Páninen Ózbetınshe jumısı tema: Qara úydiń dúzilisi,qara úydiń bezeliwi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Texnologiyalıq tálim 1-kurs magistratura
Qaraqalpaq milliy ónermentshiligi texnologiyaları

páninen
Ózbetınshe jumısı
TEMA: Qara úydiń dúzilisi ,qara úydiń bezeliwi

Pán oqıtıwshısı : B.Avezov

Orınlaǵan : T.Biysenov

NÓKIS-2021

Tema: Qara úydiń dúzilisi ,qara úydiń bezeliwi

Joba:
1. Kirısiw;

2.Qara úydiń dúzilisi

3.Qara úydiń bezeliwi

4. Juwmaqlaw;

Kirisiw :

Erte zamanlardan beri jasap kelgen qaraqalpaq xalqı dúńya mádeniyatına óziniń belgili úlesin qosip kelgen.

Xalıqımız rawajlanıw dáwirinde ózine tán dástúrlerdi dúziwge eristi. Olar ájayıp materiyallıq hám rúwxıy duńyasın, áwladtan-áwladqa jetkerip bere aldı.

Házirgi kúnge deyin saqlanıp kelgen mádeniy miyraslarımızǵa itibar berip qarasaq, olardıń ishinde qol óneriniń ornı ayrıqsha. Ulıwma alǵanda, basqa milletlerdiń óneri menen bir qansha úqsaslıqlarǵa iye bolıwı menen birge, basqa xalıqlarda úshıraspaytuǵın óner túrleriniń bar ekenligin kóriwimizge boladı.

Qol óneri milletiń milliy psixologiyasına tásir ete otırıp, bunı úyreniw arqalı qaraqalpaqlardıń ruwxıy hám materiyallıq mádeniyatın túsiniwmizge boladı. Onıń negizgi túrlerine kóbinshe merekede kiyetuǵın naǵıslı sánli kiymler, hasıl metaldan islengen zergerlik buyımları, qural-jaraq, hár túrli ásbaplar hám basqalardı atap ótiwge boladı.

Bul ónerlerde jumıs islewde kóbinshe jergilikli zatlardan, mısalı jún, paxta, aǵash, jipek hám shetten kelgen hár túrli metall hám hasıl taslardan qollanǵan. Jergilikli qurılıs materiyallarınan jaylar salınǵan, olardıń arasında shópker jaylar kóplep ushrasadı. Sonday-aq, waqıtsha salınǵan qaqıra hám ılashıqlar bolǵan. Olardan eń tiykarǵısı bul qara úy bolıp tabıladı. Ata-babalarımız hár bir balaǵa shaması kelgeninshe úy qurıp berip, óz aldına shańaraq etiw dástúri saqlanip, bizge shekem jetip kelgen.

Qara úy turmısta úlken orın iyelep, adamlardıń tiykarǵı jasaw ornı bolǵan. Sonlıqtan olardıń arasında úy quratuǵın arnawlı usta piri bolǵan. Onı İbrayım Halil dep ataǵan. Qara úydi jasaw ushın arnawlı aǵashlardan paydalanǵan janewit tal, aq tal, aq sógit, qaratal hám t.b lardan paydalanǵan.

Jaqın waqıtlarǵa deyin yarım kóshpeli turmıs keshirgen xalıq ushın jıynawı hám qurıwı ańsat,jeńil, jazda salqın, qısta jıllı bolatuǵın qara úy júdá qolaylı bolǵan. Onı áyyem zamanlarda túrkiy xalıqlar oylap tawıp, sońınan bir qansha jerlerge tarqalǵan. Otawda ásirler boyı atadan-balaǵa jetip kelgen xalıq qurılıs texnikasın biliw usıllarınıń eń joqarǵı jetiskenliklerin kóriwimizge boladı.

Qara úy tiykarınan úsh bólekten turadı.

1) Kerege

2)úwıq

3)shańaraq.

1. Kerege araları baw menen biriktirilgen bir neshe bólekten turadı, kózleri tez qıyılıp tozıp ketpewı ushın ógiz terisinen islengen jipten paydalanǵan. Onı «keregenıń kógi» dep ataǵan. Kerege hár túrli kólemde bolip 6,7,8,10,12 qanat bolǵan. Ádette, 6 qanatlı úyler jas shańaraqlarǵa arnalıp soǵılǵan. 8 qanatlı úyler xojalıǵı úlken shańaraqlarǵa tigilgen. 12 qanatlı otawlar júzlegen adam otırıp mereke-májlis ótkeretuǵın orın bolǵan.

2. Keregenıń hár basına uwıqlar bekitiledi. Olar 40 sm dúzew shıǵip, keyninen ishke qaray iyiledi. Dúzew ketken ushları shańaraqtıń ernegindegi uyalarǵa barıp kiredi.

3. Shańaraq gúmbezlenip kelip, otawdıń tiykarǵı kórinisin ayaqlaydı. Ol, kerege hám uwıqqa qaraǵanda juwan boladı. Atanaǵisalap ótkerilgen onlaǵan aǵash onıń dóńgelegin bekkem etip turadı.

Shańaraq úydiń juwmaqlawshı hám eń joqarǵı bólegi bolıp oǵan úlken astarlı máni berilgen. Sebebi burın jay, úylengen perzent ushın islengen, sonlıqtan «shańaraq kóteriw» jańa shańaraq qurıw degen maǵananı ańlatqan.

Qara úydiń bunday arxitekturası kóp ásirlik tájiriybeden kelip shıqqan hám onıń negizinde xalıqtıń ekologiyalıq jáne aerodinamikalıq tájiriybelerge tiykarlanip islep shıǵılǵanlıǵın kóriwmizge boladı. Buǵan sipatlama beretin bolsaq:

Birinshiden, gúmbezlengen tóbesine jawǵan jawın hám qardı tóbege jıynamay tez tómen jiberedi.

Ekinshiden, qattı esken dúbeley samallar úydi kúshli dúkpey onı orap ótedi.

Úshinshiden, oshaqqa ot jaǵılǵanda onıń tútini joqarıdaǵı ashıp qoyılǵan túnlikten shıǵıp ketken.

Házirgi kúnge deyin sebebi belgisiz bolǵan dástúr ( ırım) boyınsha qara úydiń ergenegin úyshi usta emes, al ergenekshı oyıwshı islegen. Ergenek bir úyge ekew etip islenedi. Ol barqulla ishke qarap ashıladı. Mańlaysha, tabaldıq, shabaqsha, tayanısh degen bóleklerden turatuǵın qapqa ornalastırıladı.

Ertedegi sheberlerimiz dóretken toqıw ónerleriniń úlken bir toparı úydiń buyımların yaǵnıy qara úydıń baw-shuwı bolıp esaplanadı. Usı baw-shuwdıń tiykarǵı bólegine basqur, qur, janbaw, kiyiz basıw óneri, kergi, beldew, beljip hám t.b. kiredi.

Naǵıslı qurlardıń bári otawdı bezew ushın islenedi. Sonlıqtan, onıń uzınlıǵı, eni, naǵıs islew texnikası, reńi, islenetuǵın naǵısları belgili bir úlgige iye. Negizinen qurlar eki túrge bólinedi. Birinshisi túkli naǵıs penen toqılatuǵınları: bularǵa, aqbasqur, beldew, beljip, janbaw, iyinbaw, suwaǵar, shiyóńir, kergi kiredi. Ekinshi túri, túksiz palas usılında naǵıslanip toqılǵan qurlar: bularǵa, qızıl basqur, qızıl qur, aqqur, izbe, dizbe hám t.b.

Basqurlar uzınlıǵı 12-13 metrge shekem, al eni 30-60sm aralıǵında boladı. Reńine qaray basqurlar aq basqur, qızıl basqur bolıp bólinedı. Sebebi, aq basqurdıń tıslıǵı aq fonda, qızıl basqurdıń tıslıǵı qızıl fonda bolıp, naǵıslar reńli jún sabaqlardan tıslıqtıń ústine túkli etip teriledi. Basqurlar kerege hám uwıqtıń birikken shegarasınan tolıq sheńber jasap turadı hám naǵısları ishke qarap tartılip baylanadı. Dáslep, aq basqur, al oniń tómengi jaǵınan qızıl basqur tartıladı. Naǵısları ortadan baslap eki ushına qarap tákirarlana beredi. Sonlıqtanda onıń naǵısları qaysı tárepke qarap otırǵan adam bolsa da bir qálipte kórinedi. Basqurlardıń naǵısları ósimlik tárizli yaǵnıy, daraq naǵıs, putaq naǵıs, ǵawasha gúl, haywanat múshelerinen: qos múyiz, toqalaq múyiz, ǵarǵa tırnaq sonday-aq geometriyalıq múyeshliklerinen ibarat bolip uwıqlardıń arasınan kórinip turatuǵın aralas usıl úlgisi menen toqıladı.

Basqurlar otawdıń ishki tárepin bezew xızmetin atqarsa, qurlar úzikti bekkemlep tartip turıw wazıypasın qosa atqaradı. Qurlardıń uzınlıǵı 10 metrge shekem, al eni 12-20sm aralıǵında boladı. Reńine qaray aq qur, qızıl qur bolıp bólinedi. Otawdıń gózzal shırayına shıray qosıp turǵan ǵayrı naǵısları aldıńǵı úziktiń ústinen qıya tartılǵan úsh jup aq qur artqı úziktiń astı menen tartılǵan úsh jup qızıl qurdan dúzilgen.

Túkli naǵıs basım qollanılatuǵın jáne bir qur janbaw hám iyinbawlar. Bular otawdıń aldı jaǵın sánlew ushın, sonıń menen birge ergenek ushın qollanıladı. Janbawdıń uzınlıǵı 3-5 metr aralıǵında bolıp, eni 20sm boladı. İshki janbaw esikqasqa tutastırılip, ishten úydiń oń hám shep qaptallarınıń keregeniń ushınan baslap esiktiń tómengi jaǵına qaray qıya tartıladı. Al, sırtqı janbaw úydiń sırtınan tap usılay baslanadı. Janbawdıń tómengi jiyeginde 10-15sm aralıǵında reńli shashaqlar bolıp, olar janbawdıń naǵıslı oymaları menen úylesip túsken boladı. Janbaw uwıqtıń ústine jabılatuǵın kiyiz úziktiń tómenin esikke beklep turadı. Janbawdıń, iyinbawdıń tómengi jiyegi hár túrli reńli jún jipler menen pópeklendirilip shashaqlanǵan boladı. Janbaw tıqır aq bózge túkli naǵıs penen bezetiledi. Janbawdıń toqılıw texnikası aralas usılda toqıladı, shetlerine «shayan túyin » texnikasında islengen shashaqlar salınadı.

İyinbaw- eń ensiz bezew bolip ishki janbawdıń sál joqarısınan tartıladı. Beljip aqbasqur sıyaqlı naǵısı ishke qaratılıp, biriktirilgen keregelerdi bekkem etip tartıp turadı.

Beldew bolsa keregeniń sırtınan shiy qaplaǵannan keyin tap beljiptiń tusınan tartıladı. Beldew sırtqı bezek bolǵannan keyin, naǵısı da sırtqa qarap turadı. Bulardıń uzınlıǵı, eni, reńi, naǵısı bir-birine uqsas. Degen menen bir ayırmashılıǵı beldew, beljiptiń kóp ǵana mayda naǵısları palas usılında islenedi.

Otawdıń esigin bezeytuǵın suwaǵar, shiyóńir shiy qayıw atlı naǵıslı buyımlar da onıń aldın júdá kórkem etip kórsetedi. Sonıń menen birge, olar úydiń kirer jerleriniń tózimli bolıwı ushın da xızmet etedi. Suwaǵar menen shiy qayıw esikke jabılǵan shiydiń eki ernegi menen tómengi tárepine ornatıladı. Ol shiyge samalǵa kóp jelbiremeytuǵın salmaq beredi Onıń eki qaptalı otawǵa kirip-shıqqanda qolǵa shanshılmawın támiynleydi. Shiyóńir kirer esiktiń eki tárepine ornatıladı. Suwaǵardıń eki qaptal bólegi menen birge, shiyóńir otawdıń esigin sánlendiredi.

Kergi ishti bezeytuǵın zatlardıń biri. Onıń ishine burinları mayda zatlar salınıp, úydiń shep tárepine tór jaqqa keregeniń basına ildirip (kerip) qoyǵan. Keyinirek ishine zat salmay, úyge sán retinde qıstırǵan. Kergi 110-80sm shamasında bolıp, tutası menen órmekke toqıladı, aldı túrlishe naǵıslar menen bezelgen bolıp, al tómengi jiyegi shashaqlanadı.

Qarshın forması jaǵınan kergige uqsas bolǵanı menen kólemi biraz kishilew bolip keledi. Qarshın túkli usılda toqılǵan ensiz kishkene gilemshe. Oǵan «qarshıngúl», «taytuyaq » naǵısları toqıladı. Sonıń menen birgelikte, onıń ishine onsha kiyilmeytuǵın kiyim-kensheklerdi salıp, sandıqtıń yaki sabayaqtıń ústinde jıynalǵan kórpe-tósekler menen qatar turǵan.

Qaraqalpaq jerlerinde bolǵan ilimiy izertlew ekspeditsiyaları toqıw usılları boyınsha da bir neshe maǵlıwmatlar tabılǵan. Naǵıslar túkli gilem texnikasında islense shalma dep ataladı. Al, palas usılında naǵıslanǵan qurlar salma dep ataladı.

Otawdıń esigi barqulla qublaǵa qarap salınǵan, úydiń dál ortasına ılaydan islengen tórt qırlı oshaq salınǵan. Oshaqqa ot jaǵılǵanda onıń tútini joqarıdaǵı ashılıp qoyılǵan túnlikten shıqqan. Ot óshkennen keyin túnlikti arnawlı baqan menen jawıp úydegi ıssılıqtı saqlaǵan. Burınları qısta otawdıń ishi jıllı bolıwı ushın kiyizler menen qaplanǵan. Kiyiz basıw óneri qaraqalpaqlarda házirgi kúnde de bar. Bul óner kóbinshe mal sharwashılıǵı menen shuǵıllanıwshı xalıqlarda kóp ushrasadı hám bul biziń xalqımızǵa onıń turmıs talabına mas kelgen. Qara úydiń sırtın aylandırıp jabatuǵın kiyizler qoy eshkilerdiń júnlerinen tayarlanǵan, oǵan naǵıs salınbaǵan. Biziń xalqımız arasında kiyingi jaqın jıllarǵa shekem paydalanip kelingen tus kiyiz arnawlı basılǵan kiyizlerdiń ishinde eń baslısın saylap alip, onnan tusqa tutatuqın tus kiyiz isleydi. Tus kiyizge hár túrli tawardan naǵıs oyılip tigiledi. Otawdıń tórine tekiymet qasına tus kiyiz tartılǵan. Tekiymet gúl salınǵan kiyiz bolip, ayrmashılıǵı onıń gúlleri júnnen boyalıp islenip, kiyiz basqan waqıtta qosılıp basıladı. Tekiymetlerge salınǵan naǵıslar bir-birine úylesimli izbe-izlik penen retlesip salınadı.

Qara úydiń ergeneginen kirgen hár bir adam iyilip kirgen. Bul sol úyge degen húrmetti bildirgen. Toy merekelerde qız-jigitler jiynalǵanda otawdıń esiginen kirgennen soń oń tárepinde yaǵnıy, batısta jigitler, al shep tárepinde shıǵısta qız-kelinshekler otırǵan. Bunday otırıwlarınıń sebebi, batıs tárepi qaraqalpaqlarda qaseyetli orın esaplanip, úydiń tóri sanalǵan. Shıǵıs tárepinde qazan-tabaq, kesa-sháynekleri turatuǵın bolǵan.



Juwmaqlaw
Usı temada qaraqalpaq xalqınıń milliy ónermentshiliginen erteden beri xalqımızǵa belgili bolǵan Qara úy ustashılıq óneri yaǵnıy qol óneri esaplanadı.Qara úy hazirgi kúnge deyin saqlanıp kelmekte awılıq jerlerde kóp ushrasadı onı ásirese jaz kúnleri kúnniń ıssılıǵın bildirmeydi.Qara úy úsh bólimnen turadı,onıń bezeliwleri úlken mánige iye .Qara úydi qurıwshı ustalardı İbrayım Halil dep ataǵan.Házirgi kúndede Qara úy qurıwshı ustalar arqa rayonlarda kóplep ushrasadı.

Paydalanģan ádebiyatlar
1. A.Allamuratov. “Mángi miyras”, “Bilim” baspasi, 1993 j.

2. G.Kamalohám “Gózzal úlke”. «Qaraqalpaqstan» baspasi 1986 j.