Prinsiplari hamda qadimgi zamon tarixi manbalari

3-masala. Manbalarni turkumlash, tanlash va ilmiy tahlil qilish. Avvalo, 

shuni  alohida  ta’kidlash kerakki,  hanuzgacha  manbalarni turkumlashning aniq bir tartibi 

ishlanmagan.  Ba’zi  manbashunos  mutaxassislar  ularni  mazmuniga  qarab  (asarda  bayon 

etilgan masalaga qarab) turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruhi asarning 

kelib  chiqishiga,  ya’ni  qayerda  va  qachon  yozilganligiga  qarab  turkumlashni  ma’qul 

ko’radilar.  Yana  bir  guruh  olimlar  esa  ularni  turlarga  (rasmiy  hujjatlar,  tarixiy,  geo-

kosmografik va biografik asarlar) qarab turkumlashni tavsiya qiladilar. Manbalarni avtofaf 

(muallifning o’z qo’li bilan yozilgan nusxa), yoki ko’chirma nusxaligiga qarab turkumlash 

hollari ham uchraydi. Fikrimizcha, manba ustida ishlashning hozirgi bosqichida, bulardan 

---

faqat bittasiga, ya’ni manbalarning turlariga qarab turkumlash prinsipiga tayanish maqsadga 

muvofiqdir. Boshqalari esa, o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, manbani chuqur va atroflicha 

o’rganish  hamda  tahlil  qilish  vazifalariga  javob  berolmaydi.  Birinchidan,  faqat  birgina 

masalani  (ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy  va  hokazo)  qamrab  olgan  asar  deyarli 

uchramaydi, qolaversa qo’lyozma asarning kelib chiqishi, qanday nusxaligini (avtograf 

yoki  ko’chirma)  anikdash  masalasi  manbani  turkumlash  prinsiplaridan  bo’lmay,  balki 

ularni o’rganishning bosqichlaridan biri hisoblanadi. 

Xullas, manbani ularning turlariga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. 

«O’zbekiston tarixi (o’rta asrlar) manbalari»ni (yozma manbalarni) quyidagi uch 

turga bo’lib o’rganishni tavsiya qilamiz: 1) ashyoviy manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar 

natijasida  topilgan  ashyolar;  2)  rasmiy  hujjatlar;  3)  tarixiy,  geo-kosmografik  hamda 

biografik asarlar.