Possibilities of using the retrospective aspects of the state policy on crafts

АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ

Амир Темурнинг давлат бошлиғи сифатида салтанатнинг иқтисодий тараққиётида тутган ўрни, айниқса ҳунармандчилик фаолиятини ривожлантиришда олиб борган иқтисодий сиёсати шу кунгача алоҳида мавзу сифатида иқтисодчи олимлар томонидан тадқиқ этилмаган. Лекин, Мазкур масалада, унинг замондошлари билан бирга ижтимоий фанлар доирасида дунёнинг етакчи хорижий ва маҳаллий ёзувчи ҳамда олимлари ўз асарларида қисман бўлсада тўхталиб ўтганлар.
ХIV асрнинг 60 йилларида Моваруннаҳрда сиёсий ва иқтисодий вазият ниҳоятда оғирлашиб, ҳунармандларнинг мавқеининг ёмонлашиши, уларнинг ўртасида ярим қуллик муносабатлари пайдо бўлиши билан тавсифланади. Бу ҳақда, 1264 йилда Плано Карпини ўзининг эслатмаларида жуда аниқ таъкидлаган [3].
Мўғуллар босқинида бутунлай вайрон этилган ва аксари аҳолиси қириб ташланган ва қисман қул қилинган Самарқанд шаҳри Темур ҳукмронлиги даврида ўзининг қадимги ўрни Афросиёбдан бирмунча жануброқда бутунлай янгитдан қурилади. Бу даврда Самарқандда кўркам ва муҳташам бинолар қад кўтариши билан бирга шаҳар атрофида турли-туман касбдаги ҳунармандлар
учун маҳаллалар қад кўтаради. Темур мамлакатда, хусусан унинг пойтахти Самарқандда ҳунармандчиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор беради [4].
Испан элчиси Клавихонинг ёзишича, «Подшоҳ шаҳарнинг шуҳратини ошириш ниятида шу қадар кўп саъй-ҳаракатлар қилдики, у қайси мамлакатни забт этган ва бўйсундирган бўлса, уларнинг ҳаммасидан (ҳунарманд) одамларни олиб келиб, Самарқанд ва унинг теварак-атрофидаги ерларга жойлаштирди. Подшоҳ ҳар хил касб эгаларини тўплашга, айниқса, кўп ҳаракат қилди» [5].
У яхши, ҳисоб-китобли ҳукмдор сифатида, қадр-қимматга эга бўлган барча нарсани ягона ўзи бошқараётган улкан қироллигининг маркази – Мовароуннаҳрга олиб келар эди. У нафақат турли хил моддий бойликларни, балки унданда кўпроқ даражада мутахассислар: ҳунарманд, рассом, меъмор ва олимларни, Мовароуннаҳрда бу каби мутахассислар етишмагани учун эмас, балки қанчалик маданий кучлар кўпайиб борса, шунчалик ҳунармандчилик фаолияти бойишига ҳамда санъат ва фаннинг юқори даражада ривожланишига ишонгани учун олиб келган [6].
Темур, Самарқанднинг пойтахт сифатида ўсиши ўзига хос сиёсий аҳамиятга эга эканлигини яхши билар эди. Буни Самарқанддаги кенг кўламли ислоҳотлар ва қурилиш ишлари олиб борилганлиги билан баҳолаш мумкин. Темур биринчи навбатда эътибор қаратган нарса – бу ерда ҳунармандчилик маҳсулотларини кўпайтириш эди. Бироқ, Самарқанднинг ишлаб чиқариш заҳирасини фақатгина сунъий йўл билан тез фурсатда кўтариш мумкин эди. Бунда, ишғол қилинган ҳудудлардан ишчи кучларини мажбурий кўчириб келтириш энг қулай восита бўлди [7].
Айтиш жоизки, Амир Темурнинг барча хатти-ҳаракатлари давлат, жамият ва халқнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган эди. У ҳамиша халқ ғами билан яшаган, табиийки, аҳолининг фаровонлиги яратилган ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлар билан белгиланади. Шунингдек, ҳукмронлик остидаги мамлакатнинг чегарадош мамлакатлар билан муносабати, унинг сиёсий ўрни алоҳида аҳамиятга эгадир [8]. Шу билан бирга адолатли бошқарув тизими ҳамда Амир Темурнинг шахсий хусусиятлари ҳунармандчиликнинг кенг миқёсда ривожланишига шароит яратган.
Жан-Пол Ру ҳам ўз ватани, дўстларига садоқати, адолати, камбағал ва заифларга меҳр-муруввати, босиқлиги, жасурлиги, саҳийлиги, интеллектуал ва аҳлоқий қадриятларга ҳурмати, художўйлиги, маданиятлилиги, қизиқувчанлиги ва бошқа сифатлари Амир Темурни муваффақиятларига сабаб бўлган омиллардан эканлигини таъкидлаб ўтган. Шунингдек у «Амир Темур оддий халқнинг аҳволидан доимо хабардор бўлиб турган, фуқароларнинг манфаатлари йўлида хатто нарх-наво, олинадиган солиқлар, давлат хизматчиларининг хатти-ҳаракатларини қаттиқ назорат қилган. Мен Амир Темурда гўзал инсоний фазилатлар мужассам бўлганига ишонаман,
агар у адолатсиз, лоқайд ва хасис бўлганда бу каби ишларни бажармаган бўларди», - деб ўз ҳурмат ва эҳтиромини билдириб ўтган [9].
Темур ўзини Чингизхоннинг вориси, Ўрта Осиё аҳолиси назарида янги Чингизхонни кўрсатишга интилган деган маълумотлар бор, амалда эса, бунинг тескариси бўлган. Амир Темур Чингизхондан фарқли ўлароқ бошқа давлатлар билан муносабатда энг аввало музокара йўлини танлаган, вазиятни тинч йўл билан хал этишга ҳаракат қилган. Сабабсиз тинч аҳолига зулм ўтказмасликка ва зарар етказмасликка ҳаракат қилган [10]. Темур доимий равишда Қуръонга мурожаат қилган. Айнан имом ва дарвешлар унинг учун муваффақиятни башорат қилганлар. Бошиданоқ Амир Темурнинг империяси хавфсиз, аниқ ва мустаҳкам пойдеворга асосланган эди. У санъат ва адабиёт аҳлини ўзига дўст тутган. Темур юришлар даврида, эски одатига биноан моҳир ҳунармандларнинг ҳаётини улар ўз санъати билан Самарқандни обод қилишлари учун сақлаб қолган [11].
Ибн Арабшоҳ амирлар ва сарой амалдорлари «Фақиҳлар, илоҳиётшунослар, Қуръони Каримни ёддан биладиган қорилар, алломалар, усталар, ишчилар, қуллар, ўғил ва қиз болалар оммасини йиғиб олгунларига қадар шаҳарни талон-тарож этиш ман қилинганини, бундай қоидани бузганларга ўлим жазоси қўлланган» ини, таъкидлайди [12]. Унинг ёзишича,
«Темур ҳар қандай ҳунар ва касб бўлмасин, агар унда бирон фазилат ва
шафоат бўлса, шу касб эгаларига ғоятда меҳр қўйган эди. У табиатан масхарабоз ва шоирларни ёқтирмас, мунажжим-у табибларни (ўзига) яқин тутиб, улар гапларига эътибор қилар ва сўзларини тингларди» [13].
Шунингдек, Ҳаролд Лемб Амир Темур ва унинг фаолиятига қуйидагича таъриф беради: - “Темурни тушуниш учун унинг ҳаёт тарзини кўз олдимизга келтириш зарур. Бунинг учун ўз ғояларини кўр кўрона илгари сурилган Европадаги замонавий тарихий ёндашувлардан қочиш керак. Темурга унинг ёнида елкадош бўлган одамларнинг кўзлари билан қараш зарур Темур шахсини бугунги кунгача тилга олишади. Европада, тарихий китобларда уни золим ва қудратли ҳукмдор сифатида қабул қилишган. Осиё халқлари эса у билан фахрланишади. У бирон бир сулоланинг авлоди эмас эди, балки ўзи сулолага асос солди. У Аттиладек ваҳшийларнинг етакчиси сифатида Римни қидирмади, балки чўлу биёбонда Рим бунёд этди. У ўзи учун қироллик тахтини яратди, лекин умрининг кўп қисмини эгарда ўтказди. Бунёдкорлик ишларида бирон бир меъморий намуналарга тақлид қилмади, балки Дамашқда шаҳарларни ёқишдан олдин кузатган қоялар, тоғ чўққиларига ўхшаш ғайриоддий гумбазларнинг ўзига хос намуналарига асос солди. Темурнинг бу борадаги тасаввурлари рус меъморчилигининг асосий ғоясига ҳамда унинг аждодлари томонидан қурилган Тож-Маҳалнинг тожига айланди [14].
Кўплаб тадқиқотларда Амир Темур шахсини ва унинг фаолиятини ҳамда турли давлатларга сабабсиз юриш қилиб, ерлик аҳолига зулм қилишга, улардан қул сифатида фойдаланишга ҳаракат қилган, дея танқидий таҳлил қилинади. Лекин, рақиб ҳукмдорларнинг Амир Темур билан боғлиқ



масалаларга аралашиши, унинг душманларига паноҳ бериб, писанд қилмасликлари, атайлаб топташга, буткул синдиришга интилишлари юришлар сарҳадларини кенгайтиришга сабаб бўлди. У Миср султонига “Ҳар бир ишда одамларнинг этагидан тутадиган нарса ғайрат ва ор-номусдир”, - деб бежиз айтмаган [15].