, yorma atala, yovg’on atala.
Bulardan quyidagi birliklar atala leksemasi bilan lisoniy omil orqali assotsiativ bog’langan:
1) semantik tur-jins munosabati asosida: qiymali atala, atala-umoch, umoch, yorma atala, yovg’on atala, qiymali;
2) lug’aviy ma’nosidagi semalari asosida: milliy taom, suyuq ovqat,suyuqosh;
3) ko’chma ma’no asosida: bo’shang odam;
4) so’z yasalishida asos qism vazifasini bajarishiga ko’ra: atala qilish, atalamoq.
Milliy taom assotsiatsiyasini nolisoniy omil asosida hosil bo’lgan deyish ham mumkin. Atalaning o’zbek milliy taomi ekanligi haqidagi bilim ushbu assotsiatsiyaning hosil bo’lishiga sabab bo’lgan bo’lishi mumkin.
Ko’rinadiki, atala leksemasi assotsiativ maydonidagi milliy- madaniy birliklar asosan lisoniy omil asosida hosil bo’lgan.
Xullas, madaniy assotsiatsiyalarning hosil bo’lishiga ham lisoniy, ham nolisoniy omillar birdek ta’sir ko’rsata oladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Lutfullayeva D., Davlatova R., Tojiboyev B. Oʻzbek tili assotsiativ lugʻati (milliy-madaniy birliklar). –Toshkent: «NAVOIY UNIVERSITETI» nashriyot-natbaa uyi. 2019. – B. 58.
   
2. 
   Лутфуллаева Д. Ассоциатив тилшунослик назарияси. – Тошкент: Meriyus, 2017. – Б. 30.
   
3. 
   Чжипин Х. Национальная специфика ассоциативной лакунарности в межкультурном взаимодействии (на материале русского и китайского языков): Дисс. канд. филол. наук. – Благовещенск, 2016. – 184 с.
   
4. 
   Овчинникова И.Г. Текстообразующая роль вербальных ассоциативных структур: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Л., 1986б. – 23 с.
   
5. 
   Тожибоев Б. Ўзбек тили миллий-маданий бирликларининг ассоциатив тадқиқи: PhD дисс. – Тошкент, 2020.
   

5-ma’ruza: Gap va matnning eksperimental tadqiqi.

Reja:

1953-yilda AQShning Blumington shahridagi Indiana universitetida Charlz Osgud, Djon Keroll, Tomas Sibeok singari Amerikalik olimlarning tashabbusi bilan universitetlararo seminar tashkil qilindi va mazkur seminarda psixolingvistika termini rasman fan sifatida muomalaga kiritildi.

Bu davrda bir tomondan, deskriptiv lingvistika rad etilar, ikkinchi tomondan, deskriptiv an’analar bosim o‘tkazar edi. Deskriptivistlar va nodeskriptivistlar orasidagi eng shiddatli munoqashalardan biri “so‘z” masalasi edi, ya’ni so‘z o‘zi nima, so‘z til birligi sifatida mavjudmi? Deskriptivistika tomonidan ishlab chiqilgan tahlil amallari deskriptivistlarning “morfema” tushunchasi bilan kifoyalanib, “so‘z” tushunchasini inkor qilinishiga olib keldi. Vaholanki, til so‘zlashuvchilari so‘zning obyektiv reallik ekanligini his qilishadi. Pirovardida psixologiya “so‘z” tushunchasini, deskriptivistika esa “morfema” tushunchasi afzal ko‘rdi. Deskriptiv lingvistikada eng kichik birlik fonema hisoblanadi. Holbuki, real vaziyatda segmentlangan nutq oqimining “tabiiy” birligi bo‘g‘in hisoblanadi. Masalan, dada so‘zi fonemalarga (d-a-d-a) emas, bo‘g‘inlarga (da-da) ajraladi. Sintaksis darajasiga chiqar ekan, deskriptiv lingvistika konstruksiya tushunchasini olib kirdi. Psixologlar esa yanada “sezilib, ko‘rinib turadigan” gap bilan ishlashdi. Shunday qilib, ikki: lingvistik (fonema, morfema, konstruksiya) va psixologik (bo‘g‘in, so‘z, gap) birliklar qatori yuzaga keldi. Psixolingvistika – 54 da ana shu ikki qatorning to‘qnashuvi muqarrarlashdi.
Boshqa tarafdan, XIX-XX asrlarda Yevropa psixologiyasining an’analarida tanazzul holati vujudga kelgan edi. Tabiiy fanlar, xususan, fizika, fiziologiyaning shiddatli rivojlanishi natijasida miya tuzilishi, uning mexanizmlar faoliyati haqidagi neyrofiziologik tasavvurlar jiddiy ishlab chiqilgandi. Bu bilan bir qatorda, psixik faoliyat sohasi ochiq, tushunarsiz edi. Psixika nima degani? Inson qanday o‘ylaydi? Inson tafakkuri, tasavvuri, emotsiyalarining asosi nima? Bu sof fiziologiyami? Unda nima? Bular fanda yangicha talqin “psixofizik muammo”ni paydo qildi. Jumladan, fiziologik va psixologik hodisalar mavjud bo‘lib, fiziologiyani aniq eksperimental metodlar bilan o‘rganish mumkin. Bu “tabiat”, “materiya”. Uning yonida esa qandaydir ilg‘ab bo‘lmas psixologik jarayonlar. Odamlarning miyasi va bioximik jarayonlar bir xil ko‘rinsa-da, har bir odam o‘ziga xos psixikaga ega. Amerika bixeviorizmi (behavior “xulq, xatti-harakat”) Yevropa klassik psixologiyasiga qarshi o‘ziga xos reaksiya sifatida yuzaga keldi.
Shu bilan birga, 40-50-yillarda aholining keng ko‘lamdagi ko‘chishi natijasida turli qatlamlarga mansub kishilarga chet tillarni o‘rgatishda qator muammoli savollar yuzaga keldi: Bolalarga necha yoshdan chet tilini o‘rgatish mumkin? O‘zga madaniyatlarni qanday o‘zlashtirish mumkin? Yangi tilning tuzilishini o‘rganishda ona tilidan tarjima amalga oshiriladimi yoki yangi tafakkur tuzilishi shakllanadimi? Tabiiyki, bunday savollarga chet tili o‘qituvchilari javob bera olmasdilar. Ularni javoblash uchun psixologik bilim talab qilinar edi. Aqli zaif, gung va ko‘zi ojiz bolalarning ta’limida ham qator muammolar tug‘ilgandi. Bu kabi muammolarni hal qilishda ham psixologning yordami lozim edi. Shuningdek, nutq buzilishining sabablarini o‘rganishda va nutqni qayta tiklashda faqat tibbiyot xodimlarining yordamigina emas, balki psixolingvistlarning ham yordami zarur edi.
Yuqorida qayd qilingan sabablarning barchasi seminarning tashkil qilinishiga va psixolingvistikaning yangi fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘ldi. Ikki oy davom etgan seminarda psixolingvistikaning nazariy asoslari ishlab chiqildi va uning kelgusidagi istiqbolli yo‘nalishlari belgilab olindi. Ushbu seminar natijalari Ch.Osgud va T.Sibeok tahriri ostidagi “Psixolingvistika. Nazariya va tadqiqot muammolari ocherki” (Psycholinguistics: A Survey of Theory and Research Problems/ Ch.E.Osgood & T.A.Sebeok. Baltimore, 1954)da e’lon qilindi. Seminar natijalari (keyinroq “Psixolingvistika – 54” deb nomlangan) butun dunyodagi psixolingvistik tadqiqotlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
3. 2. Bixeviorizm, neobixeviorizm
Yevropa psixologiyasidan farqli o‘laroq, Amerika psixologiyasi (bixeviorizm) o‘zining aniq pragmatik yo‘nalishini insonni o‘rganib, uning psixofiziologik imkoniyatlaridan maksimal foydalanishga qaratdi . Bixeviorizmga ko‘ra, mahluqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan qandaydir S (stimul) va ushbu stimulga qandaydir R (reaksiya) bor. Nutq tahliliga bixevioristik yondashuv namunasi sifatida amerikalik tilshunos Leonard Blumfildning “Til” (1968) asarini keltirish mumkin. L.Blumfild o‘zining mazkur asarida “Djek va Djill”misoli orqali stimul va reaksiya munosabatini yoritib bergan. Kishilar bir-birlari bilan amaliy (nutqsiz) va nutqli stimullar yordamida o‘zaro munosabatga kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlar bilan javob qaytarishadi:
nutqsiz reaksiya S───→ R
nutq vositasidagi reaksiya S───→ r ............ s ───→ R.
Keyinroq bixeviorizmda yangi oqim – neobixeviorizm (yunoncha neos – “yangi” va inglizcha behaviour – “xulq, xatti-harakat”) vujudga keldi. Bu oqim “qora quti”ning ichiga kirish zarurati tufayli shakllandi. Neobixevioristik tadqiqotlarda bixeviorizmning prinsipial S – R sxemasi mohiyatan murakkablashtirilib, S – R orasida nimadir borligi aniqlandi va “oraliq o‘zgaruvchi” tushunchasi paydo bo‘ldi. Gap endi shunchaki tashqi stimul va reaksiya haqida emas, balki insonda tashqi reaksiya chaqira oladigan va insonning o‘ziga xos individual tajribasini aks ettiradigan (shuning uchun ham turli kishilarning reaksiyalari farqli bo‘ladi) oraliq o‘zgaruvchi, ya’ni organizm ichidagi maxsus ichkistimul tushunchasi haqida boradi .
Xullas, oraliq o‘zgaruvchining bilvosita ta’siri natijasida tashqi reaksiya yuzaga keladi: S1-r1……. Sn-Rn. Bu o‘rinda obraz, maqsad, ehtiyoj, intellekt, kutish, muvaffaqiyat-muvaffaqiyatsizlik kabi tafakkur doirasining fenomeni bo‘lgan tushunchalar faol qo‘llaniladi.
Ch.Osgudning nazariyasi ana shu bixeviorizmga, aniqrog‘i, neobixeviorizmga tayangan bo‘lib, undan to‘g‘ri assotsiativ strukturalarga chiqildi. Ch.Osgud insonning psixikasida kuzatish va tasvirlash mumkin bo‘lmagan hech narsa yo‘q, deb hisobladi. Shundan kelib chiqqan holda so‘zlarning konnotativ ma’nosini (baholash, ekspressiv, uslubiy munosabat va h.k.) o‘lchab ko‘rishga harakat qildi va semantik differensiya metodini ishlab chiqdi. So‘zlarning gradatsiyasini belgiladi. Masalan, 1-yaxshi, 2-neytraldan yaxshiroq, 3-yaxshidan neytralroq, 4-neytral, ya’ni yaxshi ham, yomon ham emas, 5-yomondan neytralroq va h.k. Shuningdek, so‘zlarni turli mezonlarga ko‘ra baholash amalga oshirildi: ona so‘zi otaga nisbatan iliqroq, ota so‘zi onaga nisbatan kuchliroq. Qayd qilinganlar bilan birga, har bir tovush ham muayyan emotsional reaksiyani keltirib chiqaradi.
Ch.Osgudning fikricha, insonning psixikasi uchun stimul va reaksiyaning assotsiativ munosabati, shuningdek, foydali stimullarga bo‘lgan barcha reaksiyalarning majmuyi muhimdir. Bundan inson hayvondan faqat nutqi bilangina farqlanadi degan xulosa kelib chiqadi. Uni quyidagi sxema orqali izohlash mumkin:
S (stimul) – R (reaksiya). Ya’ni har qanday stimul insonda o‘lchash mumkin bo‘lgan reaksiyalarni keltirib chiqaradi.
Nutqda individning psixikasiga xos xususiyatlar aks etadi; verbal munosabatlarning tuzilishi individning psixikasiga bog‘liq bo‘ladi. Ch.Osgud so‘zlarning assotsiativ aloqalarini tadqiq qilish orqali kommunikatsiya samaradorligi masalasini hal qilishga urindi va o‘zining nutq haqidagi ta’limotini ishlab chiqdi. Unga ko‘ra, nutq insonning turli nutqiy va nutqiy bo‘lmagan stimullarga nisbatan bevosita va bavosita reaksiyalar tizimidir. Reksiyalar tizimi nutqiy va nutqiy bo‘lmagan stimullar orasidagi assotsiativ aloqalarning shakllanishi natijasida yuzaga keladi. Nutq faoliyati nutq stimulini (kirishda) yoki nutq reaksiyasini (chiqishda) ushlab turadigan va qayta shakllantiradigan maxsus filtrlar tizimi (tug‘ma nutq qobiliyati) vositasida namoyon bo‘ladi. Ya’ni inson genetik jihatdan nutqni qabul qilishga moyil va u nutqni turli shovqinlardan ajrata oladi. Nutq inson qabul qilayotgan informatsiyani chegaralashga yordam beradi.
Umuman, Ch.Osgudning assotsianistik nazariyasi uch manbaga asoslangan edi:
1) psixolingvistik manba – bixeviorizm;
2) lingvistik manba – deskriptiv lingvistika;
3) matematik manba – kommunikatsiya nazariyasi.
Ch.Osgud nazariyasida quyidagi kamchiliklar mavjud edi:
1) Osgud so‘zlovchining niyatini o‘rganmadi;
2) Osgud mazmun bilan bilimni chegaralamadi;
3) u til qobiliyatini kognitiv (bilish) bazasi bilan qiziqmadi.
J. MILLER MAKTABI
Psixolingvistikada transformatsion yo‘nalishning asoschisi nutqiy faoliyat sohasida qator tadqiqotlar olib borgan psixolog Jorj Miller (George Miller) hisoblanadi. J.Millerning ta’limoti N.Xomskiyning transformatsion grammatikasiga asoslangan edi.
J.Miller kommunikatsiyaga quyidagicha yondashadi:
1. Inson o‘z fikrini nutqqa chiqarishdan oldin aytadigan gaplarining dasturini tuzadi. Bunday dastur “reja”, deb nomlanadi. Aytiladigan gaplarning rejasi bo‘lganda, nima deyish haqida aniq tasavvurga ega bo‘linadi. Boshqacha aytganda, so‘zlovchi aytmoqchi bo‘lganlari haqida qandaydir obrazga ega bo‘ladi va rejani amalga oshirish jarayonida u bunga yaqinlashishga harakat qiladi.
Nutqning kelib chiqishi passiv reaktivlik uchun xos bo‘lgan assotsiativ aloqalar tizimi bilan emas, balki rejalashtirilgan xatti-harakatning xususiyati bilan aniqlanadi. J.Miller transformatsion hosilalarni tahlil qilish orqali xatti-harakatni rejalashtirish jihatini ajratib ko‘rsatadi va insonning shunchaki reaktivligiga emas, aksincha, aktivligiga urg‘u beradi.
2. Ch.Osgud uchun asosiy hisoblangan xabarni ochib berishning statistik mezonlari J.Miller uchun muhim ahamiyat kasb etmaydi. U uchun ifodani transformatsion qayta hosil qilishning qat’iy algoritmik qoidalari muhimdir. Ushbu qoidalarni to‘g‘ri bajarish natijasida avtomatik ravishda grammatik to‘g‘ri transformatsiya olinadi.
3. J.Millerning psixolingvistikasida Ch. Osgud tomonidan oxiriga yetkazilmagan nutqni qabul qilish va nutqni ishlab chiqish jarayonlarining birligi haqidagi tasavvurga qadam tashlanadi.
4. Ch.Osgudning atomizm konsepsiyasi bartaraf qilinadi.
5. Assotsianistik psixolingvistika so‘z strukturasi bilan shug‘ullangan bo‘lsa, transformatsion psixolingvistika so‘zdan butun ifodalarga, jumlalarga, yoxud tranformasion o‘zgarishlarga ko‘tariladi.
Ch.Osgud ta’limotida hamma narsa o‘rganish g‘oyasi asosida, J.Miller ta’limotida esa tug‘ma mexanizmlar asosida har qanday strukturadagi tilni egallash mumkin. Hayvonlar orasida katta bo‘lgan bolalarning nutqi bo‘lmaydi. Agar bola 3-4 yoshgacha til asoslarini o‘zlashtirmasa, u til o‘rganish imkoniyatini biologik jihatdan yo‘qotadi.
Transformatsion psixolingvistika uchun ham xuddi assotsianistik psixolingvistika singari nutq mexanizmlarini talqin qilishda individualizm xosdir. J.Millerning psixolingvistikasida so‘zlovchi kishi Robinzon bo‘lib qoladi. Til faoliyatida tug‘ma qoidalar g‘oyasi muhim o‘rin tutadi (shuning uchun ham transformatsion yo‘nalishning tadqiqotchilari bolalar nutqiga katta e’tibor berishadi).
Amerikalik tilshunos Noam Xomskiy (Noam Chomsky) transformatsion grammatika (yoki transformatsion-generativ grammatika), deb nomlanuvchi nazariyani taklif qildi. N.Xomskiyning fikricha, “til – til birliklari va ularning sinflari majmuyi emas, balki to‘g‘ri jumlalar tarkib toptiradigan mexanizm”. Sintaksisni Xomskiy jumlalar tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta’limot sifatida belgiladi.
N.Xomskiyning 1957-yilda nashr qilingan “Sintaktik strukturalar” (“Syntactic Structures”) asari jahon tilshunosligida yangi yo‘nalishga asos soldi. Mazkur tadqiqotda Xomskiy “tilning barcha gaplarini bilish mumkin emas, til asosida ayrim cheklangan qoidalar tizimi bo‘lishi kerak” degan fikrni ilgari suradi. “Bu qoidalar tizimi esa tilning grammatikasi demakdir. So‘zlovchi ham tinglovchi ham muloqot jarayonida grammatikani uning vositasida “to‘g‘ri” ifoda qurish, yoki “to‘g‘ri” qurilgan ifodani tushunish uchun vujudga keltiradi”:
1)pie little blue mud make eye girl was
non kichkina moviy qum yasamoq ko‘zli qizcha
2) The little pie with mud eyes was making a blue girl.
Kichkina non qum ko‘zli moviy qizcha yasar edi.
3) The little girl with blue eyes was making a mud pie.
Moviy ko‘zli kichkina qizcha qumdan non yasar edi.
Eshitilgan tovushlar oqimi mazkur til grammatikasini bilgandagina ma’no kasb etadi.
Xomskiyga ko‘ra, har bir tilda mavjud bo‘lgan son-sanoqsiz gaplar, nutq so‘zlovchisining yangi-yangi gaplarni cheklanmagan darajada yarata olish qobiliyati bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda ma’no anglatmagan jumlalar ham grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har bir kishi o‘zining nutqiy faoliyati jarayonida shu paytgacha eshitilmagan yangidan-yangi gaplarni yaratishi mumkin va bu yangi gap tinglovchi tomonidan to‘g‘ri tushuniladi.
Shu o‘rinda tabiiy savol tug‘ilishi mumkin: Tinglovchi qanday qilib shu paytgacha eshitmagan yangi gaplarni tushunadi? Buning asosiy sababi shundan iboratki, tilda mavjud bo‘lgan cheklanmagan miqdordagi gaplar, ma’lum miqdordagi gaplar, ma’lum miqdordagi elementar sintaktik modellardan paydo bo‘lgan va elementar sintaktik modellarning (yadro gaplar) soni chegarali va amalda bir nechta bo‘lishi mumkin .
Shunga ko‘ra, Xomskiy gaplarni yadroli va bu yadrodan qayta o‘zgargan, uning transformasi bo‘lgan gaplarga ajratdi. Yadro gaplar, deb sodda, yig‘iq, darak gaplar tushuniladi. Fe’l kesimli gap bo‘lsa, kesimi aniq nisbatda turadi. Bu eng kichik gaplar har bir tilning sintaktik tizimining asosini tashkil qiladi. Masalan, Ishchilar uy qurishyapti gapi yadro gapga misol bo‘ladi. Bunda N1 N2 V. Bu aktiv konstruksiya hisoblanadi.
Yadro gaplardan turli shakliy o‘zgarishlar asosida asosiy ma’noni saqlagan holda ikkilamchi sintaktik qurilmalarning hosil qilinishi transformasiya deyiladi. Masalan, Uyni ishchilar qurishyapti. N2 N1 V. Bu konstruksiya passiv bo‘lib, u transformasiya amali natijasida hosil qilingan.
Shuningdek, yuqorida keltirilgan misollar ham transformalar sanaladi:
Qushlar sayrashyapti → Qushlarning sayrashi
(Kimdir ) til o‘rganyapti → Til o‘rganish
(Kimdir) yozuvchini taklif qilyapti → yozuvchini taklif qilish
Qayd qilingan barcha transformatsiyalarda fe’l harakat nomiga aylangan, ya’ni otlashish amali vujudga kelgan.
Modelning 1-variantiga leksika ham fonetika ham kiritilmagan edi. Bularning barchasi bir necha yildan keyingi ikkinchi modelda paydo bo‘ladi. Ushbu modelda bevosita kuzatishdan yashirin bo‘lgan – botiniy struktura g‘oyasi ilgari suriladi . N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi har qanday jumlani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalarning ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Ya’ni zohiriy struktura bu – biz eshitadigan va o‘qiydigan jumlalar, botiniy struktura esa jumlaning ma’nosi bilan bog‘liq tomoni. Botiniy strukturalar zohiriy strukturalarda shunchaki qayta tiklangan yoki transformalar shaklida qayta tiklangan bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, realizatsiya qilingan matnda aks etmagan, biroq qandaydir holatda, botinda nimadir mavjud. Masalan, zohiriy strukturasi turlicha bo‘lgan va botiniy strukturasi esa bir xil bo‘lgan gaplar (1 va 2), shuningdek, birgina zohiriy strukturaga (3) va ikkita botiniy strukturaga ega (4 i 5) jumlalar mavjud:
(1) Politsiya namoyishni tarqatib yubordi.
(2) Namoyish politsiya tomonidan tarqatib yuborildi.
(3) Uning hibsga olinishi.
(4) U hibsga olindi.
(5) U hibsga oldi.
N. Xomskiyga ko‘ra, transformatsion tahlil sintaktik strukturalarning zohiriydan botiniyga aylanish yo‘li bilan tahlil qilishdir. Haqiqatan ham nutq va tafakkur jarayonlarida botiniy strukturaning o‘rni mavjud. Biroq ushbu “botiniylik”ning qanday va qayerdan paydo bo‘lganligi tadqiq qilinmaydi. Ya’ni Xomskiyning modelida hali “tafakkur” yo‘q.
N. Xomskiyning dastlabki tadqiqotlarida hali hech qanday psixologiya yo‘q edi. Uning transformatsion modeli tabiiy til ifodalarini avtomatik sxemalarga solish imkoniyatinigina yaratgandi. Keyinroq N. Xomskiy asta-sekin insonning nutqiy faoliyati muammolari bilan qiziqa boshladi.
N. Xomskiy F.de Sossyurning til-nutq dixatomiyasiga muqobil bo‘lgan lisoniy qobiliyat(linguistic competence) va lisoniy faollik (linguistic performance) tushunchalarini rivojlantirdi. U lisoniy qobiliyatni tilshunoslik sohasiga, lisoniy faollikni psixologiya sohasiga aloqador qildi va lisoniy qobiliyatni mazkur tilda so‘zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi, lisoniy faollikni esa til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida izohladi .
Ma’lumki, kishi tovushlar birikuvi, so‘zlar bog‘lanishi, umuman, tildagi so‘zlar tizimining qo‘llanishini onasidan, tevarak-atrofidagi yaqinlaridan eshitib o‘z ona tilini o‘zlashtiradi (ayni holat tilshunos yoki tilni o‘rganuvchi har qanday kishida ham kuzatiladi). Bunday tizimdan foydalanish natijasida inson ona tilidagi cheksiz so‘z turkumlari, jumlalar va matnlarni hosil qilish qobiliyatini egallab boradi. Shunga ko‘ra, lisoniy qobiliyatni so‘zlovchi va tinglovchi til bilimining potensiali, deb izohlash mumkin.
N. Xomskiy lisoniy faollikni “aniq sharoitlarda tilning kundalik qo‘llanishi”, - deb tushuntiradi. Lisoniy faolliknutqiy faoliyatda lisoniy qobiliyatni amalga oshirishda yuz beradigan jarayondir. Ya’ni lisoniy faollik ona tilini o‘zlashtirgan kishi egallagan til bilimlarini amalda qo‘llay olishidir.
N.Xomskiy “lisoniy qobiliyat birlamchi bo‘lib, u lisoniy faollikni belgilaydi”, - deb hisobladi. Transformatsion grammatika tarafdorlari ham asosiy urg‘uni lisoniy qobiliyatga berishdi.
Umuman, N. Xomskiyning g‘oyalari psixolingvistikani uch jihatdan shakllantirdi:
- tilning bixevioristik talqiniga va tilshunoslik nazariyalariga tanqidiy yondashishlar kognitiv fanlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynadi;
- N.Xomskiy tomonidan tilni o‘zlashtirish masalasi mantiqiy muammo sifatida shakllantirildi;
- eksperimental psixolingvistikaning asosida transformatsion model yotardi.
TRANSFORMATSION MODEL
Amerikalik tilshunos Noam Xomskiy (Noam Chomsky) transformatsion grammatika (yoki transformatsion-generativ grammatika), deb nomlanuvchi nazariyani taklif qildi. N.Xomskiyning fikricha, “til – til birliklari va ularning sinflari majmuyi emas, balki to‘g‘ri jumlalar tarkib toptiradigan mexanizm”. Sintaksisni Xomskiy jumlalar tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta’limot sifatida belgiladi.
N.Xomskiyning 1957-yilda nashr qilingan “Sintaktik strukturalar” (“Syntactic Structures”) asari jahon tilshunosligida yangi yo‘nalishga asos soldi. Mazkur tadqiqotda Xomskiy “tilning barcha gaplarini bilish mumkin emas, til asosida ayrim cheklangan qoidalar tizimi bo‘lishi kerak” degan fikrni ilgari suradi. “Bu qoidalar tizimi esa tilning grammatikasi demakdir. So‘zlovchi ham tinglovchi ham muloqot jarayonida grammatikani uning vositasida “to‘g‘ri” ifoda qurish, yoki “to‘g‘ri” qurilgan ifodani tushunish uchun vujudga keltiradi”:
1) pie little blue mud make eye girl was
non kichkina moviy qum yasamoq ko‘zli qizcha
2) The little pie with mud eyes was making a blue girl.
Kichkina non qum ko‘zli moviy qizcha yasar edi.
3) The little girl with blue eyes was making a mud pie.
Moviy ko‘zli kichkina qizcha qumdan non yasar edi.
Xomskiyga ko‘ra, har bir tilda mavjud bo‘lgan son-sanoqsiz gaplar, nutq so‘zlovchisining yangi-yangi gaplarni cheklanmagan darajada yarata olish qobiliyati bilan bog‘liqdir. Bu o‘rinda ma’no anglatmagan jumlalar ham grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har bir kishi o‘zining nutqiy faoliyati jarayonida shu paytgacha eshitilmagan yangidan-yangi gaplarni yaratishi mumkin va bu yangi gap tinglovchi tomonidan to‘g‘ri tushuniladi.
Xomskiy gaplarni yadroli va bu yadrodan qayta o‘zgargan, uning transformasi bo‘lgan gaplarga ajratdi. Yadro gaplar, deb sodda, yig‘iq, darak gaplar tushuniladi. Fe’l kesimli gap bo‘lsa, kesimi aniq nisbatda turadi. Bu eng kichik gaplar har bir tilning sintaktik tizimining asosini tashkil qiladi. Masalan, Ishchilar uy qurishyapti gapi yadro gapga misol bo‘ladi.
Bunda N1 N2 V. Bu aktiv konstruksiya hisoblanadi.
Yadro gaplardan turli shakliy o‘zgarishlar asosida asosiy ma’noni saqlagan holda ikkilamchi sintaktik qurilmalarning hosil qilinishi transformasiya deyiladi:
Quyida keltirilgan misollar ham transformalar sanaladi:
Qushlar sayrashyapti → Qushlarning sayrashi
(Kimdir ) til o‘rganyapti → Til o‘rganish
(Kimdir) yozuvchini taklif qilyapti → yozuvchini taklif qilish
Uyni ishchilar qurishyapti.
N2 N1 V.
Bu konstruksiya passiv bo‘lib, u transformasiya amali natijasida hosil qilingan.
N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi har qanday jumlani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalarning ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Ya’ni zohiriy struktura bu – biz eshitadigan va o‘qiydigan jumlalar, botiniy struktura esa jumlaning ma’nosi bilan bog‘liq tomoni. Botiniy strukturalar zohiriy strukturalarda shunchaki qayta tiklangan yoki transformalar shaklida qayta tiklangan bo‘lishi mumkin.
N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi har qanday jumlani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalarning ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Ya’ni zohiriy struktura bu – biz eshitadigan va o‘qiydigan jumlalar, botiniy struktura esa jumlaning ma’nosi bilan bog‘liq tomoni. Botiniy strukturalar zohiriy strukturalarda shunchaki qayta tiklangan yoki transformalar shaklida qayta tiklangan bo‘lishi mumkin.
Masalan, zohiriy strukturasi turlicha bo‘lgan va botiniy strukturasi esa bir xil bo‘lgan gaplar (1 va 2), shuningdek, birgina zohiriy strukturaga (3) va ikkita botiniy strukturaga ega (4 va 5) jumlalar mavjud:
(1) Politsiya namoyishni tarqatib yubordi.
(2) Namoyish politsiya tomonidan tarqatib yuborildi.
(3) Uning hibsga olinishi.
(4) U hibsga olindi.
(5) U hibsga oldi.
N. Xomskiy F.de Sossyurning til-nutq dixatomiyasiga muqobil bo‘lgan lisoniy qobiliyat (linguistic competence) va lisoniy faollik (linguistic performance) tushunchalarini rivojlantirdi.
U lisoniy qobiliyatni tilshunoslik sohasiga, lisoniy faollikni psixologiya sohasiga aloqador qildi va lisoniy qobiliyatni mazkur tilda so‘zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi, lisoniy faollikni esa til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida izohladi.
N. Xomskiyning g‘oyalari psixolingvistikani uch jihatdan shakllantirdi:
 tilning bixevioristik talqiniga va tilshunoslik nazariyalariga tanqidiy yondashishlar kognitiv fanlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynadi;
 N.Xomskiy tomonidan tilni o‘zlashtirish masalasi mantiqiy muammo sifatida shakllantirildi;
 eksperimental psixolingvistikaning asosida transformatsion model yotardi.
6-ma’ruza: Psixolingvistikadagi transformatsion yo‘nalish tadqiqotlari
Matnning umumiy nazariyasi uchun ushbu pozitsiyani aniqlab olish mumkin: butun matnni tiklashda uning tuzilmasi elementlari ketma-ketligi chuqur darajada mustahkamlangan matnning shakllanishi qonuniyatlarini amalga oshiradi, shu bilan bog'liq ravishda mazmuni birlamchi ontologiya bilan ifodalangan narsa sirt darajasida yuzaga keladi. Matn tuzilishining bir qator eksperimental tadqiqotlari allaqachon ma'lum deformatsiyalar mavjud bo'lganda ham uning axborot strukturasining istalgan barqarorligi haqida ishonch bilan gapirishga imkon beradi (qarang: V.A. Dorofeeva, E.A. Korjnev, N.V. Solodyankina, E.T. Boldyreva).
Yagona nutq tizimining mazmuni bu erda ma'lumot sifatida tan olinadi va matnning yuzaki tuzilishi hisoblanadi, chunki aynan shu tuzilma kerakli, o'shalardir. idrok etish uchun mo'ljallangan. Matnni birliklar ketma-ketligi sifatida tuzadigan chiziqli strategiyalar ishlab chiqaruvchi tomonidan tan olinmaydi. Bularga kommunikativ uzluksizlik, chiziqli proportsional chegaralash, simmetriya va boshqalar kiradi.Bular chuqur, tushunish uchun mo'ljallanmagan, matn strukturasining xususiyatlari. Matnning chuqur tuzilishining asosiy xususiyati uning chiziqli ishlab chiqarish strategiyalarini belgilaydigan til model-formasidir.
Matnni faol idrok etish bu erda shartli ravishda deformatsiyalangan matnni tushunish jarayoni deb ataladi, bunda dastlab uning ikkala tuzilishini tiklash amalga oshiriladi: yuzaki va chuqur.
Agar matn formal-ma'noli birlik bo'lsa, deformatsiyadan keyin tiklanish jarayoniga lingvistik model-shaklning (aniq ketma-ketlikning strukturaviy qat'iy versiyasi sifatida) ta'siri sezilarli bo'lishi kerak. Bunday holda, allaqachon o'rnatilgan matnning deformatsiyasidan so'ng, uning yo'q qilingan shakli tarkib tomonidan boshqariladigan qayta tiklanishga intiladi. Agar matnning til shakl-modeli (G.G.Moskalchuk va A.Yu.Korbut tadqiqotlarida ta'kidlangan) til tizimida o'rin olgan bo'lsa, har qanday rekonstruksiya qilingan variantda, ehtimollik darajasi har xil bo'lgan, til o'zgarmasligi belgilari. (forma-model), ular manba kodida amalga oshirildi.
Ushbu tadqiqot tomonidan tasdiqlangan matnning til modelining eng muhim xususiyatlaridan biri ma'noli elementlarning oltin nisbat nisbatlariga mos keladigan kuchli pozitsiyalarga joylashtirilishidir [Korbut, 2004, 2005; Moskalchuk, 1998, 2003].
Matnning buzilgan ketma-ketligini tiklashning asosiy imkoniyati uning tarqoq elementlarini yig'ish bo'yicha eksperiment yordamida aniqlandi (tajriba A. Brudniyning "tarqalgan matni" deb nomlanadi). Bugun biz matnning til modeli haqidagi yangi bilimlarni hisobga olgan holda "tarqalgan matnni" tiklash jarayoniga yangicha qarashga harakat qilamiz.
Bir qator dastlabki tajribalar shuni ko'rsatdiki, buzilgan ketma-ketlikni tiklash tartibiga nutq tizimining ba'zi maxsus vositalari ta'sir qiladi. Bular kirish so'zlari, olmosh, anaforik takrorlash, gapdagi boshlang'ich bog'lanishlar va boshqalar.
Lingvistik shakl-model (invariant)ning faol idrok etish jarayoniga ta'sirini eksperimental tahlil qilish uchun tanlangan manba matnlar ikkita talabni qondirishi kerak. Matnlar taqqoslanadigan bo'lishi kerak (o'xshash parametrlarga ega) va jumlalar ketma-ketligini aniqlash uchun mo'ljallangan yuqorida aytib o'tilgan maxsus til vositalarini istisno qilish kerak. Bu holat kuchli pozitsiyalarning ta'sirini tahlil qilish uchun tajriba natijalarining ma'lum darajadagi tozaligini ta'minlaydi.
Ilgari barcha uchta matnning simmetrologik tahlili simmetrizatsiya koeffitsientlari bo'yicha amalga oshirildi.
Simmetrizatsiya koeffitsientlari. Matn-simmetriya nutqning uchta asosiy tarkibiy va funksional birligini tahlil qilish orqali matn shakllanishining chuqur qonuniyatlarini aniqlashga boradi. Ulardan birinchisi mikrostruktura (aniq matn, yagona nutq), ikkinchisi janr makrostrukturasi (yagona muhitdagi matnlar majmui, masalan, siyosiy yoki ilmiy nutq), uchinchisi janrdan tashqari makrostrukturadir. (matnlarning butun nutq massasi, uzluksiz nutq). Birinchi birlik mutlaqo o'ziga xosdir va har qanday nuqtai nazardan tavsiflanishi mumkin. Ikkinchi birlik strukturasining xususiyatlari umumlashtirilgan xarakterga ega va uning mavjudligi muhitining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi.
Uchinchi birlikning tuzilishi nihoyatda mavhum bo'lib, nutq fakti bo'lishiga qaramay, uni nutq nuqtai nazaridan tavsiflab bo'lmaydi. Tekstosimmetriyaning afzalligi shundaki, turli darajadagi matn tuzilmalarini o'rganish uchun u har qanday mavhumlik darajasiga mos keladigan "o'lchov birliklariga" ega - simmetriya koeffitsientlari. Taklif etilgan simmetriya koeffitsientlarining universalligi shundan iboratki, ular har qanday aniq va mavhum birliklarga nisbatan teng ravishda qo'llanilishi mumkin.
Matnni simmetriyalashning barcha uchta koeffitsienti: simmetriya koeffitsienti, ortiqchalik koeffitsienti va oldingi koeffitsientlar - lingvistik matn tuzilishini turli tomonlardan simmetriyalash jarayonini tavsiflaydi. Barcha uchta koeffitsient ushbu tuzilmani simmetriyalash jarayonida ishtirok etuvchi matn strukturasi birliklarining umumiy soniga (butunga nisbatan) nisbatan mutanosib sonini ifodalaydi. Qidirilayotgan birliklar sonini strukturaning umumiy birliklari soniga bo'lish natijasida olingan o'nli kasr (simmetrizatsiya koeffitsientlarining har qanday) butunning mutanosib qismini - foizli xarakteristikaga osongina aylantirilishi mumkin bo'lgan kasrni ifodalaydi. Bu shuni anglatadiki, yuqoridagi har qanday koeffitsient tahlil qilinadigan strukturaviy elementlarning butunga nisbatan sonini tavsiflaydi.
Strukturani simmetriyalash jarayonida ishtirok etuvchi matn birliklarining umumiy proportsional-nisbiy soni ularning tizim-jarayonlarini ajratmasdan - simmetriya koeffitsientini (keyingi o'rinlarda - KS) ifodalaydi. Bu matnning qaysi qismini simmetriya elementlari (keyingi o'rinlarda ES) egallashini ko'rsatadi, ular turli xil takrorlashlardir [Korbut, 2005]. Binobarin, matn simmetriya guruhlarini yaratishda qanday nisbat ishtirok etadi, barqaror fraktal tuzilmani yaratish uchun qanday nisbiy elementlar soni kerak. Matematik jihatdan KS - ES bo'lgan matnning leksik elementlari sonining uning leksik elementlarining umumiy soniga nisbati.
Ortiqchalik koeffitsienti (keyingi o'rinlarda - KI), o'z navbatida, har qanday allaqachon taqdim etilgan ma'lumotni haqiqatda takrorlaydigan (muvofiqlikni tashkil qilish va axborot mazmunini sozlash) shartli ortiqcha matn elementlari sonining elementlarning umumiy soniga nisbati. Bu koeffitsient matnning axborot mazmuni kategoriyasi bilan bevosita bog'liq, chunki u uzatishda semantik strukturaning qattiqligini va idrok etishda ishonchliligini yaratuvchi elementlarning nisbatan mutanosib sonini tavsiflaydi.
Bunday elementlar turli darajada axborot jihatidan ortiqcha bo'lganligi sababli, bu koeffitsientning etarlicha yuqori qiymati axborot mazmuni va axborot nisbati muammosini tushunishni talab qiladi. CIning o'zi matndagi ma'lumotlar miqdorini uning hajmining foizi sifatida ko'rsatishga imkon beradi.
Matn simmetriyasi uchun ortiqchalik omili fundamental ahamiyatga ega. CI strukturani simmetriyalash jarayonining faolligini tavsiflaydi, chunki u aslida simmetrik elementlarning mutanosib sonining raqamli qiymatini ko'rsatadi, ES-takrorlash, strukturani simmetriyalash.
Simmetriya koeffitsientlarining uchinchisi, oldingi koeffitsient (bundan buyon matnda CA deb yuritiladi) KS va KI o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi va takrorlanadigan, simmetriyalangan, keyin esa struktura hosil qiluvchi elementlarning mutanosib ravishda talab qilinadigan sonini tavsiflaydi. CA ning mohiyati nazariy jihatdan etarli samaradorlik uchun matn tuzilishi / tizimni tashkil etuvchi elementlarning mutanosib ravishda talab qilinadigan boshlang'ich miqdorini baholashdan iborat.
Strukturadagi oldingilar foizining raqamli qiymati simmetriya jarayonining boshqa tomoni haqida gapiradi: CA ning ortishi ushbu asosiy matn yaratish jarayonini zaiflashtiradi. Dastlabki foydalanilgan elementlarning sonini tavsiflovchi oldingi koeffitsient (ma'lumotni takrorlamaslik) to'g'ridan-to'g'ri ma'lumot miqdori bilan bog'liq. Binobarin, uning raqamli qiymati mutlaq axborot miqdorini tavsiflovchi assimetriya koeffitsienti qiymatini hisoblashda ishtirok etadi.
Shunday qilib, lingvistik matnning tizimli shakllanishida simmetriya koeffitsientlarini hisoblab, biz ikkita qarama-qarshi yo'naltirilgan jarayonni kuzatamiz: simmetriya va dissimetrizatsiya. Ulardan birinchisi ES ning proportsional sonining ko'payishi sifatida namoyon bo'ladi (birinchi navbatda takrorlash). ES sonining ko'payishiga muvofiq, boshqa interval bilan solishtirganda matnning istalgan oralig'ining simmetriya darajasining oshishi sodir bo'ladi. Dissimmetriya jarayoni ES ning mutanosib miqdorining pasayishi va shunga mos ravishda har qanday simmetriya darajasining pasayishi sifatida namoyon bo'ladi.
boshqa interval bilan solishtirganda mikro tuzilma, janr yoki janr bo'lmagan makrostruktura oralig'i.
Simmetriya jarayonining kuchayishi matn tuzilishi darajasining oshishini ko'rsatadi, chunki ES aslida strukturani tashkil etuvchi elementlardir. Oxirgi nosimmetrik parametr - bu kuchli pozitsiyalarda (oltin nisbat nuqtalari) takrorlanishlar (ES) mavjudligini aks ettiruvchi pozitsiyali simmetriya.
Manba matnlarining simmetrik parametrlari. Ushbu tajribada asl matnning quyidagi simmetrik xossalari baholandi: hajm, strukturalilik darajasi (bu yerda u lingvistik invariantga muvofiqlik sifatida qaraladi va CS, CI, CA yordamida baholanadi), assimetriya hajmi, pozitsion simmetriya. .
Ob'ektlar uchun qulay, oson taqqoslanadigan, hajmli va ixtisoslashtirilgan vositalarni (parchalar ketma-ketligini ko'rsatuvchi) aniqlash eksperimenti materialining "tarqalgan matn" ni tanlash birlashtirgan to'g'ri eksperimental ma'lumotlarni olish uchun zarur bo'lgan to'qqizta xususiyat bilan belgilanadi. barcha uchta matn.
Ular: 1. Bir janr guruhi – badiiy adabiyot.
2. Bitta hajmli guruhga - minimatn.
3. Taniqli mualliflarga tegishli.
4. Bo'laklarning tartibini ko'rsatadigan qo'shimcha vositalarga ega bo'lmang (masalan, ritmik anafora, kirish so'zlari va boshqalar).
5. Ular tanlangan janr guruhiga xos tipik tuzilishga ega - hikoya (1-matnda sodda, 2 va 3-matnlarda esa tavsif va fikrlash elementlari bilan murakkab).
6. Etarlicha oddiy mantiqiy va informatsion tuzilishga ega bo'ling.
7. Ular simmetriya koeffitsientining yaqin raqamli qiymatiga ega [Korbut, 2004: 112-114], bu janr guruhi uchun o'rtacha qiymatidan (0,366) oshadi, shuning uchun ularning struktura chuqurligi darajasida tuzilganligi ancha yuqori. .
8. Ular janr guruhi uchun eng xos bo'lgan xarakterli nominativ tuzilish bilan sarlavhada taqdim etilgan struktura hosil qiluvchi takrorlanishning oldingi qismiga ega.
9. Badiiy matnlar bo'lgani uchun ular eng ideal holda invariantga mos keladi va hech qanday janr me'yorlariga tayanmaydi.
Eksperimentning borishi. Eksperimentda 100 kishi ishtirok etdi: maktab-internatning yuqori sinf o'quvchilari 45 kishi; yuqorida nomlari keltirilgan maktabning pedagogik jamoasi, tibbiyot xodimlari 15 kishidan; katta filologiya talabalari 40 kishi.
Natijalarni tahlil qilishda qabul qiluvchilarning tayyorgarlik darajasi, shaxsiy fazilatlari va yosh xususiyatlari printsipial jihatdan hisobga olinmagan. Mavzularga topshiriq berildi: asl muallifning matnining tarqoq qismlaridan matnning o'z versiyasini tuzish va olingan natijani qog'ozga yozing. Shunday qilib, qabul qiluvchilarning har biri unga taqdim etilgan uchta matnni qayta ishladi.
Eksperimental ravishda olingan material qabul qiluvchilar tomonidan qayta yaratilgan 300 ta matnni ifodalaydi: 100 ta "Ikki o'rtoq", 100 ta matn "Veb" va 100 ta matn "Nafas". Natijalarni tahlil qilish bo'yicha asosiy ish eksperimental ravishda olingan variantlarni muallif versiyasi - asl matn bilan taqqoslash edi.
Agar "kesilgan" badiiy nasriy matnning mualliflik versiyasi asl matn sifatida tan olinsa, deformatsiyalangan matnni parchalardan qayta yaratuvchi oluvchilar tomonidan taklif qilingan variantlarni tahlil qilish bizga ushbu matnning to'planish darajasini ko'rish imkonini beradi. asl matnning chuqur lingvistik shaklini yig'ish jarayonida uning eksperimental ravishda olingan variantlariga ta'sir qilish ehtimoli.
Kontekstdan tanlangan so'z muqarrar ravishda matn elementiga emas, balki tilning elementiga aylanadi (bir tizimdan ikkinchisiga o'tadi), jumla matnni yig'ishda ishtirok etuvchi minimal birlik sifatida tan olinadi. . Shuning uchun, bu tajribada parcha matnning bir jumladan iborat eng kichik informatsion to'liq qismi sifatida tushunildi. Matn jumlalar bo'ylab "tarqalib ketgan". Eksperimental materiallardagi sarlavha teng qism sifatida taqdim etilgan. Biroq, o'ziga xos nominativ tuzilishi tufayli, maxsus tanlanmagan unvon sub'ektlar tomonidan osongina tan olindi va yig'ilish paytida har doim birinchi o'ringa qo'yildi.
Matnga tarqoq parchalarning printsipial to'plami 1970-yillarda isbotlangan. [Nutq xabarining semantik idroki, 1976, p. 78; Aloqa. Matn. Utterance, 1989, p. 110-111 va boshqalar]. Biroq, matnning til modeli - to'planish darajasini hisobga olgan holda yig'ish tartibini tavsiflash hali amalga oshirilmagan. Matnni to'plash darajasi bu erda asl nusxaga yaqinlashish ehtimoli sifatida tushuniladi. Bizning kuzatishlarimizga ko'ra, to'planish darajasi - mazmun strukturasining xususiyatlaridan tashqari - asl matnning simmetrik xususiyatlariga bog'liq (invariant).
Chuqur struktura va qattiqlik koeffitsienti. Muloqot ishtirokchilari uchun asl matnning simmetrik xususiyatlarining ahamiyatini tasdiqlash asl matnning kuchli pozitsiyalarini takrorlashning maksimal ehtimoli bilan aniqlandi. Qabul qiluvchining asl matnning kuchli pozitsiyalarini foiz sifatida ifodalash ehtimoli matn strukturasining qattiqlik koeffitsienti deb ataladi.
Qattiqlikning eng yuqori koeffitsienti 1-matnda ("Ikki o'rtoq") topilgan, bu asl matnga o'xshash to'plamni namoyish etgan. Olingan natija nafaqat ushbu matnning nosimmetrik xususiyatlariga bog'liq: uning minimal hajmi va strukturaning maksimal darajasi. Berilgan matnning to‘planish darajasi ko‘p darajali lingvistik bog‘lanish vositalari bilan belgilanadi: a) morfologik izchillik – ketma-ket harakatlarni ifodalovchi mukammal tipdagi predikatlar; b) lug‘aviy bog‘lanish – pronominal va leksik takrorlar; d) sintaktik izchillik – zamon ma’nosi bilan FII bilan ifodalangan tobe bo‘laklararo bog‘lanishlar; e) hikoya tuzilishining bir xilligi.
1-matnni bitta versiyada majburiy to'plash matn tizimining turli tarkibiy darajalarida ishlaydigan vositalarning butun majmuasi bilan bog'liq. Va "Ikki o'rtoq" asl matni strukturasining qattiqlik koeffitsienti 100% ni tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, tajriba berilgan matn mazmunini variantlarsiz yagona ontologiya bilan ifodalash mumkinligini ko‘rsatdi. Ushbu lingvistik shakl matnning minimal informatsion to'liq qismlarining yagona mumkin bo'lgan tartibini aks ettiradi. Eksperimental tahlil qilingan "Ikki o'rtoq" matnidagi chuqur va sirt sathlarining nisbati [Korbut 2004, p.31-32] ideal deb tan olingan.
100% qattiqlik koeffitsientini ta'minlagan strukturaning nosimmetrik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: 1) boshqalarga nisbatan minimal hajm, 2) boshqalarga nisbatan simmetriya koeffitsientining maksimal raqamli qiymati, 3) maksimal boshqalar bilan solishtirganda, aslida struktura darajasini tavsiflovchi oldingi koeffitsientning son qiymati, 4) pozitsion simmetriyaning yuqori darajasi.
Yana ikkita matn qattiqlikning statistik koeffitsientini ko'rsatdi, bu bizning fikrimizcha, quyidagilar bilan bog'liq:
1) hikoya tuzilishining heterojenligi bilan;
2) katta hajmli, bu katta sirt manifoldini nazarda tutadi;
3) simmetriya koeffitsienti va oldingilar koeffitsienti bilan aks ettirilgan pastki tuzilishga ega.
2 va 3 matnlarning asl nusxalari to'plami ehtimollik xususiyatiga ega. Negaki, generatsiya jarayonida ham, idrok etish jarayonida ham matn tizimi beqarorlik holatidan o'tadi, bu o'rganilgan kuchli pozitsiyalarni aniqlashda namoyon bo'lishi mumkin. Shu munosabat bilan til invariantining ta'sirini baholash sub'ektlar tomonidan taklif qilingan variantlarning kuchli pozitsiyalarida asl variantning kuchli pozitsiyalarida keltirilgan jumlalarning urilishini ehtimollik tahlili orqali amalga oshiriladi.
Kuchli pozitsiyalar tanlab tekshirildi: unvon (0-pozitsiyani egallaydi); boshlanishi (birinchi jumla, 0,146 pozitsiyasini egallaydi); garmonik markaz (0,618 pozitsiyani egallagan jumla), oxiri (oxirgi jumla, ikkita pozitsiyani egallaydi 0,944 va 1). Eksperimental sharoitda kuchli pozitsiyani muhim idrok etish har doim ham funktsional ravishda farqlanishi mumkin emasligi sababli (bir xil beqarorlik tufayli), natijalarni tahlil qilish nafaqat tahlil qilingan versiyaning jumla pozitsiyasining to'liq mos kelishini hisobga oldi. ushbu jumlaning asl matndagi o'rni, shuningdek, pozitsiyalar almashinuvi ... Agar, masalan, predmet variantidagi gap kuchli pozitsiyadan, hz-dan oxirning kuchli pozitsiyasiga ko'chirilsa, u holda kuchli pozitsiya tiklanmaydi, balki tan olinadi (2-jadval).


Matnni tahlil qilish usullarini qo'llash kontekstining kengayishi, shuningdek, matnni tahlil qilish birliklarining aqliy va ijtimoiy jarayonlar bilan bog'liqligi va aloqalarini izlash hozirgi vaqtda tizimlashtirish qiyin bo'lgan turli xil yondashuvlar va tadqiqot usullarini yaratdi. Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi va axborotning rolining ortishi bugungi kunda matnni tahlil qilish usullariga alohida imtiyozli o'rin berdi. Matnni tahlil qilish usullari axborotni qidirish, tizimlashtirish, baholash, tanlash, diagnostika, hodisalar yoki sub'ektning xatti-harakatlarini tahlil qilish va bashorat qilishda qo'llaniladi, shuning uchun bu usullar xavfsizlik tizimlarida keng qo'llaniladi. Interfaol kompyuter tizimlari va ma'lumotlar bazalari bilan testlarni tahlil qilish usullarini qo'llash imkoniyatlari sun'iy intellektning rivojlanishini sezilarli darajada tezlashtiradi. Shu munosabat bilan matn tahlilining barcha usullarining ba'zi umumiy xususiyatlariga to'xtalib o'tamiz va ularni tizimlashtirish mezonlarini ajratib ko'rsatamiz. Matnni tahlil qilish birligi Matnni tahlil qilishning barcha usullarini birlashtiruvchi asosiy jihat shundaki, ular tahlil birligi tushunchasiga asoslanadi. Tahlil birliklari tushunchasi juda muhim jihatdir, chunki u eksperimentda tekshirilayotgan (lekin boshqarilmaydigan) o'zgaruvchilarning o'ziga xos analogi sifatida ishlaydi. Keng ma'noda tahlil birliklari "elementlardan farqli o'laroq, butunga xos bo'lgan barcha asosiy xususiyatlarga ega bo'lgan va endi bu birlikning ajraladigan tirik qismlari bo'lmagan tahlil mahsulotlari" deb tushuniladi. . 46 ^ 8]. Biroq, matnni tahlil qilishning o'ziga xos usulida ularning talqini tubdan farq qilishi mumkin. Masalan, matnni lingvistik tahlil qilish birligi deganda til tavsifining turli lingvistik modellarining (morfema, fonema, jumla, ibora, talaffuz va boshqalar) invariantlari tushuniladi, ularning talqini turli lisoniy yo'nalishlarda ham farqlanadi , til yoki lingvistik standart bilan bog'liq. Psixolingvistik tahlil birligi deganda nutq faoliyati bilan bog'liq bo'lgan bir-biri bilan ierarxik aloqada bo'lgan nutq harakatlari va operatsiyalari tushuniladi (A.A. [24, p. 61]. Shunday qilib, matnni tahlil qilishning psixolingvistik birliklari [10] ramkalar, tushunchalar, kognotiplar, emotema, takliflar va boshqalar bo'lishi mumkin, matn faoliyatning barcha psixologik sharoitlarini va uning sub'ektining individual psixologik xususiyatlarini ob'ektivlashtiradi "[7, p. . 61]. Boshqacha qilib aytganda, matnni psixologik tahlil qilish birliklari quyidagilar bo'lishi mumkin: sub'ektning til haqidagi tasavvurlari, lingvistik qobiliyatning ongida aks etishi, motivlari, niyatlari va boshqalar. Biroq, turidan qat'i nazar, ikkita talab mavjud. tahlilning barcha birliklariga.odatda amalda mos kelish qiyin: kontent-tahlil birliklari matnda aniq belgilanishi va shu bilan birga keyingi (siyosiy, madaniy, sotsiologik va boshqalar) talqini uchun ahamiyatli bo‘lishi kerak. Matn tahlilining o‘ziga xos birliklari va ular o‘rtasidagi bog‘liqlik talqiniga, o‘z navbatida, til va nutq ishlab chiqarishning ham empirik, ham nazariy tushunchalariga asoslangan model ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, matnni tahlil qilish uning lingvistik, psixolingvistik yoki psixologik birliklarning metatiliga tarjimasi yoki uni ushbu metatil tomonidan yaratilgan nazariy model bilan taqqoslash sifatida taqdim etilishi mumkin. Shu munosabat bilan, har bir model bizga matnning faqat ma'lum bir naqsh va xususiyatlarni ko'rib chiqishga imkon beradi, muayyan buzilishlarga yo'l qo'yadi va amalda qo'llanilishiga o'ziga xos cheklovlar qo'yadi. Ushbu maqolada biz faqat bir nechta modellarni sanab o'tamiz. •
Ehtimollar taqsimotiga asoslangan tahlilni taklif qiluvchi stokastik modellar (k-chegaralangan stokastik modellar, chekli holatlar soniga ega grammatika modellari va boshqalar). • To‘g‘ridan-to‘g‘ri tarkibiy qismlar modellari (V. Yngve grammatik majburiyatlar modeli, C. Osgudning to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashkil etuvchi modeli, Y. S. Stepanov va N. D. zanjirlari (yoki yadroviy bayonotlar bo‘yicha, yoki takliflar bo‘yicha). • N. Xomskiy yondashuviga asoslangan transformatsion grammatika modellari (J. Kats va J. Fodorning semantik komponenti nazariyasi, Yakobson-Xallening differensial fonetik xususiyatlari tushunchasi va boshqalar). • Kognitiv modellar (V. Kinchning nutqni tushunish modeli, K. Osgudning til faoliyatining abstrakt grammatikasi modeli, I. Shlesinger modeli va boshqa ko‘plab) matn tahlili usullarida eng keng qo‘llanilganligi tufayli alohida yo'nalish - kognitiv tilshunoslik rivojlangan. Ushbu kognitiv modellar haqida batafsil ma'lumotni B.M. ishida topish mumkin. Velichkovskiy [4]. • Matnni tahlil qilishning o‘ziga xos usullari uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilgan bir qancha nazariy modellar sinflari ham mavjud, masalan, nutq hosil qilishning psixolingvistik nazariyasi (A.R.Luriya, N.I.Jinkin, A.A.Leont'ev) va boshqa ko‘plab modellar, ularning postulatlar faqat tor doiradagi matn xossalarini diagnostika qilish imkonini beradi (masalan, fonosemantika). Shunisi qiziqki, bu yondashuvlar muayyan tahlil birliklarining nisbatlarini tanlash va baholash asosida matndan kommunikativ vaziyatning turli tomonlarini qayta qurishga qaratilgan. Bundan tashqari, vaqt o'tishi bilan matnni tekshirish kontekstining kengayishi xarakterlidir. Shunday qilib, birinchi avlod psixolingvistikasi matnni "o'z-o'zidan narsa" deb hisobladi, uning o'zgarishi faqat matn shakllanishining ichki qonuniyatlariga ko'ra mumkin bo'ladi va sub'ektning roli tug'ma va orttirilgan qoidalar bilan oldindan belgilab qo'yilgan. nutq ishlab chiqarish. Psixolingvistikaning rivojlanishi bilan u matnni tahlil qilish birliklari haqida ham, ushbu usulning imkoniyatlari to'g'risida ham fikrlarni kengaytirdi (rasmga qarang). Shunday qilib, matnni tahlil qilish usullarini yuqorida keltirilgan baholash asosida matn tahlilining barcha usullari va usullarini tizimlashtirishning uchta mezonini ajratib ko'rsatishimiz mumkin: tahlil birligi, tahlilning tushuntirish modeli yoki maqsad doirasi. Matnni tahlil qilish usullarini tizimlashtirish Matnni tahlil qilishning turli xil heterojen usullarini tizimlashtirishning mumkin bo'lgan echimlari orasida bajarilgan funktsiyalar va yo'nalish bo'yicha bo'linishlar eng yaxshi ma'lum. A. Bajarilgan funksiyalariga ko`ra usullar guruhi ajratiladi [14]: a) matnni import qilish va u bilan ishlash imkoniyatiga ega; b) matnni tadqiq qilish (grammatik, sintaktik darajada ishlash, matnda turli xil qidiruvlarni amalga oshirish, kalit so'zlarni, indekslarni ajratib ko'rsatish va hokazo); v) semantik tahlilga, turkumlash sxemalarini, lug'atlarni yaratishga, kodlashga yo'naltirilgan; d) tahlil ma'lumotlarini eksport qilishga ruxsat berish (masalan, matnning o'zi yoki kodlash sxemasi yoki foydalanilgan lug'at va boshqalar). B. Tahlil ob'ektiga ko'ra [21] a) "tilga yo'naltirilgan" usullar (lingvistik birliklar):
• lingvistik usullar; • ma'lumotlar bilan ishlash usullari (axborot qidirish, so'zlar ro'yxati, muvofiqlik, indekslar va boshqalar). b) "kontentga yo'naltirilgan" yoki kontent tahlil usullari: • matndagi naqsh va farqlarni izlash, butun matnni tahlil qilish imkonini beradigan sifatli usullar (ba'zi usullar audio va video ma'lumotlarni tahlil qilish imkonini beradi). Matnni sifatli (mazmunli) o'rganish usullarining ushbu guruhida sifatli (mazmunli) axborotni tartibga solishga yordam beradigan miqdoriy ma'lumotlardan ham foydalanish mumkin. Muhim farq - mavzular, tushunchalar, jarayonlar, kontekstlarning tahlil birligi sifatida ustun qo'llanilishi. Bunda tahlil qilinayotgan matn hajmi cheklanishi mumkin; • matn ma'lumotlari asosida hodisalarni tahlil qilish usullari; • gipotezalarni statistik tekshirish imkonini beruvchi miqdoriy usullar katta hajmdagi matnlarni o‘rganishga yo‘naltirilgan: - kategorik tizimlar o‘rnatilgan yoki foydalanuvchi tomonidan belgilangan lug‘atlarga ega bo‘lib, ular asosida matnda qidiruv amalga oshiriladi (toifalar bo‘lishi mumkin). ham tematik, ham semantik), ba'zi usullarda tahlil birliklari hajmi bo'yicha cheklovlar mavjud; - so'zlar, qatorlar, tushunchalarning bir vaqtning o'zida paydo bo'lishiga asoslangan nokategorik tizimlar turli xil grafik va dendrogrammalar qurish imkonini beradi; - tugallanmagan jumlalar savollariga javoblarni kodlash tizimlari katta hajmdagi matnlarni tahlil qilish uchun taqdim etilmagan, ular etarlicha bir hil matnni tahlil qilish uchun mo'ljallangan va matn tahlil birliklari hajmida cheklangan. Mavjud usullarni tizimlashtirish bo'yicha ishlar matnni mazmunli tahlil qilishning turli usullarini birlashtirish uchun juda zarurdir, chunki bir nechta usullarni bitta aniq metodologiyada amalga oshirish mumkin, bu erda ular bo'yicha ma'lumotlar bir-birini to'ldiradi, natijalarning reprezentativligi va asosliligini oshiradi. Bunday holda, matnni tahlil qilish texnikasi "tadqiqot muammolarining ma'lum bir sinfini hal qilishga qaratilgan usulning o'ziga xos versiyasi" deb tushuniladi [8, p. 73]. Quyida biz Internetda saytlarni topish oson bo'lgan tegishli dasturlarning nomlarini beramiz. Ushbu dasturlarning ba'zilari bepul tarqatiladi va qiziqqan o'quvchi ularni o'z kompyuteriga o'rnatishi va ularni amalda sinab ko'rishi mumkin, boshqalari cheklangan bo'lsa-da, ammo dasturning imkoniyatlarini etarli darajada tasavvur qilish imkonini beradigan demolarga ega. Niyatni tahlil qilish - bu muallifning niyatlarini ("Psixologiya" sub'ektiv seriyasi, 11-son 31-soni, ma'lum bir ob'ektga qaratilgan psixodiagnostika) o'z matniga [12] ko'ra qayta qurishga imkon beradigan usul, chunki individual so'zlar va jumlalarga tayanish identifikatsiyalash uchun samarasizdir. va malakali niyatlar. Mutaxassisning nutq niyatlarini aniqlash va aniqlash turli mavzular va yo'nalishlardagi matnlarda o'z doiralarini belgilash imkoniyatini beradi, ya'ni. ularni sifat jihatidan tavsiflash, shuning uchun niyatlarni tahlil qilish usulini qo'llaydiganlar uchun tadqiqot vazifasi niyatlarning tabiatini, ularning noaniqligini va tushunarli emasligini ekspert (ya'ni, asosan sub'ektiv) baholashdir. Usul ketma-ket bosqichlardan iborat: muhokama qilinadigan mavzular va masalalar doirasini tanlash, ob'ektlar o'rtasidagi aloqalarni aniqlash, so'ngra deskriptorlarni kodlash, so'ngra ob'ektlar guruhlarini baholash bir nechta integral o'lchovlar, olingan qiymatlar bilan amalga oshiriladi. o'rtacha olinadi va har bir ob'ektning integral qiymatlari ko'rsatilgan parametrlar bo'yicha aniqlanadi. Media matnlarini o'rganishda niyat tahlili bizga ijtimoiy-psixologik va umumiy ijtimoiy reja muammolarini - masalan, ommaviy axborot vositalarining shaxs va guruh ongiga ta'sirini hal qilishga imkon beradi. Qoidaga ko'ra, niyatlarni tahlil qilish jarayonida olingan natijalarning ishonchliligi masalasi nazorat tartibini joriy etish orqali hal qilinishi mumkin, buning uchun qo'shimcha respondentlar guruhi jalb qilinadi, ular tadqiqotni amalga oshirgan mutaxassislarning malakasiga rozi yoki rozi bo'lmaydilar. dastlabki identifikatsiya. Niyatni tahlil qilish usuli matnni ekspert baholashga asoslanganligi sababli, uni to'liq avtomatlashtirish amalga oshirilmagan, ammo intentanalizning birinchi bosqichlari avtomatlashtirilgan, mavzularni ajratib ko'rsatish, kodlash va qidirish operatsiyalarini bajarishga imkon beradigan usullar mavjud. Masalan, quyidagilarga e'tibor bering. • Etnograf – intervyular, fokus-guruhlar, kundaliklar va boshqalar ma’lumotlarini sifatli (mazmunli) tahlil qilish uchun mo‘ljallangan texnika. Ma’lumotlar bilan ishlash jarayoni zarur ma’lumotlarni izlash, qidiruv natijalarini tanlash va tahlil qilishga asoslanadi. barcha tanlangan materiallardan. Ushbu jarayondagi havolalarning har biri uchun tegishli protseduralar to'plami taqdim etiladi. •
Leximancer - bu elektron hujjatlardagi asosiy mavzular va tushunchalarni aniqlashga qaratilgan usul. Boshqa shunga o'xshash usullardan farqli o'laroq, u asosan hisoblash lingvistikasi, kontent tahlili, axborot fani, fizika, tarmoq nazariyasi va boshqalar kabi ko'plab yondashuvlarni birlashtiradi. Tahlil va hisob-kitoblar natijalarini tushunchalar xaritasi va ko'rinishida vizual ravishda taqdim etish imkonini beradi. turli xil jadvallar va diagrammalar. • Minnesota Contextual Content Analysis (MCCA) – matnda ochilgan asosiy fikr va obrazlarni kontekstual tahlil qilish (4 ta ijtimoiy kontekst makonida so‘zlarni tahlil qilish: amaliyot, an’analar, his-tuyg‘ular, tahlillar) va tahlil qilish imkonini beradi. Tahlilning har bir turi uchun normalar ishlab chiqilgan va standartlashtirilgan. Ushbu asosiy funktsiyalarga qo'shimcha ravishda, u sizga statistik ma'lumotlarni ko'rsatish, so'zlarni tahlil qilish, so'zlar va toifalarni chastotali tahlil qilish va hk. Kontentni tahlil qilish - bu aniqlangan raqamli naqshlarni yanada talqin qilish uchun matn massivlari tarkibini sifat va miqdoriy tahlil qilish imkonini beradigan turli xil texnikalarda ko'plab o'zgarishlarga ega bo'lgan eng keng tarqalgan usul. U matnga nisbatan so'zlarning chastota taqsimotini, so'z shakllarining so'z birikmalarini va boshqa tahlil birliklarini (ularning o'zgarishi soni nazariy jihatdan cheklanmagan) baholashdan iborat. Natijada paydo bo'lish chastotasi, nisbiy va solishtirma og'irligi, yuzaga kelish ehtimoli va boshqalar bo'lib, ular asosida ilgari surilgan gipotezaga qarab sifat yoki miqdoriy xulosa chiqariladi. Tarkibni tahlil qilish turli xil texnikalar yordamida amalga oshirilishi mumkin. • Crawdad Desktop – kontentni tahlil qilish imkonini beruvchi va murakkab modellashtirishni qo‘llab-quvvatlovchi texnika. U patentlangan texnologiyaga asoslangan. So'zning paydo bo'lish chastotasi uning ahamiyatiga ekvivalent deb e'tirof etiladigan boshqa shunga o'xshash usullardan farqli o'laroq, bu uslub odamlarning muloqotida nutq birliklari ketma-ketligini yaratishning lingvistik nazariyasiga asoslanadi, buning natijasida tarmoq modeli yaratilgan. matn yaratiladi. Bunday holda, so'zning ahamiyati so'zning hosil bo'lgan tarmoqdagi strukturaviy pozitsiyasiga qarab hisoblanadi. • INTEXT - bu so'zlar ro'yxatini, turli so'zlar ketma-ketligini, so'zlarni almashtirish, o'zaro havolalarni yaratish, taqqoslash 32 Vestnik SUSU, No 40, 2010 Mitina OV, Evdokimenko A.S. Matnni tahlil qilish usullari: so'z ro'yxatlarining uslubiy asoslari va dasturiy ta'minotni amalga oshirish, kontentni tahlil qilish, muvofiqlik kompilyatsiyasi, ma'lumotlarni boshqarish va boshqalar antiqa qo'lyozmalar va boshqalar). So'z va kodlarni kodlash, qidirish, tahlil qilish, keyingi tadqiqotlar uchun materiallarni tayyorlash imkonini beradi. • PROTAN — har qanday matnni (hikoyalar, klinik intervyular, ilmiy nashrlar, ilmiy jurnallarning sarlavhalari yoki xulosalari, sheʼrlar, reklama materiallari va boshqalar) tahlil qilish uchun moʻljallangan avtomatlashtirilgan kontent-tahlil tizimi. PROTAN cheklovlari statistik cheklovlar, matnning ma'lum bir turini tahlil qilish uchun zarur bo'lgan lug'atlarning etishmasligi bilan bog'liq. Tahlil uchun matn standart kodlashda taqdim etilishi kerak. Texnika ikkita asosiy vazifani hal qilishga imkon beradi: matn tuzilishini aniqlash (semantik lug'atlardan foydalanish), matnning asosiy mavzulari va g'oyalarini aniqlash (matnni tahlil qilish birliklari o'rtasidagi munosabatlarda mavjud bo'lgan ma'lumotlar asosida). • Yoshikoder - matn mazmunini tahlil qilish texnikasi, jumladan lug'atlarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish, kontekstda kalit so'zlarni avtomatik qidirish. Matn yoki so'zning fonosemantik tahlili mazmunidan qat'i nazar, uning tovushini baholashdan iborat. Bu ma'lum bir matn yoki so'zdagi fonema birikmalari tizimini bir qator bipolyar shkalalar bo'yicha standartlashtirilgan baholashlari bilan taqqoslashdan iborat [6].
Fonosemantik tahlil natijasi standartlashtirilgan semantik makonda baholash shkalalarining jiddiyligi profili bo'lib, uning asosida matnning o'quvchiga mumkin bo'lgan ta'siri to'g'risida xulosa chiqariladi. Biroq, tahlil birliklarining o'ta o'ziga xosligi va matn mazmuni bilan o'zaro bog'liqlikning ishlanmagan mexanizmi (va matnni sharhlash jarayoniga ta'sir etuvchi omillar ustidan nazoratning yo'qligi) tufayli ko'pchilikka ushbu usulning natijalari ko'rinadi. tadqiqotchilarning shubhali bo'lishi va tashqi asosliligi yo'qligi, bu usulni yuqori ixtisoslashgan tadqiqotlar uchun qo'llashning etarliligini inkor etmaydi. Fonosemantik tahlil quyidagi usullarda amalga oshiriladi. • Vaal - metodologiya rus tilidagi so'zlar va matnlarning insonga fonetik ta'sirini baholash algoritmlarini amalga oshiradi va psixofiziologik mexanizmlar so'z va matn fonikasining insonning ongsiz ongiga bu hissiy ta'sirining asosidir. Bunday ta’sir nuqtai nazaridan tayyor matnlarni tahlil qilish, berilgan ta’sir vektori bilan yangilarini tuzish, matn mualliflarining shaxsiy va psixologik sifatlarini aniqlash, mazmunan chuqur tahlil qilish mumkin. va yana ko'p narsalarni qiling. • DIATON - fonosemantik tahlilga asoslangan va tushunish qiyin bo'lgan yashirin xususiyatlarni: matnning fonosemantik, ritmik, strukturaviy xususiyatlarini baholashga yo'naltirilgan taklif matnlarini tekshirish usuli. Diskurs tahlili yoki nutq tahlili - bu muayyan ijtimoiy-siyosiy sharoitlarda va madaniy-tarixiy sharoitlarda amalga oshiriladigan nutq faoliyati mahsuloti sifatida matnlar yoki bayonotlarni talqin qilish usullari va usullari to'plami [17]. Bu usul, birinchi navbatda, jamiyat va madaniyat taraqqiyotida ma'lum bir tarixiy davrda hukmron bo'lgan ijtimoiy aloqa tarkibidagi lingvistik darajani o'rganishga qaratilgan. Usulning o'zi bir qator operatsiyalar ketma-ketligidan iborat: o'rganilayotgan materialni mahkamlash; uning rasmiy xususiyatlarini ta'kidlash; kontekstni kommunikativ vaziyat sifatida belgilash; tahlil yo'nalishi va strategiyasini tanlash; tadqiqot bosqichlarini nazariy farqlash va tizimlashtirish; muayyan tadqiqot modelidan foydalanganda tahlil qilish texnikasi va vositalarini aniqlash; tahlil birliklarining ta'riflari; toifalar tizimini nazariy va empirik materiallar bo'yicha tekshirish; tadqiqotning asosiy bosqichlarini amalga oshirish (tavsif, qayta qurish, izohlash); tadqiqot natijalarini aniqlash, ularni umumlashtirish, izohlash va tizimlashtirish. Diskurs tahlili nafaqat ijtimoiy muloqotning muhim xususiyatlarini, balki ikkilamchi, mazmunli va rasmiy ko'rsatkichlarni (masalan, nutq formulalarining o'zgaruvchanligi yoki bayonotlar qurilishi tendentsiyalarini) ajratib ko'rsatishga imkon beradi. Diskurs tahlili sotsiologik va siyosiy tadqiqotlarda keng qo'llaniladi va qisman SATRAS kabi dasturlarda qo'llaniladi. Bu kognitiv va madaniy jarayonlarni ilmiy o'rganishga qaratilgan nazariya va usullar majmuasi bo'lgan Galiley tizimiga asoslangan "Psixologiya" turkumi, 11-son 33-sonli chana psixodiagnostikasi kabi matnni tahlil qilish texnikasi. SATRAS matnning asosiy g‘oyalarini dastlabki kodlash va lingvistik tahlilsiz aniqlash imkonini beradi. Hikoyaviy tahlil - gapdagi so'zlar ketma-ketligi va real (taxminan) voqealar ketma-ketligini o'zaro bog'lash orqali o'tmish tajribasini umumlashtirish usuli [22]. Matn miqdorini aniqlash imkonini beradi. Har qanday matnga qo'llanilishi mumkin bo'lgan kontent tahlilidan farqli o'laroq, hikoya tahlili hikoyani o'z ichiga olgan muayyan matnlarga qaratilgan. Klaster tahliliga nisbatan hikoyaviy tahlilning afzalligi shundaki, baholash o‘z vazifalaridan kelib chiqqan holda o‘zboshimchalik bilan tanlangan tadqiqotchi bo‘yicha emas, balki aniq toifalar (mavzu, harakat, ob’ekt) bo‘yicha amalga oshiriladi. Hikoya matnlari sinfiga turli badiiy-tarixiy matnlardan (miflar, rivoyatlar, yilnomalar va boshqalar) to sodir bo‘lgan voqealarni tasvirlovchi gazeta maqolalarigacha bo‘lgan turli hikoyalar kiradi. Hikoyaviy tahlil matnni tahlil qilishning boshqa usullari bilan birgalikda qo'llaniladi va taniqli usullarda amalga oshiriladi. • LIWC – 68 ta o‘rnatilgan lug‘atga (lingvistik, psixologik konstruksiyalar va h.k.) ega bo‘lgan texnika bo‘lib, u sub’ektlarning ma’lum toifadagi so‘zlarni (masalan, ijobiy va salbiy so‘zlar) qay darajada ishlatishini baholash uchun joy beradi. Texnika matnni hikoyaviy tahlil qilish imkonini beradi. Ushbu uslub, shuningdek, tahlil qilish, niyatlarni tahlil qilish va boshqa bir qator funktsiyalarni bajarishga imkon beradi.
• PC-ACE - hodisalarni kodlash uchun mo'ljallangan, murakkab matnli ma'lumotlarni tartibga solish, uni saqlash, murakkab tuzilma bilan tavsiflangan zarur ma'lumotlarni qidirish imkonini beruvchi texnika. Metodologiya ijtimoiy fanlarning butun spektriga qo'llaniladi. Sifatli (mazmunli) ma'lumotlarni tahlil qilish imkonini beradi [19]. Matnni ekspert baholash - bu usullar guruhi matnning turli ekspertizalarini o'z ichiga oladi, ularning tasnifi A.A. Leontiev [11], quyidagi shaklda taqdim etilishi mumkin: a) matn muallifini aniqlash yoki mumkin bo'lgan muallifning toifa xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan mualliflik ekspertizasi: jinsi, yoshi, millati, tug'ilgan joyi, uzoq muddatli joyi. yashash joyi, ta’lim darajasi va boshqalar [3]; b) matn muallifining vaqtinchalik xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan ekspertiza (emotsional holat va boshqalar); v) o'rganilayotgan matnni yaratish uchun ma'lum shartlarni belgilashga qaratilgan ekspertiza (shuningdek, suhbat davomida yozuvlarning haqiqiyligini tekshirish); d) matnda ifodalangan ma'lumotlarning ataylab buzib ko'rsatilganligini aniqlashga qaratilgan ekspertiza; e) muayyan belgilarni aniqlashga qaratilgan ekspertiza (haqorat, shikoyat va boshqalar). Ushbu ekspert baholashlarini amalga oshirish uchun bir qator usullar qo'llaniladi: a) matnni yoki matnning to'liq qismini tarjima qilish texnikasi, b) semantik masshtablash texnikasi, masalan, semantik integral texnikasi (Batov VI, Sorokin Yu.A.); v) erkin assotsiativ eksperiment usullari; d) bashoratli matnni tahlil qilish usullari. Ushbu imtihonlarning kompyuterlashtirilgan versiyalari ham mavjud [2]. Grafik tahlil - so'zlarni, raqamli komplekslarni, formulalarni va hokazolarni tanlash asosida keyingi morfologik va sintaktik tahlil uchun asos yaratadigan usul. Tahlil matnni so'zlarga, ajratuvchilarga va hokazolarga ajratishga qaratilgan; oraliqda yozilgan so‘zlar yig‘indisi; barqaror aylanmalarni ajratish, familiyasi, ismi, otasining ismi, sanasi va boshqalar; elektron pochta manzillari va fayl nomlarini ta'kidlash; paragraflar, sarlavhalar, eslatmalarning kirish matnidan jumlalarni tanlash. Morfologik tahlil matndagi har bir so‘zning lemma, nutqning morfologik qismi kabi parametrlardan tashkil topgan morfologik talqinlar majmuasini aniqlashga qaratilgan; umumiy grammlar to'plami; ko'p gramm to'plamlari. Morfologik tahlil ko'pgina usullarda amalga oshiriladi, chunki u matnni tahlil qilishning boshqa turlari uchun asosdir. Ushbu usulning amalga oshirilishini misol sifatida qayd etish mumkin. • ATLAS.ti – katta hajmdagi matn, turli grafik, audio va video axborotlarni tahlil qilish imkonini beruvchi texnika. U ijtimoiy va iqtisodiy fanlarda, marketing va menejmentda, ilohiyotda qo'llanilishi mumkin. Metodologiya ma'lumotlarning sifatli (mazmunli) tahlilini o'tkazish uchun mo'ljallangan va vositalarni o'z ichiga oladi 34 Vestnik SUSU, No 40, 2010 Mitina OV, Evdokimenko AS. Matnni tahlil qilish usullari: matnni kuzatishning uslubiy asoslari va dasturiy ta'minoti, matnni nazorat qilish, taqqoslash va boshqalar. • Textanz - matnni so'zlar, iboralar, so'z shakllari darajasida chastotali tahlil qilish uchun mo'ljallangan texnika. Ushbu texnikadan foydalanib, har qanday matnni tahlil qilish mumkin. • TextArc - matnni ko'rish va ko'rish imkonini beruvchi texnika. Uning yordami bilan siz turli xil indekslarni hisoblashingiz, muvofiqlik, referat tuzishingiz mumkin. Bundan tashqari, ushbu usul tahlil qilish uchun qo'llaniladi. Tahlil qilish - bu tilning tokenlarining chiziqli ketma-ketligini uning rasmiy grammatikasi bilan moslashtirish usuli. Tahlil natijasi - bog'liqliklar daraxti sifatida ifodalangan gapning sintaktik tuzilishi. Tahlil natijalari matn bilan ishlashning keyingi bosqichlari uchun muhimdir. Matnni sintaktik tahlil qilish quyidagi usullarni amalga oshirish imkonini beradi. • Profiler Plus matnni kodlash uchun ko'p maqsadli texnikadir. Jeneriklar, bir nechta sakrash va hokazolardan foydalangan holda tahlil qilish va boshqa murakkab kodlash tamoyillarini o'z ichiga oladi.
Biznes, siyosat va akademiyada foydalanishga qaratilgan. Tahlil uchun matn ingliz, rus, ispan, arab yoki xitoy tillarida bo'lishi mumkin. Tahlil natijasida olingan natijalar statistik paketlarda (masalan, SPSS) qayta ishlanishi mumkin; olingan natijalarni baholash uchun ekspert xulosasidan foydalaniladi. • DictaScope - tahlil qilish texnikasi. So'zlar orasidagi bo'ysunuvchi munosabatlarni tahlil qilish ushbu so'zlarning nutqning u yoki bu qismiga tegishliligi asosida amalga oshiriladi. Semantik tahlil - gapning semantik tugunlari va semantik munosabatlaridan iborat semantik tuzilishini qurishga qaratilgan usul. Tahlilning maqsadi - asl gapning so'zlaridan tuzilgan ushbu tugunlarni qurish. Semantik tugunlar tarkibiga oid gipotezalarni shakllantirish uchun asos sintaktik tahlil natijasida olingan ma'lumotlardir. Tahlil natijalari semantik grafik ko'rinishida taqdim etilgan bo'lib, uning qurilishi bir necha bosqichlardan iborat (semantik tugunlarni ishga tushirish va bo'laklarning sintaktik variantlari, tugunlarning lug'at talqinlari to'plamini qurish, vaqt guruhlarini qurish). , qo'shtirnoq ichidagi tugunlarni qurish va boshqalar). Semantik tahlil turli xil texnikalar, masalan, PROTAN (yuqorida muhokama qilingan) va boshqa ko'plab texnikalar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Masalan, semantik tahlil T-LAB Matnni tahlil qilish vositalari texnikasida amalga oshiriladi, bu kompyuter texnikasi bo'lib, u uch xil tahlil qilish imkonini beradi: tematik tahlil, qiyosiy tahlil, qo'shnilik tahlili, shuningdek, so'zlarning semantik naqshlari va asosiy g'oyalarini aniqlaydi. matn. Ushbu texnikada matn bilan ishlash jarayoni matnni segmentlarga ajratish, kalit so'zlarni tanlash, shuningdek, uch turdagi tahlillarni amalga oshirish uchun mo'ljallangan protseduralarni o'z ichiga oladi. Yuqoridagi usullardan tashqari matn tahlilining yana bir qancha usullari mavjud: strukturaviy tahlil, semiotik (semiologik) tahlil, tizimli tahlil, ramziy (mifologik) tahlil; ijtimoiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish va kalit so'zlarni bayon qilish (chiziq); ijtimoiy rol tahlili, ritorik tahlil, performativ tahlil, janr tahlili, nutqiy-faol tahlil, psixoanalitik tahlil, tanqidiy tahlil, tarixiy tahlil, madaniy tahlil, matnlararo tahlil, tahlilning fenomenologik turlari; aloqa strategiyalari va erkin assotsiatsiyalarni tahlil qilish; pragma-, psixo-, sotsial-, etno-, kognitiv-lingvistik tahlil va boshqalar. Kontent tahlili matnni tahlil qilish usullarining xilma-xilligi, modifikatsiyalari va xilma-xilligi turli xil tadqiqot vazifalarini hal qilishga imkon beruvchi shubhasiz afzalliklarga ega [15]. . Har qanday matnni tahlil qilishda muhim parametrlar bu olingan ma'lumotlarning ishonchliligi (tahlil qilinayotgan matnning to'liqligi va uning reprezentativligi bilan ta'minlangan) va tahlil birliklarining o'zaro kodlanishining ishonchliligi, bu butunlay tadqiqotchi va tadqiqotchining malakasiga bog'liq. nazariy model asosini tashkil etadi. Matnni tahlil qilish usullaridan foydalanishning cheklovlari, birinchi navbatda, tahlil birliklarini tanlash va olingan raqamli ma'lumotlarning talqinini belgilaydigan tadqiqotchining sub'ektiv ta'siri bilan bog'liq. Usulning muammoli sohalari haqida ko'proq [9]. “Psixologiya” turkumi, 11-son 35-son Psixodiagnostika Matnni tahlil qilish usullarida kodlashning haqqoniyligi masalalari Yuqorida ta’kidlanganidek, matnni tahlil qilish usullarida asosiy asos tanlangan tahlil birligi hisoblanadi. Kodlashni tanlash, qoida tariqasida, tadqiqotning maqsadi va farazlariga qarab tahlil birligi va kodlash shaklini aniqlaydigan tadqiqotchi yoki ekspertlar guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Kelajakda o'tkaziladigan statistik tahlilning haqiqiyligi ham, olingan natijalar ham ushbu tanlovning to'g'riligi va adekvatligiga bog'liq. Muallif faoliyatining mahsuli sifatida matnning o'ziga xosligi, matn qismlarini turlicha talqin qilish imkoniyati ushbu matndagi ma'lumotlarni kodlashni zaruriy protseduraga aylantiradi (statistik va sifat tadqiqotlarida), unda umumlashtirish, buzish va ta'sir qilish. tadqiqotchining shaxsiy prognozlari muqarrar ravishda yuzaga keladi.
Matnni tahlil qilish usullaridan foydalanish tajribasi kodlashning haqiqiyligini oshirishning quyidagi usullarini ko'rsatdi. 1. Taksonomiyalarning maxsus lug'atlarini (nutq shakllari, tushunchalari lug'atlarini) yaratish, ularda har bir so'z orqasida o'sha psixik komponentning tavsifi berilgan, bu nutq shakli yoki so'zi qanchalik jiddiyligi haqida guvohlik berishi mumkin. Ushbu lug'atlar odatda dendrogrammaga o'xshaydi va so'zlar, pastki kategoriyalar, toifalar, superkategoriyalar va boshqalardan iborat. Bunday lug'atlarga, masalan, R. Xogenrad [20] tomonidan Makklelland [23] nazariyasi asosida qurilgan nutq shakllari jadvali yoki M. Breddi va P. Langning inglizcha iboralarning affektiv normalari lug'ati [16] kiradi. Bu yerda asosiy muammo toifalar o‘rtasida aniq farqlar qo‘yish va lug‘atlarda qo‘llaniladigan toifalarning to‘liq doirasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borishdan iborat. Bunday lug'atlarning tezda eskirishi ham muhimdir, chunki o'rtacha respondentda ma'lum bir so'zdan foydalanish uning semantik mazmunini va, demak, ushbu so'zdan foydalanish ortidagi ruhiy tarkibni o'zgartirishi mumkin [18]. 2. Tahlil va kodlash birligini bir necha ekspertlar tomonidan kelishilgan holda tanlash ham kodlashning haqiqiyligini oshiradigan omil bo'lib xizmat qilishi mumkin: bir nechta ekspertlar matnni xuddi shunday baholaganda. Kodlovchining o'ziga qo'yiladigan talablarni oshirish, ayniqsa respondentlarning namunasi kichik bo'lgan yoki matnlarning o'zi kichik bo'lgan hollarda oqlanadi - bu kodlashda xato yoki buzilishning ta'siri noto'g'ri natijaga olib kelishi mumkinligi bilan bog'liq. butun tadqiqot [1]. Ayniqsa, tadqiqotchi ilgari surilgan gipotezani tasdiqlash uchun ba'zi toifadagi kodlarni boshqalarning zarariga ataylab "kattalashtirishi" natijasida kodlash paytida yo'l qo'yilgan buzilishlar keng tarqalgan. 3. Xuddi shu matnni boshqa kodlovchi tomonidan ikkilamchi kodlash matnni o'rganish natijalari qarama-qarshi ko'rinadigan va matnning o'zi unchalik ma'lumotli bo'lmagan va noaniq ifodalarni noto'g'ri kodlash ehtimoli mavjud bo'lgan hollarda qo'llanilishi mumkin. Natijalarni taqqoslash matndagi barqaror naqshlarni ko'rsatishi yoki aksincha, kodlash kamchiliklarini aniqlashi mumkin. 4. Kutilmagan yoki tushunarsiz natijaga erishilgan vaziyatlarda matn mualliflarining fikr-mulohazalaridan foydalanish nafaqat olingan ma’lumotlarni izohlashda, balki kodlashning to‘g‘riligini tekshirishda ham foydali bo‘lishi mumkin, chunki matnni idrok etish Kodlovchi murakkab uslubdagi matn yoki stilistik xatolar va semantik buzilishlarni o'z ichiga olgan matnda muallifnikidan tubdan farq qilishi mumkin. Bu tahlil qilingan matnning kichik hajmlari yoki nutq taqdimotining transkripti uchun ham foydali bo'lishi mumkin. 5. Ayrim hollarda muallifning o‘z matni ortida turgan psixologik komponentlarining jiddiyligini baholash uchun matnning xususiyatlarini (semantik, chastotali, morfologik va boshqalar) katta namunadagi standartlashtirilgan standartlar bilan solishtirish usuli qo‘llaniladi [13]. , bu erda me'yorlardan chetga chiqish muallifning psixologik xususiyatlarining jiddiyligining dalili sifatida qaraladi. Biroq, bunday tahlil, qiziqarli va ma'lumot beruvchi natijalar berishiga qaramay, faqat gipotezani tekshirishning bilvosita usuli bo'lishi mumkin, chunki matnning normadan ajralib turadigan xususiyatlari har doim ham psixologik tarkibiy qismlarning natijasi emas. , lekin vaziyatga qarab aniqlanishi mumkin. 6. O'rganilayotgan o'zgaruvchilarga vaziyat ta'sirini nazorat qilish uchun muallif matnlarining aylanishini kuzatish juda mos keladi, bu erda muallifning o'z vaqtida barqaror bo'lgan va vaziyatga qarab ifodalangan psixologik xususiyatlarini aniqlash mumkin. 36 SUSU byulleteni, 2010 yil 40-son Mitina OV, Evdokimenko A.S. Matnni tahlil qilish usullari: uslubiy asoslar va dasturiy ta'minotni amalga oshirish Matn tahlilining haqiqiyligini oshirishning sanab o'tilgan usullaridan ko'rinib turibdiki, mukammal kompyuterlashtirilgan matnni baholash usullarini yaratish ularni qo'llashda ko'plab muammolarga duch keladi. Biroq, matnli ma'lumotlarning mavjudligi va hajmining ortib borishi matn tahlilini axborot muallifi yoki qabul qiluvchining psixologik xususiyatlarini baholashning jozibali usuliga aylantiradi. Bunday sharoitda ushbu usullarni psixologik tadqiqotda qo'llash usullari haqida eslash kerak, chunki faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish, aslida, bilvosita sifatli usul bo'lib, miqdoriy ma'lumotlar va to'g'ridan-to'g'ri diagnostika usullari ma'lumotlari bilan kombinatsiyani talab qiladi. ishonchli va ishonchli natijalarni olish uchun.
Xulosa Yuqoridagi yondashuvlar misollari matnni tadqiq qilishning butun sohasini toliqtirmaydi. Matn tahlilini qo'llash usullari kontekstining kengayishi, shuningdek, matn tahlili birliklarining aqliy va ijtimoiy jarayonlar bilan bog'liqligi va aloqalarini izlash tadqiqotning turli xil yondashuvlari va usullarini yaratdi. Biz ularni tizimlashtirishning ikkita mezonini taqdim etdik: bajarilgan funktsiyalar bo'yicha va tahlil ob'ektiga ko'ra. Shu bilan birga, matnni tahlil qilishning barcha usullarini birlashtiruvchi boshlang'ich nuqta ular tahlil birligi g'oyasiga asoslanganligi ta'kidlandi. Tahlil birliklari tushunchasi juda muhim jihatdir, chunki u eksperimentda tekshirilayotgan (lekin boshqarilmaydigan) o'zgaruvchilarning o'ziga xos analogi sifatida ishlaydi. Biz matn tahlilining lingvistik, psixolingvistik, psixologik birliklari o'rtasidagi farqlarni ko'rsatdik va dasturiy ta'minotni amalga oshirishga ega bo'lgan ishlab chiqilgan matn tahlil qilish usullarining tizimlashtirilgan tavsifini berdik. Biz mavjud turli xil matn tahlil usullarini 10 guruhga tizimlashtirishga harakat qildik: niyat tahlili (Ethnograph, Leximancer, Minnesota Contextual Content Analysis), kontent tahlili (Crawdad Desktop, INTEXT, Kwalitan, PROTAN, Yoshikoder), fonosemantik tahlil (Vaal, DIATON) , nutq tahlili (SATRAS), hikoya tahlili (LIWC, PC-ACE), matn ekspert baholash, grafematik tahlil, morfologik tahlil (ATLAS.ti, Textanz, TextArc), sintaktik tahlil (Profiler Plus, DictaScope), semantik tahlil (PROTAN, Matnni tahlil qilish uchun T-LAB vositalari)²².