«Poytaxt exclisive» nashriyoti Toshkent – 2022

2018-yil, Hasanboyda bitildi...

---

75
Dilga tashrif
TANAZZUL

---

76
Ibrohim Rixsiboyev
TANAZZUL
Neniki anglagan bo‘lsang barchasi hayot tufayli...
L.N.Tolstoy
I
Havo bulut, xuddi sharors yomg‘ir quyib yubora digandek. 
Ak bar ning birdan bugun nashriyotga borishi yodiga tushib
qoldi, – voy xudoyim, endi nima bo‘ladi. Nashriyotga 
borishim bilan yomg‘ir yog‘ib ketsachi, degan havotirda uy 
telefonidan tahririyatga qo‘ng‘iroq qildi. Ovozi ingichka bir
qiz telefon go‘shagini ko‘tardi: – allo eshitaman.
– Singlim, bu men Akbar bo‘laman, bugun tah ririyatga 
hikoyamni olib bormoqchi edim, bilasiz, mashinam yo‘q,
piyoda boray desam qo‘lyozma ho‘l bo‘ladi. Shuning
uchun bugun bora olmayman, – dedi uyalib. 
Qiz esa kulib: – Akbar aka, qiziqmisiz, kim sizga
qo‘lyozmani o‘zini ko‘tarib kel, deyapti, fleshkaga yuklab
olsangiz bo‘ladiku, – dedi.
– Esim qursin, fleshkaga yozib, kelsam ham bo‘ladiku,
al bat ta. Uzr singlim, endi biz o‘z davri ga o‘rganib qolgan 
yozuv chilardanmizda, – dedi xijolat bo‘lib.
Qiz Akbarning iqroridan o‘zini tutolmay kulib yubordi. 
Bugun ajabtovur so‘zlaringiz bilan kayfiyatimni 
ko‘tardingiz. Xo‘sh gap bunday, bugun vaqtliroq iloji bo‘lsa 

---

77
Dilga tashrif
hozir keling, chunki muhar rirlarimiz ertaga gazetamizning 
navbatdagi sonini bosmaxonaga tushurishadi. 
– Ha bo‘ldi, harakat qilaman. 
Akbar fleshkaga qo‘lyozmasini yuk la di. So‘ng plashini 
kiyib, kattagina qora soya bo nini, olib uydan chiqdi.
Tashqarida yomg‘ir chelaklab yog‘ardi. Akbar taksi 
to‘xtatdi. Akbar kamdan kam taksida yuradi. U kirakash 
bilan kelishgan pulni berib mashinadan tushdi. 
Tahririyat binosining zinalaridan yomg‘ir shildirab 
oqardi. Akbar plashi ning etagini ko‘tarib oldi. Yong‘oq
da raxtidan yasalgan eshikni qorovul yigit ochib: – Ha 
Akbar aka, shu yomg‘irda ham kelayapsizmi, uyingizda 
qaynoq choy ichib o‘tir sangiz bo‘lmaydimi?
– Bugun shu ishimni bitirmasam bo‘lmaydi, – dedi Akbar. 
Qorovul yigit Akbarning binoga kirishi uchun paspo‘rt
seriyasini yozib oldi. Ruxsatnoma varaqchasini qo‘liga 
tutqaza turib: – Aka menga ishoning, hech bo‘lmasa, shu 
yomg‘irda ovvora bo‘lib kelganingiz hurmati, asaringizni 
olib qolishadi. Bo‘sh kelmang, – dedi.
Akbar muharrir xonasiga hayajon bilan kirdi. 
To‘g‘ridagi stolda muharrir Mavlon Akmal qo‘lyozmalar 
tahriri bilan mashg‘ul. Akbarni ko‘rib ensasi qotdi.
– Keling, – dedi og‘ir xo‘rsinib, – yana asar ko‘tarib 
keldingizmi. Hech tinib-tinchimagan odamsizda, Akbar aka. 
– Sizga qanday qilib tushuntirsam ekan, bugungacha 
bunday yaxshi hikoya yozma gan edim. U ijodimda burilish 
yasaydi. 
– Nima, ijodimda burilish yasaydi, deysizmi, – muharrir 
xonani jaranglatib kulib yubordi. O‘zi ni zo‘rg‘a kulgidan
to‘xtatib, – O‘zbekiston xalq yozuvchisi Akbarjon, ijo din-

---

78
Ibrohim Rixsiboyev
gizda burulish yasgan asarni bir ko‘raychi, – dedi so‘ng 
mazah lagancha qo‘lyozmaga ko‘z yugurtirdi. 
– Nima, siz men bilan hazillashyapsizmi, bu bola-
larga aytadigan cho‘pchakka ham o‘xsh 
may 
diku. 
Qachon yozuvchilikka loyiq emasligingizni tan olasiz? 
Mana bularni ko‘rayapsizmi, sizdan ming marta qalami 
o‘tkir ijodkorlarning hikoyalari bular! Meni shular 
ham qoniqtira olmayapti. Siz bo‘lsangiz, bu yerda
meni vaqtimni olayapsiz, yaxshisi boshqa ish bilan 
shug‘ullaning, – dedi qo‘lyozmasini tutqazar ekan. Bu 
gaplardan juda ranjigan Akbar eshikni qattiq yopib 
chiqib ketdi. 
Tor dahlizning yo‘laklaridan yurib borar, xuddiki ko-
ridor uni yutib yuborgudek edi. Qayerga ketayotganini 
o‘zi bilmas, fikri-hayoli muharrirning yurakka nishdek 
qadaluvchi gaplarida edi. Ongini band qilgan o‘ylar sabab, 
o‘zi bilmay yo‘lakning oxiriga kelib qolibdi. Ro‘parada bir 
eski eshik ko‘rindi. Aftidan necha yillardan beri bu yerga 
hech kim kirmagan ham, bu yo‘lakdan yurmagan ham. 
Akbar bu binoga 5 yildan buyon kelar, biroq shu is va 
chang bosib yotgan bo‘limga qadam bosmagan edi. Eski
kitoblarning hidi anqirdi bu yerdan, qiziqib eshikni ochib 
xonaga kirdi, xona qorong‘i va chang. Akbar cho‘ntak 
chiroqchasini olib yoqdi, xona chiroq nuridan yorishdi. 
Ko‘zi tushgan joyda nam va mog‘or bo‘lib qolgan turli 
xil hujjatlar, har xil kitob taxlangan javon bor edi. Ularni 
birma bir ko‘zdan kechirib chiqar ekan, papkalar orasida 
qip-qizil bo‘lib ajralib turgan diplomatga ko‘zi tushdi. 
Diplomat o‘ta bejirim edi. Uni qo‘liga olib, ehtiyotkorlik 

---

79
Dilga tashrif
bilan ochdi. Ichida juda eski, mo‘g‘or bosgan qo‘lyozma 
bor ekan. Faqatgina ustki muqovasiga 1960-yil noyabr deb 
yozib qo‘yilgan ekan. Akbar plashining ichki cho‘ntagiga 
qo‘lyozmani solib xonadan chiqdi. 
Ketarchog‘i qorovul yigitning oldiga ruxsatno mani 
qo‘ydi-yu, lom-lum demadi. Tashqariga chiqgach yomg‘ir 
tinga nini ko‘rib, mamnun bo‘ldi.
Loy yo‘laklardan bir amallab uyi tomon ketar ekan butun 
hayoli plashining cho‘ntagidagi asarda edi. Darvozaning 
tutqichini ushlab endi ichkariga kirayotganda qo‘shni ayol: 
– Akbarjon to‘xtang, manabu do‘lmani sizga ilinib chiqgan 
edim, sovimasdan yeb oling, – dedi kosani uztarkan. 
Akbar qo‘llari qaltiragancha kosani ushladi. Uning avzoyi 
buzuqligini ko‘rib qo‘shni ayol hayron bo‘ldi. Tinchlikmi 
Akbarjon, kim bilandir tortishib qoldingizmi? – dedi 
havotir olib. Akbar ayolga obdon tikilib turdi-da, hech gap 
yo‘q, – deb uyiga kirib ketdi. 
Ichkariga kiriboq eshik, derazalarni yopdi. Cho‘ntagidan 
qo‘lyozmani chiqarib stolga qo‘ydi va asarni muk tushib 
o‘qiy boshladi. Kirish so‘zlarining o‘ziyoq qiziqarli edi. 
Akbar qo‘lyozmadan bosh ko‘tara olmay qoldi. Ikki kun 
bu asar og‘ushida ich-etini allanimalar kemirdi. Qahra mon-
larning ichki kechinmamalari shunday ko‘rsatib be rilgan 
ediki, asar muallifning iste’dodiga qoyil qol maslikning 
iloji yo‘q edi. Uni qissa yoki roman deb ham bo‘lmasdi. 
Asarga bugungi zamon ruhiyatini kiritib, roman holiga 
keltirish lozim edi. Bu fikrlar Akbarning butun ongini 
egallab oldi. Fursat juda oz, chunki yozuvchi bir asarni 
yaratish uchun unga qancha vaqt sarflashi barchga ayon. 

---

80
Ibrohim Rixsiboyev
Ammo bu imkoniyatdan unumli foydalanish Akbarga 
olamshumul omad keltirishi mumkin. U barcha ishlarini 
yig‘ishtirib, fikrlarni birjoyga jamladi. Butun e’tiborini 
asar ustida ishlashga qaratdi. Akbar ishni qahramonlarining 
ism-shariflarini o‘zgartirishdan boshladi. Asarda aks et-
gan voqea-hodisalar o‘z holida qoldi. Kunlar oqar da-
ryo day shuvullab o‘tib borardi. Akbarning fikr-u xayoli 
olamshumul mashhurlig-u adoqsiz muhlislarning e’ti-
borlarida, yaxshi fikrlarida edi. Asarda insonlarning 
dardlari, mavjud muammolar, ularning yechimlari rangin 
bo‘yoqlarda juda chiroyli ko‘rsatib berilgan edi. Kitob 
nihoyasiga yetdi. Endi uni nashriyotga olib borib, chop 
etish lozim. Akbarni nashriyot xodimlari bu asar meniki 
emasligini bilib qolishsa-chi, degan xavotir chulg‘ab oldi. 
Akbar qo‘lyozmaga uzoq vaqt tikilib turdi. Asar uning 
tez orada mashhur bo‘lishi va bunday besteller asarni 
yaratgan yozuvchidan kitobxonlar qayta-qayta shunday 
asarlarni kutishini o‘ylab yuragi orziqdi. Kun kelib 
shunga o‘xshash asar yaratib kitobxonlarga taqdim eta 
olar ekanmanmi, deb xavotirga tushdi. O‘zicha hozirgi 
vaziyatida tavakkal qilishni, eng to‘g‘ri yo‘l, degan to‘xtam 
bilan qo‘lyozmani olib nashriyotga jo‘nadi.
Nashriyot eshigini yurak yutib ochdi. Har bir sohibi 
ijodkorda tahririyat eshigiga kirar chog‘i shunday holat yuz 
beradi. Uni hayajon ham deb atash mumkin, ayircha qo‘rqinch 
deb ham atash mumkin. Xo‘sh, bu hayajon va qo‘rqinch 
nima uchun paydo bo‘ladi? «Asarim muharrir qo‘lida xor 
bo‘lmasmikin», asarga salbiy baho berilib, chop etish uchun 
biron sabab yo‘qligini ro‘kach qilishmasmikin?» kabi 

---

81
Dilga tashrif
xayollar oqibatida. Lekin qahramonimizni aytganlarimizdan 
ham og‘irroq qo‘rqinch egallab olgan. Asar o‘ziniki emas, 
muharrirning savollariga burro-burro javob bera oladimi? 
Qanday javoblar orqali tilini burro qila oladi. Misol uchun 
unga oddiy savollar berilsa: Asaringizni yozish fikri qachon 
va nima sabab paydo bo‘ldi? Qahramonlaringizning 
pro totiplari bormi? Uni yozishdan ko‘zlangan maqsad 
nimalardan iborat? Bu savollarga nima deb javob qaytaradi? 
Ikki savolgaku javobi yo‘q. Birgina oxirgi savol: – o ‘g‘rilik 
natijasida, asosiy maqsadim puch obro-e’tibor, shon-u 
shuhratga erishish, deb o‘g‘ri javob bera oladimi? 
Bugun u qorovul yigitning hargalgidek qo‘llab quv-
vatlashlariga, daldasiga juda muhtoj. Shu sababdan ham uni 
axtara boshladi. Qorovulning xonasida boshqa yigit o‘tirganini 
ko‘rgan zahoti hayron bo‘lib, «kechirasiz, bu yerda bir tanishim 
ishlar edi. Unga ko‘zingiz tushmadimi», dedi. 
– Siz aytayotgan yigit ishdan bo‘shab ketdi, o‘rnida men 
ishlayapman, – dedi yangi xodim. Akbar og‘ir xo‘rsinib: 
– bu dargohda menga ishongan, dalda bera oladigan 
faqatgina shu inson edi, afsus, – dedi. 
Bu gaplarga pinagini ham buzmagan qorovul:– 
binoga kirmoqchi bo‘lsangiz, shaxsingizni tasdiqlovchi 
hujjatingizni ko‘rsating, – dedi. 
Akbar ruxsatnomani yozdirib bo‘lgach, nash riyotga kira 
olmay turdi, sababi hali ham bir qarorga kelaolmagandi. 
Birdan eshikni ochishga qiynalib turgan kotiba qizga 
ko‘zi tushdi. Yugurib borib eshikni ochdi. Kotiba qizning 
tushlikdan kelayotgani uning qalinroq kiyinganidan bilinar 
edi.

---

82
Ibrohim Rixsiboyev
– Voy Akbar aka, assalomu alaykum.
– Va alaykum assalom yaxshimisiz ishlar bilan qiy-
nalmay yurubsizmi?
– Yaxshi rahmat, ijodingizda nima yangiliklar, o‘sha 
kuni hafa bo‘lmay ketdingizmi? Bilasizku, Mavlon Ak-
malovichning qo‘rsligini. Gap kelganda dunyoga keltirgan 
onasini ham ayamaydi. 
– Yo‘q, hafa bo‘lganim yo‘q. 
– Bu boshqa gap, to‘g‘ri qilasiz, – dedi va Akbarning 
qo‘lidagi qo‘lyozmaga ishora qildi, yangi asar yozdin-
gizmi?
– Bir asar yozgandim. Singlim, sizga bir iltimosim bor.
– Ha aytavering, qo‘limdan kelsa, bajonidil.
– Mana shuni bo‘limga topshira olmay sizmi?
– Bemalol bera qoling, – kotiba qiz qo‘lyozmani oldi. 
Uning ortidan Akbar ishonqiramay qarab qoldi. 
Azonlab Akbarning telefoni jiringladi, notanish raqamni 
ko‘rgan Akbar ajablandi. Avallari hecham uni bunday 
barvaqt bezovta qilishmas edi.
– Alo, eshitaman.
– Akbarjon yahshimisiz, – go‘shakdan Mavlon Ak-
malning ovozi yangradi. 
Akbar, tush ko‘rmaypmanmi ishqilib, deb tilini tishladi. 
Hayotda shunaqasi ham bo‘larkanmi tavba, Mavlon Ak-
malning o‘zlariku! 
– Mavlon aka sizmi?
– Ha men Akbarjon, asaringiz og‘ushiga g‘arq 
bo‘lganimdan kechasi ko‘zimga uyqu kelmadi. Uni bir 
nafasda o‘qib chiqdim. Kirishib ketganimdan tong qanday 

---

83
Dilga tashrif
otganini ham bilmay qoldim. O‘ylaymanki, nashriyotimiz 
bu asarni chop etsa katta obro‘ga juda katta obro‘ga 
erishadi. Men sizga ishonishimni har gapimning birida 
ta’kidlaganimni yaxshi bilasiz. Endi gap bunday, boshqa 
nashiriyotlarga kitobingizni topshirishni xayolingizga 
ham keltirmang. Asarni biz chop etamiz. Qalam haqiga 
kelsak bugunoq siz bilan shartnoma tuzamiz. – Bu 
gap larini Mavlon Akmal bir nafasda aytgani uchun, 
Akbarning quloqlari garang, turgan joyida tarashadek 
qotib qolgan edi.
– Eshitayapsizmi meni Akbarjon, allo-allo, – deb baqir-
ganidan so‘nggina o‘ziga keldi.
– Ha bo‘ldi, bugunoq boraman!
– Bo‘pti, hali siz bilan ancha ishlarimiz bor, siz bizning 
kelajagimizsiz, o‘zingizni ehtiyot qiling, hozircha xayr.
Akbar qaytib o‘rniga yotdi, biroq ko‘ziga uyqu kelmadi. 
No nushtani ertaroq qilib, sayrga chiqdi. Ko‘chada hech 
kim ko‘rinmaydi, onda-sonda mashinlar o‘tib qolar, hullas 
kalom, hayolni bir joyga yig‘ib, o‘ylab olish uchun qulay 
fursat. 
Mavlon Akmal haqiqatni anglab yetsachi, yoki mening 
yolg‘onimga sherik bo‘lib qolsachi. Axir uning asl maqsadi 
katta daromad. Men bir amallab kitobni chop ettirib olsam, 
keyin ortga yo‘l bo‘lmaydi. Xohlasa ham, xohlamasa 
ham mening yolg‘onimni to‘g‘ri qabul qiladi. Hatto bu 
sirni go‘rga olib keta oladiganlar xilidan. Asar meniki 
emasligini butun dunyo bilsa mening ortimdan u ham 
kasod bo‘ladi, eng yomoni qamoqqa ham birga kiramiz. 
Men o‘yinni boshlab bo‘ldim. Endi oxiriga qadar turishim 

---

84
Ibrohim Rixsiboyev
kerak, degan fikrni hosil bo‘lishida bomdoddagi sayr juda 
qo‘l keldi. Lekin aziz o‘quvchi! Haqiqat shuki, o‘yin 
boshlanish arafasida. Shu fursatda ham qahramonimizda bu 
yolg‘ondan qaytish imkoniyati bor edi. Anglaganingizdek, 
endi u vijdonli, oriyatli Akbar emas.
Nashriyot Akbar bilan shartnoma imzoladi. Asar 
paydar-pay o‘n ming nusxada bosildi. Kitob ustida ishlagan 
muharrirlardan tortib kitob yetkazib beruvchilar ham 
asarni o‘qib chiqdi. Tonggi ko‘rsatuvlar, gazetalar barcha-
barchalari Akbar Qahramonov haqida gapirardi. Akbar
orzusiga yetgandi. Derazasi oldiga bir finjon qaynoq qahva 
ko‘tarib borganida ko‘zi deraza ortidagi muxbirlarga tushdi. 
Ularga o‘ng qo‘lini ko‘tarib, minnatdorchilik bildirdi. Foto 
muxbirlar yosh adibni chiqillatib suratga olishdi. Akbar 
ularga intervyu bersammikin yo bermaganim maqulmikan, 
deb o‘ylab turganida qo‘l telefoni jiringlab qoldi. 
– Eshitaman.
– Akbarjon, bu men – uyushma raisiman. Bugun sizdek 
muhtaram adibimiz bilan uchrashuv tashkil qilmoqchi 
edik. 
Ha bu chin haqiqat, uyushma raisining o‘zi. Qahra-
monimizning ko‘nglida adabiy davralarda unga ko‘zi 
tushgan zahoti rais bilan ko‘rishish istagi uyg‘onardi. 
Raisning hovlisiga borsa shogirdchalari ichkariga 
yo‘latmasdi. Qanday so‘zlar bilan deng: domlaning 
qon bosimi ko‘tarilgan, kayfiyatlari yaxshimas, prezi-
dent bilan, vazir bilan, deputat bilan, hokim bilan 
ko‘rishishlari zarur. Keyin falon viloyat-tumanga ijodiy 
safarlari bor, degan vaj bilan. Bugun shogirdvachchalari 

---

85
Dilga tashrif
emas shaxsan o‘zlari qo‘ng‘iroq qilib turibdilar. Bir 
alamimni olib xumorimdan chiqay degan o‘yda: 
– bugun bo‘sh vaqtim juda kam, keyinroq bafurja 
suhbatlashamiz, – deb telefonini o‘chirdi.
Vo ajab, inson azaldan shunday fe’lga ega edimi, 
bilmadim. Avval mulla mingan eshak kabi xokisor 
bo‘ladi-da keyin esa muvaffaqiyat cho‘qqisida turib olib 
istaganidan o‘chini oladi. Bilmadim, bu hol insonga qachon 
odat bo‘laqolgan. 
Akbar kitob ortidan havoiy nafsini birma bir qondirdi. 
O‘z istagiga aylangan uy-joy, eng oldi mashina, so‘nggi 
rusumdagi telefon, bejirim kiyim-kechak va hokazolarga 
ega bo‘ldi. 
Chin iste’dodga ega adibdan kitobxonlar hamma vaqt 
yangi-yangi asarlarni kutishgan. Shu jumladan Akbar 
ham o‘g‘irlagan asari bois kitobxonlarning tiliga va diliga 
tushgan yozuvchi bo‘lib qoldi. Tushunganingizdek, ki tob-
xonlar undan yana bir yangi roman kutishardi. Avvallari 
yozgan mashqlarini taqdim etay desa sir oshkor, etmay 
desa ham sir oshkor bo‘ladigan vaziyat qurshovida qoldi. 
Barini ochiqlaydigan bo‘lsa qamoqqa olinib, la’natlar 
yomg‘iri ostida qoladi. Qancha unutishga urunmasin shu 
qo‘rqinchli dam ertami kechmi boshiga keladi.
Kundan-kunga elektron pochta, internetdagi shax-
siy kanal 
larining muhokama guruhlarida shunga 
o‘xshash savollar kelib tushayabdi: hozirgi vaqtda
qaysi asar ustida ishlayapsiz, yangi asar e’lon qilish 
vaqti kelmadimi, nahot boshqa asar yozolmasangiz. 
Bu savvollarga javob bera olmasligini Akbar avvaldan 

---

86
Ibrohim Rixsiboyev
bilar, lekin uni shu holga tushmasligim ham mumkinku, 
degan puch o‘y ortidagi nafs vijdonini poymol etib 
tanazzulga yuzlashtirdi. 
Yana mantiqsiz rejalar tuza boshladi. Ehtimol Ernest 
Xeminguey kabi o‘zimni otsam yoki Jek London singari 
uyqu dorini keragidan ortiq ichib orom holatida jon 
berganimdan so‘ng shu ikki buyuk yozuvchilar qatoridan 
joy olarman. Tanqidchilar vaqti kelib, ular kabi Akbar 
Qahramonov ham ijod qila olmay qolgani uchun o‘z joniga 
qasd qildi, deb turli yodnomalar yozib, nomimni abadiyatga 
muhrlashar. Qahramonimiz o‘ziga o‘zi gapira ketdi: ey 
ahmoq, sen aytayotgan moziydagi adiblarda Xudo bergan 
chin iste’dod bor ediku. Sening nimang bor? Talonchilik 
orqali egalik huquqiga chiqqan asaringni aytmasa senda 
nima bor? – degancha yotoqxonasiga kirib ketdi.
Erta tongda Akbar Qahramonovning yaqinlari ha-
shamatli xonadonidagi katta kutubxonasidan garchi pi-
choqqa ilinarli bo‘lmasa ham bir muncha mashqlari 
yozilgan ijod stolidan jasadini topdilar. Ekspertizaning 
xulosasiga ko‘ra, u margumushni sharbatga qo‘shib ichgan 
ekan. 
Uning o‘limidan keyingi amalga oshishi lozim bo‘l-
gan puxta rejalari natija bermadi. Allakimlarning tilidan 
irodasizlikda, hayotga bepisand qaragan yengil tabiat inson, 
shuning uchun ham o‘z joniga qasd qildi, degan gaplar 
chiqa boshladi. Asar esa yosh avlod uchun salbiy ta’sir 
o‘tkazishining oldini olish maqsadida kitob do‘konlaridan 
yig‘ishtirib olindi. Eski hovlisidagi shaxsiy buyumlari 
orasidan kundaliklari topilib, haqiqat oshkor bo‘lgandan 

---

87
Dilga tashrif
so‘ng vaziyat juda yomonlashdi. Kimlardir o‘sha besteller 
kitobni olov yoqish maqsadida, kimlardir meva-chevaning 
tagiga, yana kimlardir pista po‘choq solgich sifatida 
ishlatib yubordilar. 
Azizlarim, qaysiki kasbda faoliyat yurutmang, doimo 
haqiqatga hassa kabi tayaning. Axir oyni etak bilan 
yopib bo‘lmaydi, degan ulug‘larimiz. Puch obro‘-e’tibor 
mashhurlik yo‘lida qahramonimiz yurgan yo‘ldan yurmang. 
Bu yo‘l sizni shak-shubhasiz tanazzulga olib boradi.