Plauntoifa o’simliklar

Plauntoifa o’simliklar.

Kurs ishi rejasi:

• Plauntoifa o'simliklarini umumiy tasnifi
• Plaunnamolarni sistematik o'rni
• Plaunnamolarga oid o'simliklarning xo'jalikdagi ahamiyati

Soʻnggi yillarda Oʻzbekiston olimlari fundamental fan va uning natijalarini amaliyotga tatbiq etish borasida bir qator yutuqlarni qoʻlga kiritmoqdalar. Xususan, matematika, fizika, kimyo, biologiya, astronomiya, farmatsevtika, geologiya, seysmologiya va boshqa sohalarda jiddiy amaliy natijalarga erishilmoqda. Matematika, kimyo, biologiya fanlarini rivojlantirish va ularni oʻqitish borasidagi ishlarimiz yangi bosqichga koʻtarilmoqda.
Oʻylaymanki, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi xalqaro mukofotni taʼsis etganimiz matematika sohasida yosh iqtidor egalarini ragʻbatlantirishda yana bir muhim omil boʻladi.
Shavkat Mirziyoyev.
Likofitlar - plaunsimonlar keng chegaralangan bo'lsa, Plantae qirolligining tomir o'simliklari (traxeofitlar) kichik guruhidir. Ular ba'zan Lycopodiophyta yoki Lycophyta bo'limiga yoki Lycopodiophytina bo'linmasiga joylashtiriladi. Ular saqlanib qolgan (tirik) tomirli o'simliklarning eng qadimgi navlaridan biri; guruh Silur davridan (taxminan 425 million yil oldin) aniqlangan yo'q bo'lib ketgan o'simliklarni o'z ichiga oladi. Likofitlar karbon davrining hukmron o'simlik turlaridan biri bo'lib, daraxtga o'xshash turlarni o'z ichiga olgan, ammo saqlanib qolgan likofitlar nisbatan kichik o'simliklardir.
Ushbu o'simliklar guruhi uchun ishlatiladigan ilmiy nomlar va norasmiy ingliz nomlari noaniqdir. Masalan, "Lycopodiophyta" va qisqaroq "Lycophyta", shuningdek norasmiy "likofit" yo'qolgan zosterofillalarni kiritish yoki ularni chiqarib tashlash uchun ishlatilishi mumkin.
Zosterofillar va saqlanib qolgan likofitlar nisbatan kichik o'simliklardir, lekin ba'zi yo'qolib ketgan turlari, masalan, Lepidodendrales(2.1.1-rasm), daraxtga o'xshash bo'lib, landshaftda hukmronlik qilgan va ko'mir hosil bo'lishiga hissa qo'shgan keng o'rmonlarni hosil qilgan.
2.1.1-rasm. Lepidodendron tasvirini rekonstruksiya qilish.
Keng miqyosda aniqlangan likofitlar guruhi ichida Lycopodiopsida sinfiga kiruvchi turlar mikrofilllarga ega bo'lishi bilan Zosterofillopsida joylashgan turlardan farqlanadi. Baʼzi zosterofillalar, masalan, devoniy Zosterophyllum myretonianum, silliq poyalari (oʻqlari) boʻlgan. Boshqalar, masalan, Sawdonia ornata, poyalarida ("enations") qopqoqchali kengaytmalar bo'lgan, ammo qon tomir to'qimalari yo'q. Erta likopodiopsid sifatida aniqlangan asteroksilon qon tomir izlariga ega bo'lib, ular enatsiyalar asosiga qadar cho'zilgan. Leclercqia jinsidagi turlar to'liq tomirlangan mikrofillarga ega edi. Bular mikrofillar evolyutsiyasi bosqichlari hisoblanadi(2.1.2-rasm).
2.1.2-rasm. Mikrofillarning tavsiya etilgan evolyutsiyasi: (1) Sawdonia (2) Asteroksilon (3) Leclercqia.
Lycopodiopsida - likopodlar, likofitlar yoki boshqa atamalar, shu jumladan lyco- komponenti sifatida tanilgan otsu tomir o'simliklari sinfidir. Sinf a'zolarini klubmosslari, firmasimonlar, boshoqlilar va nayzalar deb ham atashadi. Ularning dixotomiyali shoxlangan poyalari bor, mikrofillar deb ataladigan oddiy barglari bor va barg tagidagi poyaning yon tomonidagi sporangiyalarda hosil boʻlgan sporalar orqali koʻpayadi. Tirik turlari kichik bo'lsa-da, Karbon davrida yo'q bo'lib ketgan daraxtga o'xshash shakllar landshaftda hukmronlik qilgan va ko'mir konlariga hissa qo'shgan ulkan o'rmonlarni hosil qilgan.
Mikrofilli o'simliklarning nomenklaturasi va tasnifi mualliflar orasida sezilarli darajada farq qiladi. 2016 yilda mavjud (tirik) turlarning konsensus tasnifi Pteridophyte Phylogeny Group (PPG I) tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, bu ularning barchasini Lycopodiopsida sinfiga joylashtiradi, bu boshqa tizimlarda ishlatiladigan Isoetopsida va Selaginellopsida sinflarini o'z ichiga oladi. Muqobil tasniflash tizimlari bo'linishdan (filum) pastki sinfgacha bo'lgan darajalardan foydalangan. PPG I tizimida sinf uchta tartibga bo'lingan: Lycopodiales, Isoetales va Selaginellales(2.1.3-rasm).
2.1.3-rasm. Palhinhaea cernua filiali yaqindan.
Hozirgacha saqlanib qolgan likofitlar tartibini sinflarga muqobil joylashtirish:
Plaundoshlar oilasiga 4 ta turkum kirib, unga 400dan ortiq tur kiradi. Ular tropik mamlakatlarda o`rtacha iqlimli va hatto sovuq iqlimli o`lkalarda tarqalgan. Poyasi tikka, ayrimlari yotib o`sadi yoki epifit holda uchraydi. Turkumning yer bag`irlab o`suvchi xarakterli vakillaridan biri cho`qmoqli plaun (Lycopodium clavatum)(2.2.1-rasm) dir. U ko`p yillik o`t o`simlik. Poyasi yotib o`sadi, doim yashil, ko`proq o`rmonlarda o`sadi. Poyasi va shoxlari mayda, butun barglari bilan zich qoplangan. Cho`qmoqli plaunning o`tkazuvchi boylami poya markazida joylashgan. Po`sloq qismida barg izlari mavjud bo`lib, kambiy yo`q. Uning spora boshoqlari vertikal, uzun bandda joylashgan. Spora boshog`i markaziy o`qqa birikkan sporofillardan va ularda joylashgan sporangiylardan iborat. Sporangiyda bir xil hajmdagi sporalar yetiladi. Spora yerga tushib, undan 12-15 yil davomida gametofit shakllanadi. Arxegoniylar va anterediylar gametofitning yuqori qismida hosil bo`ladi. Urug`lanish suv yordamida boradi. Otalangan tuxum hujayradan zigota hosil bo`lib, zigota tinim davrini o`tamasdan murtakni hosil etadi. Murtakdan esa sporofit shakllanadi.
Likopodlarning sporalari juda tez alangalanadi va shuning uchun ular otashinlarda ishlatilgan. Viktoriya teatrida olov effektlarini yaratish uchun oddiy kulpmossining quritilgan sporalari bo'lgan Lycopodium kukuni ishlatilgan. Puflangan sporalar buluti tez va yorqin yondi, lekin ozgina issiqlik bilan. (O'sha davr standartlari bo'yicha u xavfsiz deb hisoblangan.)(2.2.2-rasm).
Plaunlarning tanasi poya, barg va ildizga ajralgan. Poyasi dixotomik ravishda shoxlangan. Barglari mayda bigizsimon bo`lib, poyada ketma-ket ba`zi hollarda qarama-qarshi, xalkasimon bo`lib joylashgan. Bularni hayotiy rivojlanish davrida sporofit nasl, gametofit naslga nisbatan ustunlik qiladi. Sporangiyalari poya uchida hosil bo`lgan barglarning barg qo`ltiqlarida yoki bargning pastki Yuza tomonida hosil bo`ladi. Ularni spora hosil qiluvchi barglar yoki sporofillar deb ataladi. Sporalarini shakli teng yoki har-xil bo`ladi. Gametofitlari 20 mm gacha borib, tuproq Yuzasida, tuproqqa botgan holda ba`zan tuproq ostida soprofit (zamburuglar bilan) hayot kechiradi. Gametofitning to`la rivojlanib, undan embrion hosil bo`lishi uchun 12-15 yil sarflanadi. Gametofitlari bir uyli ayrim jinsli yoki ikki uyli bir jinslidir. Jinsiy a`zolari anteridiy va arxegoniylar hisoblanadi. Anteriyda hosil bo`lgan spermatazoidlar ikki yoki ko`p xivchinli. Uning tuxum xujayra bilan qo`shilishidan yangi individ ya`ni sporofit shakllanadi.
Tmezipteris turkumini 10 ga yaqin turi ma`lum. Ular Avstraliya, YAngi Zelandiya va boshqa joylarda tarqalgan. Bu o`simliklarni bo`yi 5 40 (100) sm. Ildizi rivojlanmagan, ildiz poyali epifit holda yashaydigan o`simlik, ya`ni boshqa o`simlik tanasida substrat sifatida foydalaniladi. Ildizpoyalaridan novdalar o`sib chiqib, ular daraxt tanasida osilib turadi. Novdalar oddiy ba`zan dixotomik tarzida shakllanadi. Barglari lantsetsimon tuzilishiga ega. Poyaning ustki qismlaridagi vegetativ barglar orasida sporofillar bor. Ular ikkiga ajralgan bo`lib, o`rtasida ikkita sporangiy hosil buladi. Har ikkala qo`shilib sinangiyni hosil qiladi. Sporalari bir xil. Gametofiti bir uyli ayrim jinsli, tuproq ostida rivojlanadi. Psilotum 2 turdan iborat bo`lib, ular Er SHarining tropik va subtropik hududlarida tarqalgan. Bu o`simlik ham erda yoki daraxt tanasida epifit holda hayot kechiradi. Ildizpoyasidan dixototik shoxlangan er usti novdalari chiqadi. Ular mayda barglar bilan qoplangan. Novdalarda sporangiylar uchtadan bo`lib, joylashgan(2.3.1-rasm).
Selaginella tuzilishi
Selagasimon selaginella (Selaginella selaginoides): 1 - umumiy ko;rinishi (shoxchadagi rizoforalari bilan) 2 qorin va yon bargli novda; 3 - boshoqli novda; 4 - poyaning ko’ndalang kesimi: 5 - bargdagi hujayra-xloroplast bilan; 6 - bargning ko"ndalang kesimi: 7 – tilcha
Plaundoshlar oilasiga 4 ta turkum kiradi: plaun (Lycopodium) turkumiga 200 dan ortiq tur kiradi. Ular tropik zonadan to tundragacha tarqalgan. Urta Osiyoda esa tog`lik regionlarda uchraydi. Poyasi tikka, ayrimlarida yotib o`sadi yoki epifit holatda uchraydi. Turkumning yer bag`irlab o`suvchi xarakterli vakillaridan biri chukmokli plaundir. U ko`p yillik ut o`simlik. Poyasi yotib o`sadi, doim yashil, ko`prok urmonlarda o`sadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!