Психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма

УЧИНЧИ БЎЛИМ 
БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ 
 
V БОБ 
СЕЗГИ 
1. Сезги тўғрисида умумий тушунча 
Жаҳон психологияси фанида тўпланган маълумотларнинг 
кўрсатишича, сезиш оддий психик билиш жараёни ҳисобланиб, 
моддий қўзғатувчиларнинг муайян рецепторларга бевосита таъсир 
этиши орқали реал оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг айрим 
хусусиятларини ва шунинг билан бирга, инсон организмининг (унинг 
аъзоларининг) ички ҳолатларини акс эттиришдан иборат билишнинг 
дастлабки босқичидир. Сезги биосфера ва ноосферада ҳаракатланувчи 
жамики нарсаларнинг, хоҳ микро, хоҳ макро тузилишидан қатъий 
назар, сезги органларига таъсир қилиш маҳсуласининг содда 
образлар, тимсолларнинг айрим таркибий хусусиятлар тариқасида акс 
этишидир. Инсон атроф-муҳитдаги моддалар шаклини, ҳаракатлар 
кўринишини, уларнинг хоссаларини ўзига хос хусусиятларини сезги 
органлари ёрдамида, сезгилар орқали билади, холос.
Сезгилар тўғрисидаги илмий таълимотларга биноан нарсалар ва 
уларнинг хоссалари, таркибий қисмлари, хусусиятлари, шакллари, 
ҳаракати бирламчи ҳисобланиб сезгиларнинг ўзи эса ташқи ва ички 
қўзғатувчиларнинг сезги аъзоларига таъсир этишининг маҳсулидир. 
Маълумотларнинг кўрсатишича, сезгилар моддий (объектив) 
борлиқнинг, воқеиликнинг ҳаққоний тасвирини инъикос қилади, 
бинобарин моддий олам қандай кўринишга, шаклга, хусусиятга эга 
бўлса улар худди шундайлигича ҳеч ўзгаришсиз, айнан акс эттириш 
имкониятига эгадир.
Психологияда 
сезгиларнинг 
физиологик 
асосини 
ва 
механизмларини қўзғатувчиларнинг ўзига мутлақ мос (адекват) 
бўлган анализаторлар таъсири натижасида юзага келувчи асаб (нерв) 
жараёни, унинг тизими, тузилиши ташкил қилади. Физиологлар ва 
психологларнинг таълимотларига кўра анализаторлар уч ўзаро узвий 
уйғунликка эга бўлган таркибий қисмлардан иборатдир. Содда қилиб 
талқин қилинганда мазкур таркиблар қуйидаги кетма-кетликдаги 
тузилишдир:
1)
ташқи куч-қувватни (энергияни) асаб (нерв) жараёнига 
айлантириб берувчи периферия қисмдан, яъни рецептордан; 

---

74 
2)
анализаторларнинг переферия қисмини марказий қисм билан 
боғловчи афферент (марказга интилувчи асаб толаси), ўтказувчи асаб 
йўлларидан; 
3)
периферия қисмларидан келувчи нерв импульслари 
(ҳаракатлари) қайта ишланувчи анализаторларнинг мия пўстидаги 
қисмларидан (участкаларидан) иборатдир.
Бошқача сўз билан айтганда, периферик нервларнинг учлари 
(кўз, қулоқ, тери, бурун кабилар), таъсиротнии элтувчи (афферент), 
жавоб қайтарувчи (эфферент) нерв толалари, анализаторларнинг орқа 
ва бош мия марказлари анализаторни ташкил қилади.
Жаҳон психологияси фанининг сўнгги ютуқлари ҳамда 
атамаларига биноан сезгилар қуйидагича классификация қилинади 
(ушбу таснифланишнинг дастлабки кўриниши инглиз олими Ч. 
Шеррингтонга таалуқлидир): 
1)
ташқи муҳиидаги нарса ва ҳодисаларнинг хусусиятларини 
акс эттиришга мослашган ҳамда рецепторларга тананинг сиртқи 
қисмига жойлашган сезгилар, яъни экстериорецептив сезгилар 
(рецепторлар); 
2)
ички тана аъзолари ҳолатларини инъикос этувчи ҳамда 
рецепторлари ички тана аъзоларида, тўқималарида жойлашган 
сезгилар, яъни интерорецептив сезгилар; 
3)
танамиз ва гавдамизнинг ҳолати ҳамда ҳаракатлари ҳақида 
маълумот (ахборот, хабар) берувчи, мускулларда, боғловчи пайларда, 
мушакларда жойлашган сезгилар, яъни проприорецептив сезгилар.
Биринчи туркум сезгиларни кўриш, эшитиш, ҳидлаш, тери-
туюш, таъм-маза, каби турлар ташкил қилади. Кўриш 380 дан 770 
гача миллимикрон диапазондаги электромагнит нурлардан иборат 
жараёндир. Эшитиш эса тебраниш частотаси 16 дан то 20000 гача 
бўлган товуш тўлқинларидан иборатдир. Кўриш сезгилари бош мия 
пўстини тепа бурмасининг қисмидан жой эгаллагандир. Тери-туюш, 
ҳаракат сезгилари мия пўстини марказий бурмасининг орқа қисмидан 
ўрин олгандир.
Энди сезгилар классификацияси, моҳияти ва унинг негизлари 
юзасидан кенгроқ мулоҳаза билдирамиз.
А. Р. Луриянинг фикрича, интерререцептив сезгилар асл, туб 
маънодаги сезгилар эмиас, балки эмоциялар билан сезгилар 
ўртасидаги оралиқ сезгилар сифатида намоён бўлади. Психология 
фанида мазкур сезгиларнинг субъектив равишда пайдо бўлиши 
етарли даражада чуқур ўрганилмаган, худди шу боис улар “номаълум 

---

75 
ҳислар” доирасига киритилгандир. Улар тўғрисидаги билимлар билан 
танишиш, ўзгариб боришларини текшириш “касалликларнинг ички 
манзараси”ни ифодалаб беришда муҳим роль ўйнаши мумкин. Ички 
органларнинг хасталигида вужудга келувчи мазкур ҳолатлар ички 
касалликларни диагностика қилишда алоҳида аҳамият касб этиши 
турган гап (А. Р. Лурия тадқиқотларидан).
Бундай хусусиятли ихтиёрсиз сезгилар инсонда жуда эрта 
уйғонади, шунинг билан бирга уларнинг ифодаланиши ўзига хос 
шаклларга эгадир. Чунончи, улар ”олдиндан ҳис қилиш” тариқасида 
пайдо бўлиб, ҳатто инсон уларни таърифлаб бериш имкониятига 
қодир эмас, кўпинча ушбу кечинмалар туш кўришда қайсидир 
касаллик ҳуруж қилаётганлигидан дарак берувчанлик вазифасини 
ўтмайди, холос.
Улар 
инсоннинг 
кайфиятида, 
эмоционал 
реакциялари 
ўзгаришида кўзга ташланади, болада эса ҳатти-ҳаракатнинг кескин 
ўзгаришига сабаб бўлади. Чунки, бола ўз тана аъзоларидаги ички 
ҳолатларнинг ўзгаришини англаш, сезиш, ҳис қилиш уқувига эга 
эмас, худди шу туфайли ундаги ҳатти-ҳаракатнинг умумий ўзгариши 
белгиларидан буни сезиш мумкин. Бу ҳодисаларнинг ёрқин мисоли 
сифатида қуйидаги воқеликни таҳлил қиламиз: бола ўз ички 
интерорецептив сезгиларини намоёиш қилиш мақсадида “касал” 
бўлиб қолган қўғирчоғини парвариш қила бошлайди.
Интерорецептив сезгиларнинг объектив аҳамияти жуда юқори, 
чунки улар ички жараёнларни ўзаро ўрин алмаштириш балансини 
таъминлаб туришнинг асоси ҳисобланади. Бошқача сўз билан 
айтганда, улар организмлардаги жараёнларни ўзаро ўрин алмашиб 
туришининг гемостази (борқарорлиги) деб аталади. Ичдан пайдо 
бўладиган сигналлар хатти-ҳаракатни вужудга келтиради, стресс, 
зўриқиш, аффект ҳолатларини йўқотиш (бартараф қилиш, 
пасайтириш), туғилиб келаётган майлларни эса қониқтиришга 
йўналтиришган бўлади. Оқибат натижада, ички тана аъзоларининг 
фаолиятини издан чиқиш ҳолати юз бериши мумкин. Худди шу 
сабабдан тиббиёт психологиясида интерорецептив сезгилар ҳам 
муҳим роль ўйнайди. Соматик ва висперал жараёнлар, руҳий ҳолатлар 
(психосоматика) ўртасидаги муносабатларни ўрганиш имконини 
яратади.
Интероцептив 
сезгиларнинг 
физиологик 
механизмлари 
интероцепция билан биргаликда К. М. Биков, В. Н. Черниговскийлар 
томонидан атрофлича ўрганилган. Бу нарсаларнинг барчаси шартли 

---

76 
рефлектор фаолияти механизмларидан келиб чиққан ҳолда шарҳлаб 
берилган.
Проприорецептив сезгилар тана двигатель иппаратининг ва 
гавданинг фазодаги ҳолати тўғрисида сигналлар билан таъминлаб 
туради. Улар инсон ҳаракатининг регуляторини ва афферент асосини 
ташкил қиладилар.
Периферик рецепторлар мускулларда, пайларда ва бўғимларда 
жойлашган бўлиб, махсус таначалари шаклига эгадирлар. Мазкур 
таначалар Пуччини таначалари деб аталади.
Таначаларда вужудга келувчи қўзғатувчилар мускулларининг 
таранглашуви натижасида ва бўғимлар ҳолатининг ўзгаришида, нерв 
толалари (иплари) ёрдамида орқа миянинг орқа устунидаги 
(столбасидаги) оқ суюқликларга етказилади. +ўзғовчилар Бурдах ва 
Голль ядросининг қуйи бўлимларига етиб келади ва ундан пўст ости 
тугунларидан ўтиб, бош мия катта ярим шарининг қоронғилашган 
зонасида ўз ҳаракатини якунлайди.
Проприорецепторла ҳаракатининг афферент асоси эканлиги А. 
А. Орбели, П. К. Анохин (ҳайвонларда), Н. А. Бернштейн (одамларда) 
томонидан ўрганилган.
Психологик маълумотларга кўра, гавданинг фазодаги ҳолати 
сезгирлиги статик сезгиларда ўз ифодасини топади. Унигнг маркази 
ички қулоқ каналларида жойлашган бўлиб ўзаро бир-бирига 
перпендикуляр бўшлиқда туташ ҳолатда ётади. Масалан, юош 
ҳолатининг ўзгариши қуйидаги схемага биноан амалга ошади:
а) ўзгариш эндолимфа суюқлигига боғлиқ қўзғалиш; 
б) эшитиш нерви; 
в) вестибулятор нерв; 
г) бош мия пўстининг чакка бўлмаси; 
д) мия аппаратига ўтади.
Вестибулятор сезгирлик аппарати қуриш билан бевосита 
алоқада бўлиб, фазони ориентирлаш жараёнида иштирок этади. 
Масалан, автомабильнинг йўлдан ўтиши (қатнови), қалин ўрмонни 
кесиб ўтиш пайти ва ҳаказо. Худди шундай ҳолат учишда ҳам юзага 
келиши мумкин. Патология ҳолатида ҳам худди шундай жараёнга дуч 
келинади.
Экстрорецептив сезгилар моддаликдан (5 тадан) ташқари 
интермодаль носпецифик сезги туркумларига ҳам ажратилади. 
Масалан, эшитиш органи (аъзоси) орқали секундига 10-15 
тебранишни сезиш мумкин, лекин қулоқ билан эмас, балки суяклар 

---

77 
ёрдамида (мия қопқоғи, тирсак, тизза учлари орқали) пайқаш – 
вибрация сезгирлик дейилади. Масалан, карларнинг товушларнинг 
идрок қилиши, пианинони ушлаб туриш, пол ёки мебелнинг ҳаракати 
кабилар. Одатда вибрацион сезгирлик интермодаль сезги деб ҳам 
номланади. Интермодалнинг бошқа бир кўриниши мана бундай 
ҳолатда намоён бўлади: 
а) ҳид, таъм ва маза сезгиларида; 
б) ўта кучли товушда, ўта ёрқин ёруғликда; 
в) тричеминал, яъни уч хил таъсирнинг уйғунлашган, 
интегратив ҳолатида кабилар.
Сезгининг носпецифик шакли – терининг фото сезгирлиги 
рангларнинг нозик жилоларини ажратиш, қўл учлари билан сезиш 
орқали рўёбга чиқади. Терининг фото сезгирлиги А. Н. Леонтьев 
томонидан кашф қилинган бўлиб, бу нарса кўпгина ҳолатларга 
оқилона ёндашиш имкониятини вужудга келтиради. Ушбу кашфиёт 
қўл учига яшил ва қизил рангли ёруғлик юбориш орқали дунё юзини 
кўрган. Ранг сигналларининг оғриқ қўзғатувчилар билан муносабати 
қиёсий жиҳатдан олиб борилганда, инсонни фаол мўлжаллаш 
(ориентирлаш) жараёнида унинг қўл учи терисига келиб тушадиган 
ранг нурларини фарқлашга ўргатиш мумкин экан.
Психология фанида тренинг фото сезгирлиги табиати ҳали 
етарли даражада ўрганилгани йўқ. Шунга қарамасдан, таламитик 
система ва пўст остининг қўзғалганида асаб тизими ҳамда тери 
эктодермларидан келиб чиққан, атрофга ёйилган (тарқалган), 
рудиментлар ёруғлик сезиш элементлари махсус шароитда 
муаффақиятли ҳаракат қилади. Кўпинча “олтинчи туйғу, ҳиссиёт” 
шарофат билан инсон томонидан “масофа”ни сезиш, кўр одамларда 
тўсиқни ҳис қилиш ушбу жараён учун ёрқин мисол бўла олади. 
Эҳтимол, юз терисининг иссиқ ҳаво тўлқинларини идрок қилиш, 
тўсиқ 
оралиғида 
мавжуд 
бўлган 
товуш 
тўлқинларини 
(тебранишларини) ўзида акс эттириш терининг фото сезгирлигини 
илмий жиҳатдан изоҳлашга муайян негиз (асос) бўлиб хизмат қилиш 
мумкин.