“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J

Pre s u p po zi t si y a 

ma xsu s 

a d a biyo t la r d a 

in fe r e ns iya n ing  

xu s u s i y 

ko ’rinishlar idan  bir i  sifat ida  qaraladi  va  bunda  ifo dalana yot gan  fikr -hukmning  

ha q iq iy  yo k i  o ’r in li  e k a n lig i  e ’t ibo r ga  o lina d i.   B u ning   u c hu n  e s a  mu lo qo t  

is ht ir o k c hila r i  vo q e lik ,   k e c ha yo t g a n  yo k i  xa ba r   q ilina yo t g a n  ho d is a   ha q id a  

b ir o r  bir   u mu miy  ma ’ lu mo t g a  eg a  bo ’lish la r i  k er ak .  R. St o l ne yk e r   t a ’bir ic ha ,  

“presuppozit siya  t alab  qilina yo tga n  lisoniy  fao liyat  ijro sidan  o ld in  imp lisit  

na z a r da  t ut ilg a n  pro po z it s iya d ir ”   ( St a lna k e r  19 7 2:  3 87 -3 88 ;    St o lk e yk e r  19 85 ). 

Masalan,  “Ahmad  ikk i  bo shli  ilo nni  ushlad i”  va  “Ahmad  ikki  bo shli  ilo nn i 

u sh la ma d i”   q a bilid a g i  g a p la r ni  ma t n d a   qo ’lla sh  va   u la r ni  t u s hu nis h  u c hu n 

so ’zlo vchi  ha mda  t ing lo vchiga  ikki  bo shli  ilo nning  ma vjud lig i  (yo ki  mavjud  

emaslig i) bir xilda ma’lu m bo ’lishi kerak.  

P re s u ppo z it siya n ing   y a sh i ri n  hu k m,  t ag m a’ no  bila n  bo g ’liq   e k a nlig in i 

bu nd a n  yu z   yil la r   o ld in  o lmo n  ma nt iq sh u no si   X. Fr eg e   a yt g a n  ed i. H a q iq at d a n 

ha m  “Ku mushning  akasi  ucht a  ot  sot ib  o ldi”  kalimasini  a yt ish  uchun 

---

 

15 

so ’zlo vchi  “Ku mush”  ismli  q iz ning  akasi  Ku mushning  faqat  birgina  akasi 

borlig ini  va  u  ot  sot ib  o lishga  yet arli  ma blag’ga  ega  ekanlig ini  ha m  bilish i 

mu mk in.   B u  ma ’lu mo t la r n i  be r u vc hi  p re s u po z it s iya la r   so hib i  s o ’z lo vc hid ir .  

G a p  e s a  Ku mu s h n ing   a k a s i  nima n id ir   so t ib  o lg a n lig i,   u c ht a  ha yvo n  so t ib  

o ling a n lig i,   xa r id   q iling a n  ha yvo n  o t   va   bu  o t lar  ik k it a  e ma s ,  ba lk i  u c ht a 

ekanlig i  haq idagi  ma’lu mot larni  o lish  imko nini  beradi.  Bu  t urdagi  ma’lu mot lar 

a so s id a   xu lo s a v iy  hu k m  ( e nt a ilme nt )  c hiq a r ila d i.   Pr e s up po z i t s iya g a   o id  

hukmlar  esa  gap  mant iq iy  mundarijasi  bilan  bo g’liq  emas,  degan  fikr  ham  yo ’q 

e ma s   ( Y u le   19 96 : 2 5)  

Ho z ir g i  k u nd a  H a va yd a   ya sha b  ijo d  qila yo t g a n  pr ag ma ling v is t   G eo rg 

Y u ln ing  

ushbu 

fikrini 

to ’la lig ic ha 

quvvat lash 

ma’qu lmika n? 

P re s u ppo z it s iya n ing   ins o n  bila n,   u ning   bili m  d a r a ja s i  b ila n  bo g ’liq   e ka n lig ig a  

shubha  yo ’q.  Ammo   ushbu  presuppo zit siyaning  shaklla nishi  va  hukmning  

ma nt iq iy  qatorlari  paydo  bo ’lishida  liso niy  bir lik l ar ining  hech  qanday  t a’sir i 

yo ’q,  deyishga  jur’at im  yet ma yd i.  Nutqiy  t uzilma  t arkibidag i  birlik lar  va 

u s hbu   t uz ilma n ing   st ru kt ur a viy  be lg ila r i  p re s u ppo z i t s iya g a   o id   ma ’ lu mo t ni 

ifo dalo vchi  vo sit alar  xiz mat ini  o ’t ishini  ha m  hech  kim  inkor  qilgani  yo ’q. 

G .Y u ln ing   o ’z i  ha m  p r e su p po z i t siya n i ng   g a p  t a rk ib id a g i  ma ’ lu m  lu g ’a v i y 

bir lik lar  va  sint akt ik  tuzilma lar  bila n  bog’liq  ekanlig iga  t ayangan  ho lda  leksik  

va       st rukt ur a viy      pr e s up po z it s iya la r n i  fa r q la s hn i  t a k lif  q ila d i  ( Y u le   19 96 :  28).   

  B ino ba r in,   ( a)  ” U  c h ek i sh n i t a sh la di ”,  ( b)  “  U  s hi k oy at  q il a b o s hl ad i ” , ( v) 

“U  yana  kechikdi”  gaplarinig  presuppozit siya lar i  (a)  “ U  chekar  edi ”,  (b)  “