“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J

H i s si y   i fod a  ma zmu n li   ma tn  inso nn ing   ic hk i  k e c h in ma la r in i,   vo q e lik k a  

mu no sabat ini, o ’ziga xo s pafo s bilan  ifo dalash maqsadida t uziladi. Masalan:  

E r ta   b ah o r- c he k s i z  s og ’i n ch ni ng   uf q i.   M u zg a   a yl an i s hd an   b o s h  to r tg an 

isyonkor 

tomchilar 

yomg’ir 

bo’ lib 

to’kilmoqda.Yomg’irning 

daraxtga,kurtakning  tomchiga  aytadigan  “shiviri”  yig’ilganey -yig’ilgan. 

Xo’ngrab-xo’ngrab,  bo’zlab-bo’zlab  dil  rozini  aytayotgan  erta  bahor  buluti 

aslida  osmon  dardidan  so’z  ochishga  botingan  asov  g’alayon.  Nish  urmish 

kurtakka 

nasib 

etgan 

yomg’ir 

tomchisi 

ko’kning 

beqiyos 

ehtirosi 

parchasi.Yomg’ir  “shiviri”  umidlarga  to’la  daraxt  ta’zimiga  kutilmaganda 

duch  kelsa,  bu  ajib  bir  shodonlik  tavalludi.  Aslida  bu  “shivir -shivirlar”  rishta 

xolos.  Aslida  ulkan  osmonning  jajji  zaminga  aytadigan  dardi  ko’p -ey…Zamin 

esa  dil  izhorini  minnatdor  tinglar  ekan,  jajji  daraxtlari,  endi  unajak  o’t -

o’lani-yu, chambar gullari-la ta’zim etadi. 

Ye r u - o sm on ,  da r a xt u  yo m g’i r,   n i sh  u ri sh   o r zu s id ag i  k u rt ag u,  u ng a  la b 

tegizgan  tomchi,  ko’kdagi  bulutdan  barqini  kutgan  maysalar,  chechaklar 

yamoqchi  sog’inch  dardida  butun  bo’ladilar  endi.   Bilaman,  zamin-u  falak 

v i s ol i  x ay ol i y  uf q sa gi n a  na mo y on.   Bi l ama n …A m mo … Q al bi m  z ulf l a ri ga   u ril g an  

s h i vi r - sh iv i rl a r ni  

sezmaslikni 

eplay 

olmayapman.Sog’inch - 

u m ri m  

yamog’i…(Yo.Akram)  

B a d iiy 

ma t nn ing  

ma z mu n iy 

t ur la r in i 

u mu mla s ht ir g a n 

ho ld a  

tavsiflad ik.Ayt ib  o ’t ilganidek,  bu  turlar  ya xlit   mat nda  a ksar  ho llarda  qorishiq,  

sint ezlashgan  t arzda  namo yo n  bo ’lad i.  Bu  maz muniy  t urlarning  barchasi 

ba d iiya t d a g i 

ya g o na 

bo s h 

ma q sa d  

–  estet ik  ta’sir  qilish  maqsadida  

bo ’ysund ir ilgan bo ’lad i.  

Pragmat ika  nutqiy  t a’sir  nat ijasining  hosil  bo ’lish  eht imo lini  be lg ilo vch i 

vo s it a la r ni  a n iq la s h  imk o n in i  be r a d i.   B u nd a y  vo s it a la r  q at o r ig a  ma s a la n,  

pragmat ik  mazmu nni  aniq lasht iruvchi  illokut iv  fe’llar  kiradilar.  Ushbu  fe’llar 

nu t q iy  ha r a k at   t ar k ib id a   mu h im  r o l  o ’yna yd ila r ,  u la r  mu lo qo t   ma q s a d i 

ma z mu n i  va   ba ja r ila yo t ga n  nut q i y  ha r akat ning   illo k ut iv  k uc hin i  a n iq   va  o c h iq  

ko ’rsat ish  xiz mat ini  o ’tayd ilar.  Masalan,  “ Kumushni  ertaga  kinoga  olib 

b o ram a n”   g a p in ing   t a la ffu z i  vo sit a sid a   va ’d a   ber ish  nu t q iy  ha r a k at i  ba ja r ila d i,  

a mmo   u s hbu   ha ra k at   ma z mu n in i  a n iq   ifo d a la sh  u c hu n  illo k ut iv   fe ’ ln i  qo ’lla s h  

imk o ni  ha m  bo r :  “K u m u sh ni   e rt ag a  kin o ga   o li b   bo ri shg a  v a’d a  b e ra m an ”.  

Xuddi  shuningdek,  “Dars  qilmaysanmi?”   sint akt ik  bir lig i  so ’roq,  talab, 

---

 

13 

o go hla nt ir is h,   t ak lif  k a b i  nut q iy  ha r a kat la r n i  ifo d a la s h i  q u yid a g i  yo ’s ind a  

a n iq la s ht ir ilis h i  mu mk in:   “ Da rs  qi lm a ys a n mi,  de b  so’ r a ya p ma n  (s en da n)” ;