«психология ва социология» кафедраси

Мактабга тайѐрлик кўрсаткичлари 
№ 
6 ѐшли болалар 
тайѐрлиги 
7 ѐшли болалар тайѐрлиги 
1 
12 
21 
2 
13 
22 
3 
6 
18 
4 
14 
29 
5 
19 
32 
6 
17 
29 
7 
20 
32 
8 
14 
29 
9 
9 
19 
10 
11 
21 

---

83 
Жадвалдаги 6 ва 7 ѐшли болаларнинг маълумотларни бир устунга 
ўтказиш ва уларни рақамлаш натижасида SPSS дастурида қуйидаги жадвал 
ҳосил бўлади. 
Иккита ўзгарувчини (устунни) бирлаштириш SPSS дастури ѐрдамида, 
«Меню→Данные→Реструктурировать» буйруғидан фойдаланиб ҳам 
амалга оширилиши мумкин. 
Стьюдентнинг t мезонини ҳисоблаш юқоридаги, боғлиқ бўлмаган 
танланма учун t мезонни ҳисоблаш каби амалга оширилади. 

---

84 
Расм 55. Боғлиқ бўлмаган танланмалар учун t мезонни ҳисоблаш. 
―natija‖ – 6 ѐшли ва 7 ѐшли болаларнинг натижалари.
―gr‖ гуруҳловчи параметрлардан иборатдир. 
Бу амал бажарилганда SPSS дастури қуйидаги натижани беради. 
Групповые статистики 
gr 
N 
Среднее Стд. отклонение 
Стд. ошибка 
среднего 
natija 
1 
10 
13,50 
4,353 
1,376 
2 
10 
25,20 
5,493 
1,737 
Критерий для независимых выборок 
Критерий 
равенства 
дисперсий 
Ливиня 
t-критерий равенства средних 
F 
Знч. 
t 
ст.св. Значимость 
(2-
сторонняя) 
Разность 
средних 
Стд. 
ошибка 
разности 
95% 
доверительный 
интервал 
разности средних 
Нижняя 
граница 
Верхняя 
граница 
natija 
Предполагается 
равенство 
дисперсий 
3,126 
,094 
-
5,279 
18 
,000 
-11,700 
2,216 -16,356 
-7,044 
Равенство 
дисперсий не 
предполагается 
-
5,279 
17,105 
,000 
-11,700 
2,216 -16,374 
-7,026 
Натижалар таҳлили бошқалар каби шарҳланади. 
 

---

85 
Параметрик бўлмаган (непараметрические) мезонлар 
Юқорида кўриб чиқилган мезонлар параметрик мезонлар эди. Уларни 
параметрик дейилишининг сабаби, бу статистик мезонлар танланманинг 
(таҳлил қилинаѐтган маълумотлар тўпламининг) турли параметрлари боғлиқ 
ҳолда ҳисобланади. Олдинги бобларда кўрсатиб ўтганимиздек танланманинг 
асосий параметрлари ўзгарувчиларнинг нормал тақсимланиши ва ундан 
келиб чиққан ҳолда ўртача қийматлар ва стандарт чекланишларни 
ҳисоблашдан иборат. Лекин, психологик экспериментларнинг натижалари 
доимо 
ҳам 
стандарт 
қонуниятларга 
бўйсунмайди. 
Шу 
сабабли 
маълумотларни қайта ишлаш ва статистик таҳлил учун параметрик бўлмаган 
мезонлар қўлланилади. Параметрик бўлмаган методларнинг устунлиги 
шундаки, улар турли қонуниятлар бўйича тақсимланган маълумотларни 
қайта ишлаш имконини беради, уларнинг функционал имкониятлари катта.
Параметрик бўлмаган методлар нормал (меъѐрдаги) тақсимланишга эга 
бўлмаган номинал ва ранжирланган ўзгарувчилар устида статистик амаллар 
бажариш имконини беради. Маълумки, одатда бу ўзгарувчилар устида 
арифметик амаллар бажариш имкони йўқ. 
Параметрик бўлмаган методлар арифметик амаллар ўрнига бир қанча 
қўшимча амаллар бажариш имконини беради. Улар жумласига қуйидагилар 
киради: 
 ўзгарувчиларни ранжирлаш; 
 бир тўпламдаги бошқа тўпламдагига қараганда юқори қийматлар 
сонини ҳисоблаш; 
 оғирлик қийматини ҳисоблаш; 
 медианадан фарқ қилувчи қийматларни топиш ва бошқ. 
Параметрик бўлмаган методлар қийинга ўхшаб туюлганлигига қарамай 
тушуниш ва қўллаш учун қулайдир. 
Психологик маълумотларни қайта ишлаш амалиѐтида қўпроқ Манна-
Уитни (U мезон) ва Вилкоксон мезонлари қўлланилади. Уларни ҳисоблаш

---

86 
боғлиқ бўлмаган танланмаларни ҳисоблашга ўхшаш. Танланмалар, 
маълумотлар тўпламига албатта бир-бирига боғлиқ бўлмаган иккита гуруҳ 
текширилувчилари киради. Гуруҳлардаги теширилувчилар сони ҳам тенг 
бўлиши шарт эмас ва албатта бу маълумотлар нормал (меъѐрий) 
тақсимланишга эга бўлиши шарт эмас. Бу гуруҳларнинг натижалари орасида 
фарқларни ҳисоблаш учун боғлиқ бўлмаган методлар қўлланилади. Манна-
Уитни (U мезон)и сони 20 ортиқ бўлмаган кичик сонли танланмалар учун 
самарали. 
Мисол учун қуйидаги топшириқни оламиз. 
Иккита сони жиҳатдан тенг бўлмаган гуруҳлар техник вазифани 
ечадилар. Натижа (баҳолаш мезони) сарфланган вақт билан ҳисобланади. 
Кам сонли гуруҳ аъзоларига қўшимча равишда пул кўринишида мукофот 
ваъда қилинди. Психологни ―Пул-мукофот масаланинг муваффақиятли 
ечилишига таъсир қиладими?‖ деган савол қизиқтиради. 
Эксперимент давомида қуйидаги натижа олинди (секундларда). 
1 гуруҳ (мукофот ваъда қилинган гуруҳ) — 39, 38, 44, 6, 25, 25, 30, 43;
Иккинчи (қўшимча мотивация бўлмаган)- 46, 8, 50, 45, 32, 41, 41, 31, 55.
Маълумотларни SPSS дастурига киритамиз. Биринчи ва иккинчи 
гуруҳларнинг натижаларини битта устунга киритамиз ва уни Malumot деб 
номлаймиз. Иккинчи устунга эса маълумотларнинг гуруҳ рақамларини 
киритамиз ва Guruhlar деб номлаймиз. Бу устун ѐрдамида SPSS дастури 
маълумотнинг қайси гуруҳга доирлигини автоматик тарзда аниқлаб олади. 
SPSS дастурида жадвал қуйидаги кўринишда бўлади: 

---

87